ادامعا العىس ايتا الماعان، اللاعا دا شۇكىرشىلىك ەتە المايدى

«بىردەن ايتايىن، مۇسىلمان ءدىنى – ادامعا قۇرمەتپەن قاراي­دى، ىزگى نيەت، جاقسىلىقتى جاقتايدى، جات پي­عىل­دى جاقتىرمايدى، تەك اللانىڭ اق جولى قالاعانى. ونى اباي بابامىز: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس»، دەپ ءتۇيدى. پايعامبارىمىز «مۇسىلمان – مۇسىل­ماننىڭ باۋىرى. ول باۋى­رىنا ز ۇلىمدىق جاسامايدى جانە ونى زالىم­دارعا تاستامايدى. كىم باۋى­رى­نىڭ مۇقتاجىن وتەسە، اللا دا ونىڭ مۇقتاجدىعىن وتەيدى»، دەيدى. وسىعان ۇقساس دانا اباي «ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ» – دەيدى.

يسلام – وركەنيەتكە باستاعان ءدىن. ءبىلىم ۇيرەن، عىلىم مەڭگەر دەيدى. يسلام ءسوزى نەنى بىلدىرەدى دەگەنگە كەلسەك، اماندىق، ەسەندىك، بەيبىتشىلىك – وسىنداي جاقسىلىقتى العا تارتادى. قۇراندا «سالەم» دەگەن ءسوز بار. سول سالەم دەگە­نىڭىز بەيبىتشىلىك دەگەن ۇعىمدى بىلدى­رەدى. مۇنىڭ ءبارى بۇگىنگى تىلەكپەن، نيەت­پەن ۇشتاسىپ جاتىر ەمەس پە؟!» دەيدى بىزبەن وي بولىسكەن  ەلورداداعى «ىرىسكەلدى قاجى» مەشىتىنىڭ باس يمامى جاقيا قاجى يسمايىلوۆ.

كيىم ۇلگىسىندە دە، ونى كيگەن كەزدەگى ءتۇر پىشىندە دە قاتىپ قالعان قاعيدا بول­ماسىن دەپ، «قاراپايىم كيىنۋ – يمان­دىلىق بەلگىسى»، «كيىمدەرىڭ جارا­سىمدى بولسىن، ات-كولىكتەرىڭدى جارا­سىمدى ۇستاڭدار! سالاق، ناشار ادامدارعا ۇلگى-ونەگە كورسەتىڭدەر!»، دەيدى حاديستە. پايعامبارىمىز شاشى مەن ساقالى جال­بى­راعان بىرەۋ الدىنا كەلگەندە، ونىڭ مىنا تۇرىنە ريزا بولمايتىنىن ىممەن ۇقتىرىپتى. الگى ادام سانالى بولسا كەرەك، ىمدى ەكى ەتپەي ورىنداپ، قايتا ورالعاندا، كىمگە دە بولسا، «وسى ابزال ءىس ەمەس پە؟» دەپتى.

ء«يا، يسلام ءدىنى بۇكىل ادامزاتتى الا­لاماي، ءار جاننىڭ كەۋدەسىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ وتىرۋدى ماقسات ەتەدى. قاساڭ قاعيدامەن قاتىپ قالۋدى، ءوزىم بىلەم­دىككە بوي ۇرۋدى قولدامايدى. دوگما ەمەس، بۇگىنگىشە ايتساق دەموكراتيانى قالايدى. جاعدايمەن ەسەپتەسەدى. جۇرەك­پەن ۇق، اردى اتتاما دەيدى. يسلام عىلىم مەن بىلىمگە ەرەكشە ءمان بەرە­دى. دايەك كەل­تىرەيىن، «عالىمدار – پاي­عام­بار­لار­دىڭ ميراسقورلارى... تال بەسىك­تەن جەر بەسىككە دەيىن ءبىلىم ىزدەڭ­دەر... ءبىلىم مۇ­سىل­مان ايەلگە دە، ەرگە دە پارىز»، دەپ ونى كىمنەن ۇيرەنۋ­دىڭ دە جولىن اتايدى. «ەگەر بىلمەسەڭدەر ءىلىم يە­لەرى­نەن سۇ­راڭ­دار... عالىمدار حالىق­تىڭ ىشى­ندە كوپ ەمەس، ولار ساناۋلى»، دە­گەن­دى العا تار­تادى. مىنە، وسىنداي تاعى­لىم قۇران ايات­تارىندا، حاديستەردە وتە كوپ.

دانىشپان اباي وسىنى ەرتە اڭعار­عان­دىقتان شىعار، «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەۋى. مەڭزەپ وتىرعان جاعى – ءبىلىم مەن عىلىم ەكەنىنە كىم ءشۇبا كەلتىرەدى. ايتالىق، ءدىننىڭ التىن قازىعى سانالاتىن اراب ەلدەرىندە دە مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارى از ەمەس. ول ەلدەردىڭ جاستارى دا بىل­مەككە تالپىنىپ، عىلىمعا قۇلاش ۇرۋ­­دى پارىز سانايدى. ناماز وقۋدى، مەشىت­كە بارۋدى ساباقتان سوڭ اتقارادى. ەگەر بۇلاي ەتپەسە، اراب الەمىندە عۇلا­مالار بولار ما ەدى؟ وسىعان قاراپ، كەيدە ەلىمىزدەگى ءبىر شوعىر جاستاردىڭ ساباق كەزىندە مەشىتكە كەتىپ قالۋى مەنى ويلاندىرادى. ولاردىڭ باستى مىندەتى – وقۋ. دۇنيەنى تۇرلەندىرەتىن، گۇلدەندىرەتىن ءبىلىم مەن عىلىم. ەندەشە، ءبىلىم مەن عىلىمدى مەڭگەرگەن ادام يسلام ءىلىمىن ءبىلىپ قانا قويمايدى، جۇرەگىنە تازا كۇيىندە ۇيالاتادى» دەگەن جاقيا قاجى ءدىن جولى – كيەلى جول، اسىل مۇرات جولى ەكەنىن ايتادى. وسى مۇرات جولىندا ءوزىڭدى ءوزىڭ بەرىك ۇستاپ، ارتىق كەتپەي، بارىڭدى باعام­داپ، جوعىڭدى تۇگەندەپ پايعامبار حاديس­تەرىندەگى: «اللا سەندەردىڭ سىرت كورىنىس­تەرىڭە نەمەسە داۋلەتتەرىڭە قاراپ ەمەس، نيەت­تەرىڭە، ءىس-ارەكەتتەرىڭە قاراپ باعا بەرە­دى»، دەگەن ۇلاعاتقا ۇيىپ، اللاعا شۇ­كىر­شىلىك ەتۋ ەكەنىن ۇقساڭ، قانە. حا­ديست­ە سول شۇكىرشىلىكتى بۇزاتىن: ء«دىن ءۇشىن ءۇش قاسىرەت بار. ولار: كۇناھار ءدىن­دار. ادى­لەتسىز باسشى. نادان ءدىندار». وسى ءۇش قاس­ىرەتتەن جيرەنۋ بارىمىزگە مىندەت.

قازاقتا «قارياسى بار ءۇيدىڭ قازىنا­سى بار» دەيدى. ال حاديستە «بەرەكە سەندەردىڭ ۇلكەندەرىڭمەن بىرگە كەلەدى» دەپتى. «تۋعان تۋىستارىڭ مەن دوستارىڭا قوناققا بارىڭدار، اللا ومىرلەرىڭدى ۇزارتىپ، ريزالىعىڭدى ارتتىرار»، دەگەن حاديس ءسوزى قازاقتىڭ سالت-ساناسىنا كەلىپ تۇرعانى انىق. پايعامبارىمىز (س.ع.س): «بۇرىننان قالىپتاسقان جاق­سى ىستەرىڭىزدى جالعاستىرىڭىزدار، جۇرت­­­قا جاقسىلىق جاساڭىزدار، تۋعان-تۋىس­قاندارىڭىزبەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىڭىزدار، كورشىلەرىڭمەن جاقسى تۇر، قوناعىڭدى سىيلا»، دەگەن. يسلام ءدىنى ورنىققان زاماننان بەرى وسى قاعيدا وزگەرگەن جوق. قازىر قاراپ وتىرساڭىز، قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ بۇرىنعىدان جاقسارا ءتۇستى. مۇنى يسلام ءىلىمىنىڭ جاندانۋىنان دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. الدەبىر تالاس تۋدىرعان جاعداي­لار ورىن الىپ جاتسا، ءبىز ەڭ ءبىرىنشى قۇران كارىمگە جۇگىنگەنىمىز ابزال، ودان سوڭ حاديستەرگە ۇڭىلگەن ءجون، حاديستەن تاپپاساق بار جاقسىلىقتى حالىقتىق سالت-داستۇرلەردى، اتا-انا ونەگەسىن تارازىلاپ تاپقانىمىز ءلازىم. يسلام ءدىنى مەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇر الشاق ەمەس، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرادى. حالىقتىڭ ءداستۇرىن دالەلگە الىپ، كوز جازباي ءجۇرۋدى پايعامبارىمىز وسيەت ەتىپ قالدىرعان. مىنە، يسلام ءدىنى سالت-داستۇرگە قالاي ءمان بەرەتىنىن وسىدان كورۋگە بولادى.

«مەن – تاجىك ۇلتىنىڭ وكىلىمىن. وتكەن عاسىردا 30-جىلدارداعى ويراندا يسلامعا ادالدىعى ءۇشىن اتامدى قۋدالاعاندا، باس ساۋعالاپ قازاق توپىرا­عىن باسىپتى. ودان كەيىنگى ءۇش ۇرپاق – اكەم، مەن، بالالارىم وسى جەردە ومىرگە كەلدىك. ءتۇبىمىز ءبىر، ءدىنىمىز ورتاق، سالت-ءداستۇرىمىز ۇقساس بولعاندىقتان شىعار، دارقان حالىققا باۋىر باسىپ، ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي بولىپ كەتتىك. ءبىز اتا جولىنان تايماي كەلەمىز. اكەم، ودان تاراعان ۇرپاقتىڭ ءبارى ءدىن قىزمەتشىسى. ۇلىم ون ەكى جاسىندا قاري اتاندى. بارىمىزدە قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەمىز. ء«تىلىن تۇزەگەن ادامعا اللانىڭ راقمەتى جاۋسىن!»، دەگەن حاديس ءسوزىن بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلەمىز، – دەپ ءسوزىن ساباقتاعان يمام ەلدىڭ بۇگىنگىسىنە ريزا كوڭىلمەن شۇكىرلىك ايتادى. – قۇدايسىزدىقتان قۇتىلىپ، يمان جولىنا تۇسكەنىمىزگە، وزگەنىڭ جەتەگىندە، باسقانىڭ ايتۋىندا بولعان وتاندىق ءدىن باسقارماسىنىڭ ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەنىنە وتىز جىلدان استى. وسى ۋاقىت ىشىندە قانشاما جۇمىس اتقارىلدى. ءتورت مىڭعا تاياۋ مەشىت جانە مەدرەسە، ورتالىقتار اشىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە حالقىمىز نە جاقسى، نە جامان دەگەندى بىلە باستادىق. وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ كوز الدىمدا ءوتىپ كەلەدى. ەلباسى – تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن ءوتىپ كەلە جاتقان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ بارلىق فورۋمىنا، وتاندىق يمامداردىڭ جيىندارىنا ۇزبەي قاتىسىپ كەلە جاتقانىمدى مارتەبە سانايمىن. وسىندايدا ويىما پايعامبار حاديسىندە «ادامعا العىس ايتا الماعان، اللاعا دا شۇكىرشىلىك ەتە المايدى»، دەگەن قاعيدانى ءار كەز ەسىمە ۇستاپ، جاراتۋشى يەمىزدىڭ ء«الي يمران» سۇرەسىندە «...بولىنبەڭدەر»، دەسە، اللا ەلشىسى ودان كەيىن: «...كوپشىلىكپەن بىرگە بولىڭدار! بولىنۋدەن ساقتانىڭدار!» – دەيدى. مەن ءار كەز وسىنى جادىما ساقتاۋمەن كەلەمىن».

ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، 1988 جىلى 25 جاسىندا جەزقازعان قالاسىنداعى اللا ءۇيى دەگەن اتى عانا بار شاعىن مەشىتكە يمام بولادى. ول كەزدە كەڭەس زامانى ءالى كۇيرەي قويماعان. جاڭا مەشىت سالۋعا جەر سۇراساڭ، ماسكەۋگە جالتاقتايتىن ۋاقىت. ءتىپتى ءبىر جولى، حالىقتىڭ كەلىپ كەتۋىنە ىڭعايلى ورىننىڭ تابىلعانىن ايتىپ، ءتيىستى مەكەمەگە بارعانىندا، ونداعى لاۋازىم يەلەرى «لەنين كوشەسىنىڭ بويىندا ما؟»، دەپ ەكى كوزى شاراسىنان شىققانى، ءالى كۇنگە ەسىندە. بىرتە-بىرتە تەمىر قۇرساۋدىڭ ءشىرۋى جەتىپ، قيراي باستاعاندا، العاشقى مەشىتكە جەر بەلگىلەنىپ، قازىعى قاعىلعان كۇنى قوس جانارى جاسقا تولىپ، ء«يا، جاماعات، تاۋبە!» دەيدى. سۇرقاي كۇندەر كەلمەسكە كەتىپ، اللا ۇيلەرى قالانى قويىپ، ءار اۋىلدان بوي كوتەردى. قازىر جەز­قازعان قالاسىنداعى سول ماسەلەدە قول ۇشىن بەرگەن وبلىستىق پارتيا ۇيى­مى­­نىڭ باسشىسى ە.ەجيكوۆ-بابا­حانوۆ پەن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى شارىپبەك شارداربەكوۆتىڭ ەسىمدەرىن ريزاشىلىقپەن ەسكە الادى.

«ۇلتتى ساقتاپ كەلە جاتقان ۇرپاقتار ساباقتاستىعى عوي. ءىلىم مەن ءبىلىم ۇر­پاقتى ازدىرمايتىنى انىق. مەن بۇل رەتتە اللاعا، ودان سوڭ ابايعا دەن قويام. سەبەبى وسى ەكى ارنادا ادامدىقتىڭ ايناسى جاتىر. قۇران اياتتارىنداعى ءبىلىم مەن عىلىم تۋرالى قاعيدالاردى الدا كەلتىردىم. ال اباي: «عىلىمسىز احيرەت تە، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان قاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى»، «قۇدايدان قورىق، پەندەدەن ۇيات، بالاڭ بالا بولسىن دەسەڭ – وقىت، مال اياما. ايتپەسە ءبىر يت قازاق بولىپ قالعان سوڭ، ساعان راقات كورسەتەر مە، ءوزى راقات كورەر مە، يا جۇرتقا راقات كورسەتەر مە؟»، دەيدى. 

مەن ورتا مەكتەپتەرگە بارىپ، وقۋشى­لارمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ تۇرامىن. ماق­ساتىم – تاپ-تازا سانانى تەرىس اعىمنان ساقتاۋ، اللا جولىنىڭ دۇرىستىعىن ۇعىن­دىرۋ، ياعني اسىل ءدىنىمىز تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. اداسىپ قالعاندارعا: «ەڭ الدى­مەن قۇراندى وقى، شىندىقتى تاپ. حاديس­تەرگە ءۇڭىل. ۇلتتىق ۇعىمدارعا، اتا-بابانىڭ سالت-ساناسىنا اقىلمەن، سابىرمەن قارا» – دەيمىن. بىزگە اللا پەرزەنتتەرىمىزدى اماناتقا بەرگەن. بالا جۇرەگى – گاۋھارتاس. سول جۇرەككە نە تۇسسە، بالا سونى پىشىندەيدى. جۇمىس، قىزمەت دەپ بالانى كوزدەن تاسا ەتۋگە بولمايدى. قىز اناعا، ۇل اكەگە قاراپ وسەتىنى الىم­ساق­تان بەلگىلى. پايعامبارىمىز: «بالاعا اكەنىڭ بەرەر ەڭ جاقسى سىيى – تاربيە»، دەسە، حاكىم اباي: «بالانىڭ جاقسى بول­ماعى ءبىرىنشى – اتا-اناسىنان، ەكىنشى – ۇس­تا­زىنان، ءۇشىنشى – قۇربىسىنان»، دەگەن.

ءيا، قيىندىقتار بار. بىراق بالا وزگە­نى­كى ەمەس، وزىڭدىكى عوي. جاقسى بولىپ وسسە قۋا­نىشىن كورەسىڭ، جامان بولىپ وسسە، تو­زا­عىن تارتاسىڭ. ەندەشە بالانى كوز­دەن تاسا ەتۋگە بولمايدى. پايعامبارى­­مىز (س.ع.س) ەي، مۇمىندەر وزدەرىڭدى، ءارى ءۇي-ىشتەرىڭدى قورعاڭدار، بالالارىڭدى توزاقتان ساقتا دەيدى. توزاق دەپ وتىرعانى جات ادەت، جات پيعىل عوي. سول ادەتتەردىڭ قۇربانىنا اينالعاندار ارامىزدا جوق ەمەس، بار. الاڭداتپاي قويمايدى. بۇل ءبارىمىز ساباق الار جاعداي ەكەنى دە راس.

كەيبىر اتا-انالار مەنىڭ بالالارىم كوپ ءتىل بىلەدى، تورتكۇل دۇنيەنى ارالاپ ءجۇر، دەپ ماقتانگەرلىككە سالىناتىنى بار. بىراق ءوز ۇلتىن، ءوز ءتىلىن تولىق بىلە مە ەكەن؟ ءوز ءتىلىن ۇقپاي، وزگە تىلگە جەتىك­پىن دەۋ قالاي بولار ەكەن؟ مەن اتا-انالار­دىڭ ەسىنە اللا ەلشىسىنىڭ مىنا ءبىر وسيەت ءسوزىن سالا كەتكەندى ءجون دەپ تاپتىم. ول: «مەنىڭ اناۋىم بار، مىناۋىم بار دەگەندى ۇناتپايمىن» دەپ كەلەدى. سوندا ماقتانگەرلىكتىڭ دە شەت پەن شەگى بولاتىنىن اڭعارتىپ وتىر ەمەس پە؟

اكەمەن جاعالاسۋ، اناعا قاتىگەزدىك كور­سەتۋ قان مەن جانىمىزدا جوق ەدى عوي. وركەنيەتكە ۇمتىلۋدىڭ دا ءجون-جوسى­عىن سارالاپ وتىرساق، قانە. مەن بار پا­لەنى جاھاندانۋدىڭ كەسىرىنەن حالى­قتىق قاسيەتتەن ايىرىلىپ بارا جات­قان­نان ىزدەگەن ءجون بە دەيمىن. ۇلتتى ساق­تاي­تىن ۇلتتىق بولمىس قوي. سول بولمىسىن ساقتاي الماعاندار، قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولماق. ءار قانداسىمىز الگى جاھان­دانۋ­دىڭ ق ۇلىنا اينالماي، ۇلتتىڭ «ق ۇلى» بولسا ەكەن دەيمىن. وسى ارادا مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) حاديستەرى­نەن دايەكتەر كەلتىرەيىن. ەگەر ونى سانا­مىز­عا سىڭىرسەك، ازعىندىقتان بوي تار­تىپ، سىيلاستىعىمىز ومىرشەڭ بولار ەدى. «اۋەلى اناڭا، تاعى دا اناڭا، تاعى دا اناڭا، سودان سوڭ وتانىڭا جاقسىلىق جاسا» – بۇل حاديس ءسوزى. انا قۇدىرەتىن قان­داي تاپ باسىپ ايتقان؟! انا – وتان دەيدى. ەكەۋى ەگىز بولىپ شىقتى. وسىنى ءار جاس كوكەيىنە كەستەدەي توقىسا دەيمىن. «اتا-تەگىڭدى، تۋىس-تۋعانىڭدى جاقسى تانىپ ءبىل. ويتكەنى ءوزارا قاتىناس جاساۋىڭ ءۇشىن قاجەت بولادى» – دەگەن ءتۇيىن تەكسىزدىكتەن ساقتايدى. كوپ نارسە وسى تەكتى بىلمەۋدەن بولىپ جاتقان جوق پا؟ «قارتايعان شاعىندا اتا-اناسىن رازى ەتىپ، كۇتپەگەن پەرزەنت قور بولسىن!»، «اكەگە باعىنۋ – اللاعا باعىنۋ. ونىڭ الدىندا كۇناھار بولۋ – اللا الدىندا كۇناھار بولۋ». ەكى تۇجىرىم دا حاديس­تەن الىندى. اۋىرلاۋ ەستىلەدى، بىراق اقيقاتتان كىم قاشىپ قۇتى­لادى؟ «كىمدە-كىم اتا-اناسىنىڭ ريزا­لىعىن العان بولسا، اللا ونىڭ ءومىرىن ۇزارتادى»، وسىنى بىلگەن ادام نادان­دىققا بارمايدى. ءبىز كەيدە وسىنداي قاعيدالاردى جاستارعا دەر كەزىندە جەتكىزە الماي، ولار قاتەلىككە ۇرىنىپ جۇرگەن جوق پا ەكەن دەگەن ءبىر ساۋال جان دۇنيەمدى مازالاي بەرەتىنى بار»، دەيدى قاجى.