قوعامدىق جۇيەلەر الماسقان الما­عايىپ داۋىردە عاسىرلىق عۇمىر كەشىپ، دۇنيەجۇزىلىك ەكى قاندى سوعىستىڭ قاسىرەتىن حالقىمەن بىرگە قابىرعاسى قايىسىپ كوتەرگەن ابىز بابانىڭ قازى­نالى كەۋدەسى تولى شەجىرە، كۇمبىرلەگەن كۇمىس اۋەز ەدى. سوندىقتان باعزى بابادان ۇزىلمەي جەتكەن تۇركى اقىندىق ءداستۇرىنىڭ الىپ قۇبىلىسى، ارقالى اقىننىڭ جىر الەمىنە قۇلاقكۇي بولعان ولەڭ-جىرى دا، ونەگە-ۇرانى دا قالىڭ ەلىنە قاشاندا ەم بولا بەرەدى.

كونە تۇركىلىك داستۇردە جىراۋدىڭ نە­گىزگى مىندەتى – سىن ساتتە سۋىرىپ سالىپ، ەلگە تولعاۋ ءسوزىن ايتۋ، قاھارمان بەك­تەردىڭ جانىندا بولۋ، ەلدىك پەن ەر­لىكتى جىرلاۋ، حاننىڭ قاسىنان شە­شۋشى كەزەڭدەردە تابىلىپ، بۇگىنگى كۇن مەن وتكەن زاماندى سالىستىرىپ، اق پەن قارانى اجىراتىپ، قورىتىندى كەڭەس شىعارىپ، بۇقاراعا ناقىل ءسوز ەستىرتۋ. جامبىلدىڭ بويىنان مۇنداي قاسيەتتەر مولىنان تابىلادى، ونى عاسىر بيىگىنە شىعارعان دا وسى التىن تۇعىرى ەدى. سوندىقتان جامبىلدى ۇلى جىراۋلىق ءداستۇردىڭ سارقىت سارىنى دەپ اتاۋعا تولىق نەگىز بار.

سوناۋ يوللىع تەگىن، تونىكوك، سى­پىرا جىراۋدان بەرى جالعاسقان تۇركى جاۋىنگەرلىك جىرىنىڭ ناقىستى ءداستۇرى مەن جىراۋلىق بەكزات ونەر جامبىل اقىننىڭ ايتىستارىنان باس­تاۋ الىپ، كولەمدى ەپيكالىق جىر، داس­تان، تولعاۋلارىنا ۇلاسىپ، ونىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق الەمىنە نۇر شاشىپ، جاقۇتتاي جارقىراپ تۇر. ۇلى ۇستازى ءسۇيىنبايدان باتا الىپ، «پىرىنە سىيىنباي ءسوز سويلەمەگەن» جامبىل داڭعىل جىرشىعا اينالىپ، سۋىرىپ سالما ءسوز ونەرىنىڭ سەمسەرى، ايتىستىڭ الداسپانى بولدى. اقىن ايتىستارىندا ۇنەمى ەلدىك، تەڭدىك، بوستاندىق ءۇشىن ارپالىسقان باتىرلاردىڭ شەجىرەسى دارىپتەلەتىن. اقىننىڭ ايتىستاعى كوتەرگەن ۇرانى ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن وتان ءۇشىن قامال بولعان قاھارمانداردىڭ ءور تۇلعاسى ەدى.

باعزى سارىندى جاڭعىرتقان جىراۋ اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس جاتقان قازاق پەن قىرعىزدى ارالاپ، الىپ ماناس، ەر قاراساي، وتەگەن، ساۋرىق، سۇرانشى سەكىلدى ايتۋلى باتىرلاردى ەلگە ۇلگى ەتىپ، ولاردىڭ قاھارماندىق ءومىرىن ولەڭىمەن ورنەكتەدى. تۇركى جۇرتىنا ورتاق «كورۇعىلى»، «توتىنىڭ توقسان تاراۋى» سياقتى اۋقىمدى ەپوستاردى جاڭعىرتا جىرلاپ، نامىس ناجاعايىن وياتتى.

اقىننىڭ ەلىن سۇيگەن ەرلەر بەينە­سىنىڭ گالەرەياسىندا 1916 جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ساربازدارى، ونىڭ قولباسشىلارى امانكەلدى، بەكبولات، ساتتارلاردىڭ ءمۇسىنى ايرىقشا ورىن الادى. ارقالى اقىن 1916 جىلعى ۇلت-ازات­تىق كوتەرىلىسكە ۇرانشى بوپ، حالىقتىڭ قاسىرەتىن قابىرعاسى قايىسا، كۇيزەلە جىر­لايدى. جىراۋدىڭ ازاماتتىق ءۇنى «ازاتتىق سوعىسى» تۇسىندا ايقىن دا اجار­لى شىعىپ، «پاتشا ءامىرى تارىلدى»، ء«زىلدى بۇيرىق»، «تولعاۋ»، «حالىق كەگى» اتتى ولەڭ-جىرلارىمەن پاتشالىق ەزگى­نىڭ شىن الپەتىن حالىققا اشىپ كور­سەتەدى، ازاتتىق رۋحىنىڭ دابىلىن قاعادى:

جاقسىدان جاقسى قويماي الدى سايلاپ،

قامالدى اباقتىعا قىرعىز، قازاق.

كوپ ەرلەر قازا تاپتى جاۋعا اتتانىپ،

كوكسەگەن ازاتتىقتىڭ سوعىسىندا...

اتتاندىق ۇلىعىنىڭ قونىسىنا،

ەلدى سورعان بورسىقتاي بولىسىنا...

بوي بەرمەس ەل ءومىرى، اساۋ شەرى،

تۇرسا دا قۇرساۋلانىپ توقسان جەرى.

بىردە وت، بىردە سۋدى كوكتەي كوشىپ،

تالپىنىپ تىلەگىنە باستى ىلگەرى.

اقىننىڭ وسى تاقىرىپتارداعى جىرلارى – قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاستەرلى كوركەم شەجىرەسى ىسپەتتى. وسى­لايشا، جامبىل اقىن وتتى ولەڭىمەن پات­شاعا قارسى ۇلت بولىپ دۇركىرەي كو­تەرىل­گەن 1916 جىلعى ۇلى كوتەرىلىستىڭ ۇران­شىسى، جىراۋ-جىرشىسىنا اينالدى.

ەل اراسىنداعى ءتۇرلى ادىلەتسىزدىكتى، وزبىرلىق پەن قياناتتى باتىل سىناپ، جۇرتىنىڭ الەۋمەتتىك قامقورشىسى بولا بىلگەن جامبىل كەزى كەلگەندە باعزى جىراۋلار ىسپەتتى سۇلتاننىڭ جانىنان تابىلا بىلگەن. ول كەشەگى كۇندەي كۇركىرەگەن حان كەنەنى اسىلعا بالاپ، سوڭعى حاننىڭ كوزىندەي بولعان ايگىلى سىزدىق تورەنى الديار تۇتىپ، قازاقى سالتپەن قول قۋ­سىرىپ، باس ءيىپ سالەم بەرەدى:

سالەم بەردىم، الديار،

ورىن بەردىڭ قاسىڭنان.

سەن ءبىر قالعان كوز ەدىڭ،

كەنەسارى اسىلدان...

ايباتىڭدى كورگەندە،

دۇشپاندارىڭ باس ۇرعان.

اق ءجۇزىڭدى كورگەن سوڭ،

ەندى ماۋقىم باسىلعان.

حاننىڭ تۇقىمىنا سالەم بەرىپ، جىراۋلىق جوراسىن جاساعان سوڭ ىزەتپەن ەلدىڭ اتىنان وتكەنگە سالاۋات ءبىلدىرىپ، قوناقكادە جاسايدى. سول جولى جامبىل سىزدىق سۇلتانمەن بىرگە قىرعىزدىڭ ماناپتارىمەن كەزدەسىپ، حان كەنەدەن قالعان ەر-تۇرمان مەن التىن جۇزىكتى قايتارىپ الادى، شايىتتەردىڭ باسىنا دۇعا وقيدى. بۇل اقيقات اقىن جىرىندا:

ارناپ كەلىپ العانىڭ،

التىن جۇزىك، سارقاسقا ەر.

اتاڭىزدىڭ ارۋاعىن

سىيلايدى ەكەن ءبىر تايپا ەل.

ەكەۋىنىڭ قالعانى –

«ون ءبىر جىرا» دەگەن جەر...

اتانىڭ نە ارمانى،

Iزدەپ كەلiپ ارتىنان،

باتا قىلسا سiزدەي ەر! – دەپ ايتىلادى

سىزدىق تورە 1884 جىلى اكەسى حان كەنەنىڭ سۇيەگىنە سۇراۋ سالىپ، تاۋەكەل ەتىپ ايىرقالپاقتى اعايىنعا كەلگەندە، باسقا ەمەس، قازاق-قىرعىزعا بەدەلى بىردەي جامبىل جىراۋدى جانىنا بەكەر ەرتپەسە كەرەك.

جامبىل – قازاق پەن قىرعىزعا ورتاق تۇلعا. ءوزى ولەڭدەرىندە «سۇيەگىم – قازاق، ەتىم – قىرعىز» دەپ ايتاتىن اقىننىڭ قوڭسى قونعان قىرعىز حالقىنا دەگەن ريا­سىز كوڭىلى انىق اڭعارىلادى. الاتاۋدىڭ ابىزى وسى قىرىنان دا تۇركى بىرلىگىنە قىزمەت ەتكەنى بارشاعا عيبرات. اسىرەسە سىبىرگە ايدالىپ كەلگەن اتاقتى توقتاعۇل اقىن اۋەلى ەلىنە سوقپاي، جامبىلعا سالەم ايتا بارعاندا ايتقان ونىڭ ايگىلى ولەڭى قىرعىزدارعا دا كەڭ تارالادى:

كەلدىڭ بە، اقيىعىم، الىس جەردەن،

ءوتىپسىڭ سامعاپ ۇشىپ الىس بەلدەن.

الماس پىشاق قاپ تۇبىندە جاتپاس دەگەن،

حان-تورە اينالماي ما، سەندەي ەردەن.

اقىن قىرعىز جۇرتى جونىندە بىلاي دەپ تەبىرەنەدى:

«قىرعىز ۇلى، قۇلاق سال،

ەجەلدەن قيماس باۋىرىم.

اتامىز بولعان بال تاتۋ،

انامىز بولعان جان تاتۋ».

تۇپكى تەگى تۇرىكمەندەردەن باستاۋ الا­تىن «كورۇعىلى» داستانىن جامبىل اقىن ون بەس كۇن بويى تىنباي جىرلاعان دەسەدى. ءتۇبى ءبىر تۇرىك حالىقتارىنىڭ جىرشىلىق داڭقىن الەمگە تانىتقان تاڭعاجايىپ «كورۇعىلى» داستانى – كاۆكاز، ورتا ازيا، كىشى ازيا، تاياۋ شىعىس پەن بالقان ايماعىنا تارالىپ، تۇركى جىرشىلىق ونەرىنىڭ تاجىك، اراب، گرۋزين سەكىلدى وزگە ءتىلدى حالىقتار اراسىندا دا ومىرشەڭدىكپەن جاساي الاتىن ەپيكالىق قۋاتىن تانىتقان قۇنارلى جىر بولسا، سول سوم التىننىڭ كەسەگىن حالقىنا ۇسىنعان ۇلى جىراۋ شامىرقانىپ بىلاي دەپ جۇرتىنا ۇران سالۋى تەگىن ەمەس ەدى:

جاۋ دەسە باتىر كيىنەر،

توقتالماس كەگىن الماسا،

ەل ەلدىگى بولا ما،

ەرلەرمەن جاۋعا بارماسا!

تۇتاستىعى بۇزىلماس،

ءوز جەرىن جاۋدان قورعاسا!

اعاش قالار قۋارىپ،

جاپىراق، تامىر بولماسا!

وزىندىك ەرەكشەلىگى بار جامبىل جىرلاعان بۇل «كورۇعىلىنىڭ» كوركەم­دىك قۇنارى مول ەكەنىن عالىمدار دالەل­دەگەن. وسىلايشا، جامبىلدىڭ داڭعىل جولى تۇگەل تۇركىنىڭ كەڭىستىگىن رۋحاني نارىمەن ءتۇيىستىرىپ تۇر دەۋگە حاقىمىز بار.

ەرلىك پەن ەلدىكتى جىرلاپ، ادامگەر­شىلىكتىڭ التىن ءجىبىن اسىل ورنەك ەتكەن جامبىل اقىننىڭ ەزدىك پەن وپا­سىز­دىقتى، دۇنيەقورلىق پەن نادان­دىقتى شەنەگەن ۋسويقى جىرلارى جۋاس جۇرتتى نوقتالاپ ءمىنىپ جۇرگەن «اتقا مىنەرلەرگە»، «ىشىندە ادامشىلىقتان ينە­دەي ورىن جوق» قارنى جۋان شەن-شەكپەندىلەر مەن پاتشا وكىمەتىنىڭ شابارماندارىنا جاعىمدى تيە قويماعانى انىق. 1913 جىلى رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ 300 جىل­دىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كورمەگە شەتقاقپاي بولىپ قاتىسقان اقىن تاپسىرىس بويىنشا پاتشا اۋلەتىن ماداقتاماي، كەرىسىنشە «وستەپكە» دەگەن ولەڭىندە الەۋمەتتىك وتكىر ويلارىن ءبىلدىرىپ، يمپەريانىڭ شەڭگەلدى شەنەۋنىكتەرىن سىنمەن تۇيرەپ، ولاردىڭ دارمەنسىزدىگى مەن جاعىمپاز قىلىعىن بەتىنە باسادى:

ءۇيسىن، نايمان ساڭلاعى،

وستەپكەگە جيىلدىڭ...

ۇلىق كورسەڭ ۇيلىعىپ،

جەلدى كۇنگى قامىستاي،

جاپىرىلىپ ءيىلدىڭ...

كەلتىردىڭدەر نامىستى،

بەك قورلانىپ كۇيىندىم.

ءبۇيتىپ قىزىق كورگەنشە،

ءوزى جاقسى ءۇيىمنىڭ.

شۇلعىمايمىن سەندەرشە،

كەرەگى جوق سىيىڭنىڭ.

اقىن بۇكىل ەل جابىلا ماقتاپ جاتقان، سول تۇستا قاسيەتتى دەپ تانىلعان پاتشا اۋلەتى تۋرالى ءبىر اۋىز ماداق ايتپاي، كەرى­سىنشە اعىمعا قارسى ءجۇزىپ، ءوز ويىن اشىق بىلدىرەدى.

سوندىقتان بولسا كەرەك، الاش ارداق­تىلارى ارقالى اقىندى ايرىقشا قۇرمەت تۇتقان. بۇل ورايدا حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىنان حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ 1928 جىلى تاشكەندە قازاق جوعارى پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا «قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى» تۋرالى وقىعان باعالى ءدارىسىن ەسكە الماي كەتۋگە بولمايدى. وسى زەرتتەۋىندە قايراتكەر تۇلعا اۋىز ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن، ءسوز مۇرا­مىزدىڭ قالىپتاسۋ ارناسىن سارالاپ كور­سەتۋمەن بىرگە حالىققا تانىمال بول­عان اقىن-جىراۋلاردىڭ ۇزىن-سونار ءتىزىمىن بەرەدى، جيرەنشە شەشەن، سىپىرا، شال­كيىز جىراۋدان باستاپ بارلىعى 74 اقىن­نىڭ اتتارىن اتايدى. وسى ۇلكەن ءتىزىمنىڭ بەل ورتاسىندا، 46-شىسى بولىپ جامبىل اقىننىڭ اتى جازىلعان ەكەن. بۇل دا الاش قايراتكەرىنىڭ حالىق مۇراسى مەن ونى جالعاستىرۋشى وكىلدەرىنە، سونىڭ ىشىندە جاكەڭە بەرگەن قىمبات باعاسى دەپ تۇسىنۋگە بولادى.

ورتادا نەبىر قيلى زامان ءوتتى. كەشەگى الاش زيالىلارى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولدى. الاشتىڭ الداسپان اقىنى ماع­جان ابىز جامبىلعا مۇڭ شاعىپ، سايا ىز­دەپ، شەر زاماننىڭ زارىن توكتى:

...جان اعا! شىقتىم ولىمنەن،

ءحالىمدى مەنىڭ كورسەيشى.

جانىڭ نۇرعا كومىلگەن،

نۇرىڭنان ۇشقىن بەرسەيشى!..

ارينە، جامبىل اقىن ماعجانعا كومەكتەسە المادى. وعان قاۋقار-قۇدىرەتى جەتپەسى انىق ەدى. ايتسە دە، وسىنداي قا­تەر­لى كەزەڭدە حالىقشىلدىق سارىنى ساي كەلگەن جامبىل اقىننىڭ جولى اشىلىپ، «دالا گومەرى» اتانىپ، ونىڭ سايالى تۇلعاسىنا مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان جازۋشىلار مەن جىرشى اقىندار توپتاسىپ، قۋعىن-سۇرگىن مەن زۇلمات، اشتىق پەن سوعىس دىڭكەلەتىپ تاستاعان ەلدىڭ رۋحىنا سەرپىلىس اكەلدى. «اباي جولى» ەپوپەياسى جازىلىپ، زامانداسى، ابىز اقىن ابايدىڭ جارقىراپ الەمگە تانىلعانىنا مىڭ دا ءبىر شۇكىرلىك ەتكەنى بايقالادى:

مىناۋ تۇرعان ابايدىڭ سۋرەتى مە؟

ولەڭ – ءسوزدىڭ ۇقساعان قۇدىرەتىنە،

اقىل، قايرات، ءبىلىمدى تەڭ ۇستاعان،

قارسى كەلەر ابايدىڭ كىم بەتىنە!

ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆ «فەنومەن-فەنيكس» دەپ باعا بەرگەندەي، ەرتەك­تەگى كۇلدەن تىرىلگەن قۇستاي سايراعان جامبىل اقىن ارداقتىلارىنان ايىرىلىپ، قاۋساپ قالعان ەلىن حالىق قازىناسىنىڭ قايماعىمەن تابىستىرىپ، قايرات بەردى، ونىڭ جىگەرىن قايرادى. جامبىلدىڭ الەمگە ايگىلى داڭقىنا سۇيەنگەن، فولكلورلىق داستۇرگە يەك ارت­قان جىرشىلىق مەكتەپ تە ورتەڭگە بىتكەن قىزعالداقتاي قايتادان قاۋلاپ شىقتى. عاسىرلار مەن داۋىرلەردى قايىسپاي جال­­عاعان ابىزدىڭ قىزىل جولبارىسى قاناتتى بارىس بەينەسىندە قايتا ورالىپ، ازاتتىقتىق رامىزىنە اينالدى.

حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى ۇلى جىراۋ، دالا داناگويىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا وراي 2021 جىلدى «جامبىل جىلى» دەپ جاريالايدى. تۇگەل تۇركىنىڭ ماقتانىشى بولعان داڭعايىر جىراۋدىڭ باي مۇراسى باۋىر­لاس ەلدەردى دە الاتاۋدىڭ ءمولدىر بۇلاعىنداي سۋسىنداتا بەرەتىن بولادى. بۇل ورايدا اكادەميا قازاق پەن قىرعىزعا ورتاق اقىن بولعاندىقتان، ارقالى اقىننىڭ تاڭدامالى جىر-تولعاۋلارى مەن ايتىس­تارىن قىرعىز تىلىنە اۋدارىپ، توقتاعۇل ۇرپاقتارىنا تابىستاۋدى جوسپارلاپ وتىر. سونىمەن قاتار ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىپ كەلە جاتقان قازاق-قىرعىز زيالىلارىنىڭ كەزەكتى V فورۋمىن «جامبىل جانە تۇركى جىرشىلىق ءداس­تۇرى» تاقىرىبىندا وتكىزىپ، قازاق، قى­رعىز، وزبەك، تۇرىكمەن، قاراقلاپاق، باشقۇرت، نوعاي سەكىلدى باۋىرلاس ەلدەردىڭ جىرشىلارىن جيناپ، تۇركى ەپوسىن جىرلاۋشىلاردىڭ جاڭا بۋىنىنا سەرپىن بەرىپ، ۇلتتىق رۋحتى جاڭعىرتۋدى قولعا الۋعا نيەتتى. بۇل رەتتە جامبىلدىڭ اقتانگەر ايتىسكەرلىگى، سۋىرىپسالما شەشەندىگى، داڭعايىر جىراۋلىعىمەن بىرگە كۇيشىلىك ونەرى دە نازاردان تىس قالماۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. جەتىسۋ كۇيشىلىك ونەرىنىڭ التىن شىنجىرى جامبىل جانە ونىڭ توڭىرەگى ارقىلى بۇگىنگى كۇنگە جەتكەنى – جاڭاشا زەردەلەۋ­گە لايىقتى ۇلكەن تاعىلىمدى مەكتەپ. تاعىلىمدى جىلدا تاعى ءبىر ويلانارلىق جايت، جامبىلدىڭ كوزىن كورگەن كۋاگەر جاندار ورتامىزدا امان تۇرعاندا ابىز تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ ءىسى دە تياناقتى قولعا الىنعانى ءجون. تۇپتەپ كەلگەندە ءجۇز جاساعان ابىز اقىننىڭ مول مۇراسىن ورتاق تۇركى كەڭىستىگىندە ناسيحاتتاۋ، زامانا تالابىنا ساي دايەكتى زەرتتەۋ، اۋقىمدى عىلىمي شارالار ۇيىمداستىرۋ باۋىرلاس ەلدەردىڭ بايلانىستارىن بەكەمدەۋگە زور ىقپال ەتەرى انىق.