سۇڭعىلالىق سىرى

قوعام • 19 قاڭتار، 2021

سۇڭعىلالىق سىرى

306 رەت كورسەتىلدى

قازاقتا «سۇڭعىلا» دەگەن ءسوز بار. بۇل اتاۋ نەنى بىلدىرەدى دەگەنگە توقتالساق، 2013 جىلى جارىق كورگەن قازاق ءتىلىنىڭ ۇلكەن تۇسىندىرمە سوزدىگىندە: سۇڭعىلا دەپ – زەرەك، زەردەلى، تەز بايقاعىش، اڭعارىمپاز ادامدى ايتادى دەپتى. بۇل پايىم دۇرىس ارينە. ويتكەنى قازاق بالاسى باسقا جۇرتتان وسى سۇڭعىلالىق قاسيەتىمەن ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. وزبەك حالقىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى مارقۇم يسلام كاريموۆ «قازاقتان جولداسىڭ بولسا، جولدان اداسپايسىڭ» دەگەندى كوپ ايتاتىنى سياقتى، كۇللى الەم قاۋىمداستىعى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىن ءبىر اۋىزدان «سۇڭعىلا ساياساتكەر» دەپ مويىنداعانى تەگىن ەمەس.

بەكەن قايرات ۇلى

وسى ورايدا، حالقىمىزدىڭ سۇڭعىلالىق قاسيەتى جايلى سىرلارعا توقتالساق. ەرتەرەكتە ارقا جۇرتىنا اڭعارىمپازدىعىمەن اتى شىققان ابىقاي شەشەن ءبىر كۇنى كەشكى ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان تۇستا: «جىگىتتەر، كۇيلى بيە ءمىنىپ، توبەت يت ەرتكەن قوناق كەلە جاتىر، دايىندالا بەرىڭدەر»، دەپتى. ۇكىمدى ەستىگەن اۋىل ادامدارى «ابەكەڭ دە ايتادى-اۋ» دەگەندەي، ءبىراز قۇنجىڭداسىپ قويا سالادى. ارادا بيە ساۋىم ۋاقىت وتكەندە، راسىندا، مىنگەنى بيە، ەرتكەنى توبەت بىرەۋ كەلىپ تۇسەدى.

ەلەڭ ەتكەن جۇرت «ابەكە ايتقانىڭىز ءدال كەلدى، قالاي ءبىلدىڭىز؟» دەپ قولقا سالادى. سوندا شەشەن: ء«اي، شىراقتارىم، بۇعان ەشقانداي كورىپكەلدىكتىڭ قاتىسى جوق. ماڭايدا بولىپ جاتقان تىرشىلىكتى تاني بىلىڭدەر! مانا شەتتە تۇرعان قۇلا ايعىر باتىسقا قاراپ جەر تارپىپ وقىراندى. ول ءۇيىرى باسقا ۇرعاشى جىلقىنىڭ كەلە جاتقانىن بىلدىرسە، اناۋ قىزىل قانشىق وزىنەن-ءوزى ابىگەرلەنىپ، جالانىپ بىردەڭەنى اسىعا كۇتكەندەي قىڭسىلادى. ياعني ول بوتەن توبەتتىڭ ءيىسىن سەزدى. بار بولعانى وسى دەيدى.

سول سياقتى قازاقتا رۋى شەكتى موڭكە تىلەۋ ۇلى دەگەن كەمەڭگەر بي وتكەن. تاريحشىلار بۇل كىسىنى ابىلقايىر حاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان دەسە، التى الاشتىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى «موڭكە جەتى جاسىندا بيلىك ايتىپ، ولگەن ادامنىڭ قۇنىن بەيبىت جولمەن بىتىرگەن سۇڭعىلا ادام بولعان» دەپ جازادى. ال زاڭگەر عالىم ج.اسانوۆ 2001 جىلى جارىق كورگەن «شەكتى موڭكە بي تىلەۋ ۇلى» اتتى كىتابىندا: بىردە تىلەۋ قاريا سەگىز جاسار بالاسى موڭكەنى اشامايعا مىنگىزىپ، جولعا شىعادى، دەيدى. ءسويتىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋى كوشكەن ءۇيدىڭ سۇرلەۋ ىزىنە كەز بولادى. بالا موڭكە:

– مىنا كوشكەن ءۇيدىڭ 10 ەشكىسى، ۇلكەن كوك سەركەسى جانە قارا شولاق ءيتى بار ەكەن، – دەيدى. اكەسى جاس بالانىڭ سوزىنە ونشا ءمان بەرە قويمايدى. سودان الدى-ارتىن اينالسوقتاپ تاعى ءبىراز قاراعان بالا:

– اكە، مىنا ءۇيدىڭ جالعىز تۇيەسى بار ەكەن، ونىڭ وڭ جاق كوزى سوقىر ەكەن، – دەيدى. تاعى ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ:

– اكە، مىنا ءۇيدىڭ ايەلى ەكىقابات ەكەن، اي-كۇنى جاقىنداپ قالىپتى، – دەيدى. وسى سوزدەن كەيىن تىلەۋ قاريا: – شىراعىم، وسى سەن نە ايتىپ كەلە جاتىرسىڭ؟ – دەپ ءمان بەرىپ سۇرايدى. بالاسى: «مەن مىنا كوشكەن ءۇيدى ايتىپ كەلە جاتىرمىن»، دەيدى.

كوپ ۇزاماي بۇلار كوشكەن ءۇيدى دە قۋىپ جەتەدى. بالا ايتقانىنداي، راسىندا 10 ەشكى، جالعىز كوك سەركەسى، قارا شولاق ءيتى، وڭ جاق كوزى سوقىر تۇيەسى بار ەكەن. ايەلى ەكىقابات، اي-كۇنى جەتىپ وتىر. تىلەۋ سەگىز جاسار بالاسىنىڭ بىلگىرلىگىنە تاڭىرقاپ: – بالام، مۇنىڭ ءبارىن قايدان ءبىلدىڭ؟ – دەپ سۇراعاندا، موڭكە بىلايشا جاۋاپ ايتىپتى:

– ءۇيدىڭ قونعان جەرىندە ەشكىنىڭ جاتقان ورنى 10 ەكەن. قاق ورتاعا ماڭايىنا ەشكىمدى جولاتپاي جالعىز كوك سەركە جاتىپتى. ونىڭ سەركە ەكەنىن ىزىنەن ءبىلدىم. ءجۇننىڭ كوك ەكەنىن ورنىندا قالعان قىلشىعىنان ءبىلدىم، – دەپتى.

– ال ءيتتىڭ شولاق ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ – دەيدى اكەسى.

– يت قۇمدا شوڭقايىپ وتىرعان ەكەن. وتىرعان جەرىندە شولاق قۇيرىعىنىڭ ءىزى ءتۇسىپ قالىپتى جانە سول جەردە قارا قىلشىق جاتتى. اكەسى:

– ەندەشە، تۇيەنىڭ سوقىر ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟

– تۇيە جولدىڭ سول جاعىنداعى ءشوپتى شالىپ جەپ، وڭ جاعىنداعى شوپكە تيمەگەن ەكەن، سودان ءبىلدىم.

– ال ايەلدىڭ جۇكتى ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟

– ول تۇزگە وتىرعان جەرىندە ەكى قولىن تىرەپ تۇرعان ەكەن. ەكىقابات، اي-كۇنى جاقىنداعانىن سودان ءبىلدىم، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

كەيىن بۇل بالا ەل اۋىزىندا «موڭكە بي» دەگەن اتىمەن تاريحتا قالدى. اسىرەسە بۇل كىسىنىڭ ءحVى عاسىردىڭ وزىندە قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى جايلى بولجاپ ايتقان: «قۇرامالى، قورعاندى ءۇيىڭ بولادى‚ اينىمالى‚ توكپەلى ءبيىڭ بولادى. حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق، كۇندە جيىن بولادى. دومالاق-دومالاق تۇيمەدەي ءدارىڭ بولادى‚ جاستارعا بيلىگى جۇرمەيتىن كارىڭ بولادى، الاشۇبار ءتىلىڭ بولادى‚ ءدۇدامالداۋ ءدىنىڭ بولادى...» دەگەنى ارادا بەس عاسىر وتكەندە اينىماي كەلىپ تۇرعان جوق با؟ قازىرگى قازاق بالاسى جوعارىداعى بابالاردان قالعان بايقامپازدىق قاسيەت سۇڭعىلالىق سىرىنان ايىرىلىپ بارا جاتىر، اعايىن! ويلانارلىق دۇنيە بۇل!

كۇننىڭ ماڭىزدى جانە وزەكتى جاڭالىقتارىن «ەگەمەن قازاقستان» تەلەگرام كانالىنان وقىڭىز