ستەفان ماللارمەنىڭ «اققۋىنىڭ» دا ازابى مەن قاسىرەتى – وسى. ادامدار ماڭايىنان اۋلاق كەتكەن، الاستالعانداي، ادىرام قالعان تاستاندى كولدە اققۋدى مۇز قۇرساپ، بايلاپ تاستاعان. مۇزدى قاناتىمەن قاق جارىپ، قايتا ۇشىپ كەتەردەي قاۋقار قايدا، قايرات قايدا، قۇس تۇتقىنعا اينالعان.

الاسۇرىپ، ازاپ كەشكەن قۇس ءوزىنىڭ ارما­نىنداعى تاڭعاجايىپ مەكەن جايلى ويلانادى، ال بۇل دۇنيە قۇس ارمانىندا جاراتىلعان مەكەندى جاراتپاعان. الەم ەسسىزدىگىنىڭ شىرماۋىندا قالعان ەلەستەي، ۇلى ونەردىڭ ەلەسىندەي، ەستاندى حالدە قايدا ەمىنەدى، كىمگە ۇمسىنادى؟ ونىڭ قۇرباندىعىن كىم بىلەدى؟ كىمگە قاجەت ەدى؟

ماللارمە وسى ءبىر سيمۆول ارقىلى ءوزىنىڭ ازاپتى اقىندىق تاعدىرىن، تەككە وتكەن ادامدىق عۇمىرىن سۋرەتتەيتىندەي. «قارعىسقا ۇشىراعان اقىندار» ساناتىنداعى ستەفاننىڭ ولەڭدە دە بىردەن ءتۇسىنىلۋى، قابىلدانۋى وڭاي بولعان جوق. ونى تىم كۇردەلى، ءتىپتى تۇسىنىكسىز دەپ تاپقاندار از بولعان. ستەفان ماللارمەنىڭ فرانتسۋز تىلىندە جازىلعان ولەڭدەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قايتا فرانتسۋز تىلىنە اۋدارۋ كەرەك دەگەن زامانداستارى. كوبىسى، ءتىپتى «ماعىناسىزدىق» دەپ تانىعان.

ال ماللارمە ءوز الەمىندە بارىنەن باس تارت­قىسى كەلگەن دەكادەنتتىك رۋحتا ەركىندىك ۇرا­نىن شىرقاعىسى كەلەدى. مۇز قۇرساۋىنداعى اققۋ­داي. ايدىن – ونىڭ ءومىر سۇرەر كەڭىستىگى، بىراق سول سۋ – ەركىندىگىنىڭ بەلگىسى، مۇزعا اينالعان­دا قۇلدىعىنىڭ بەلگىسى بولىپ شىعا كەلدى. بار بولعانى كۇي وزگەردى. كوڭىل كۇيى سەكىلدى. ءداۋىردىڭ، قوعامنىڭ، زامانداستارىنىڭ.

تيۋتچەۆ

تيۋتچەۆ – ويلى، دانىشپان اقىن. سون­دىقتان دا بولار، تولستويدىڭ ۇيىنە كەلگەن مەي­ماندارىنىڭ بارىنەن ء«سىز تيۋتچەۆتى وقى­دىڭىز با؟» دەپ سۇرايتىنى. وقىماسا، وقىپ بەرۋگە تۇرا ۇمتىلاتىنى.

ونىڭ «اققۋى» – شىن مانىندە تاڭعاجايىپ ولەڭ. تيۋتچەۆشە، اققۋ ۇشاتىن بيىكتىك بار. ال ونىڭ ارعى جاعىندا قىران ۇشاتىن كەڭىستىك بار. تاكاپپار، ءور قىران، جاي وتىن جاناي ۇشقان، جۇمىلماس كوزىمەن كۇننىڭ نۇرىن جۇتقان. اقىن سول قىران بيىگىنە ەمەس، اققۋ بيىگىنە تامسانادى، قىزىعا قارايدى. اققۋدان تازالىق پەن كۇناسىزدىكتى كورەدى. قىران بيىگىنەن سۋىقتىق پەن جانكەشتىلىكتى، اققۋ بيىگىنەن جىلىلىق پەن مەيىرىمدى سەزىنەتىندەي.

اقىننىڭ ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر، بۇل ولەڭ جازىلاردان جىل بۇرىن قازا بولعان اقىننىڭ جارىنا ارنالعان دەپ توپشىلايدى. 1837 جىلى اقىن ايەلىن ءۇش قىزىمەن بىرگە الىپ، كەمەمەن وتباسىلىق ساياحاتقا شىعادى. كەمە سۋعا كەتەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن امان قالسا دا، ادال جارى سودان كەيىن ايىعا الماي، اقىرى قازا تابادى. اقىن اققۋ بەينەسى ارقىلى – ايەلىنىڭ جان كۇيىن، قىران ارقىلى ءوز تاعدىرىن بەرىپ وتىر دەگەن تۇجىرىم بار. الايدا ولەڭ ول وقيعادان ەرتەرەك جازىلعان دەگەن دە پىكىر جوق ەمەس.

ال ولەڭنىڭ ءوزى بولسا بيىكتىك جايلى ويعا جەتەلەيدى. ءار ادامنىڭ ءوز بيىگى بار، شىرقاپ شىعار شىڭى بار. جەتكەن، جەل كوتەرگەن جەرىنە دەيىن بارادى دەپ ويلايمىز عوي. تيۋتچەۆتىڭ «اققۋى» «ساعان قاي بيىك كەرەك؟» دەگەن ويعا سالادى. جەتۋىن جەتەرسىڭ، جەتكىزەر، بىراق ول سەنىڭ جانىڭ قالايتىن بيىك پە؟ ول بيىكتە ءوزىڭدى ءوز الەمىڭدە تۇرعانداي سەزىنە الاسىڭ با؟ مەيلى ول دۇنيە بيىگى، قىزمەت بيىگى، قالاۋ مەن اڭسار بيىگى بولسىن.

ريلكە

راينەر ماريا ريلكەنىڭ «اققۋى» – سيمۆوليزم جالاۋىنداي، ال جالاۋ ارقاشان جۇرەك بولعان. ادامدار جالاۋ كوتەرىپ شىققاندا، جۇرەكتەرىن كوتەرىپ شىعادى ەمەس پە؟!. ۇلى جۇرەكتەر بايراققا اينالادى. سەبەبى ولار ەشقاشان تۇسپەيدى. تۇسكەندەرى، الاڭداردا تاپتالىپ جاتادى.

ريلكە «اققۋى» جانىڭدى ەزىپ جىبەرەردەي اۋىرتادى. سونشا نازىكتىگىمەن، سونشا سۇلۋ­لى­­عىمەن، سونشا قورعانسىزدىعىمەن ءارى اسقاق­تىعىمەن.

مەنىڭ قابىلداۋىمدا، بۇل ولەڭ جالپى شى­عارماشىلىق ادامىنىڭ، جالقى الساق، اقىننىڭ تاعدىرى جايلى. ونىڭ ءومىر سۇرۋگە بەيىمسىزدىگى اققۋدىڭ ەبەدەيسىز ءجۇرىسى ارقىلى بەرىلىپ وتىر. اققۋدىڭ ءجۇرىسى ءارى كۇلكىلى، ءارى ايانىشتى. وعان سول ءجۇرىس ازاپپەن بەرىلەتىندەي سەزىلەدى. ماج­بۇرلىك پەن مۇقتاجدىق، ىرىقسىزدىق پەن ىڭعاي­سىزدىق. ويتكەنى اققۋ ءجۇرۋ ءۇشىن جارالماعان. جانىن جارالايتىن ءاربىر دۇنيەنى سول جۇرىسپەن كوكتەي ءوتۋى ءتيىس. شىعارماشىلىق ادامى دا ونەر ءۇشىن، ونەردەن وزگەسى – اۋىر. قاراپايىم پەندەشىلىك ونەر ادامى اتىنان جاسالعان كەزدە، سونشا ءبىر ۇسقىنسىزدىققا اينالادى. دۇنيە اققۋدىڭ ءجۇرۋ ءۇشىن جارالماعانىن بىلە تۇرا ونى جۇرۋگە ماجبۇرلەيدى. سول مۇقتاجدىق پەن ماجبۇرلىكتىڭ سالدارىنان قانشاما شىعار­ما­شىلىق ادامى­نىڭ كول ماڭىنداعى باتپاقتا ءىزى جاتىر. باتپاقتاپ قالعانى قانشاما. بۇل – ءومىر.

ال ءولىم شە؟ اققۋلاردىڭ كولگە قونعان ءساتىن كوردىڭىز بە، سۋ بەتىنە تايانىپ كەلگەندە قاناتىن سابالاپ، قورعانشاقتاپ، شۋلاپ، سۋ بەتىن قوس قۇلاشتاي سىزىپ كەلىپ قونادى. توپ ەتىپ تاپجىلماس ورىنعا تۇسە قالا المايدى. قۇستىڭ جۇرەكسىنە كەلىپ قونعان ءساتىن ريلكە ولىممەن بەتپە-بەت كەلۋ دەپ تانيدى. ال كول بولسا، قۇستى سونداي ءبىر مەيىرىممەن، ماحابباتپەن ايالاي قابىل­دايدى. ايدىنىنا قونعان اققۋ پاتشاداي پاڭ، تاكاپپار، ەركىن دە ازات قالىپپەن ءارى قاراي جىلجىپ كەتە بارادى.

بۇل – ونەردىڭ، شىعارماشىلىقتىڭ ماڭگىلىگى. كولشىك جاعالاپ كونبىستىكپەن كۇن كەشكەن­شە ولىمدەي ۇرەيلى بولسا دا ايدىنعا – شىعارما­شىلىق كەڭىستىگىنە باس قوي دەيتىندەي. ماڭگىلىك قوزعالىس، اقيقات قوزعالىس – ايدىندا. بۇل – ريلكە الەمى.

مۇقاعالي

ماقاتاەۆ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسىن 1972 جىلى جازدى. ول تۋرالى ءوزى «اينالاسى ءبىر جەتىدە «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «قىراندار، حوش بولىڭدار» جازىلدى» دەيدى. قىزىق، تاعى دا اققۋلار مەن قىراندار. قاتار جازىلعان. تاقىرىپتى ايتامىن.

ناۋرىزدىڭ 17-ءسى كۇنى وسى پوەماسىن عابيت مۇسىرەپوۆكە وقىپ بەرگەنىن جازادى كۇندەلىگىندە. «اققۋلار ۇيىقتاعانداعا» تەبىرەنىپ پىكىر ايتتى، ءسۇيسىنىپ قالدى. مەن ىڭعايسىزداندىم، ونىمدى تۇيە قويدى دا، قويا قويدى. ولەڭدەر وقىدىم. كەتەردە ماعان قالام سىيلادى (التىن قالام)». تولستويدىڭ تيۋتچەۆتى جاقسى كورگەنى سەكىلدى، مۇسىرەپوۆ پەن مۇقانوۆ تا مۇقاعاليعا قامقور بولعانداي، اقىن دا سىرىن اشار سەنەر كىسىم دەپ سولاردى جاقىن تۇتقانداي. ۇلكەن جازۋشىلاردىڭ ءوز اقىنى بولارى، سول اقىنعا ىقىلاسى اۋىپ، مەيىرى تۇسەرى دە قىزىق.

مۇقاعالي «اققۋى» – قاسيەت، ەل مەن جەردىڭ قاسيەتى. اقىن جانىنىڭ قاسيەتى. الايدا پوەما ەپيلوگىنداعى ەكى جول ادامدى ويعا سالادى:

«قيىن ەكەن، قيماسىڭ ەكى بىردەي،

كوز الدىڭدا عايىپ بوپ جوعالعانى...».

وسى ەكى جولدى وقىعاندا جىل بۇرىن ماي­گۇلدىڭ قازا بولعانىن، وسى جاعدايدىڭ اقىن­دى وزگەرتكەنىن ويلايسىڭ. ءومىر باسىنداعى تۇڭ­عىشى – ءلاززاتتىڭ شەتىنەۋى... مايگۇلدىڭ قا­­زاسى مۇقاعاليدى مىڭ جىلعا قارتايتىپ جىبەر­گەندەي، مىڭجىلدىقتىڭ مۇڭىن موينىنا تۇمار ەتىپ تاعىپ بەرگەندەي، جۇرەگىن وسىپ تۇسكەن قارا، قاندى جولاقتاي بولدى. اناسى ناعيماننىڭ ايتۋىنشا، مۇقاعالي وسى ساتتەن كەيىن مۇلدەم وزگەرىپ سالا بەرگەن. ەڭسەسىن ءبىر كوتەرتپەيتىن ويلار، باۋىرىن ەزىپ جىبەرەردەي ساعىنىش، وزەككە بالقىعان تەمىر قۇيعانداي وكىنىش ونى شىنىندا دا وزگەرتتى. ساعىنىشتىڭ ءتۇسىن سارى دەيدى. سارعايعان جاپىراقتاي سارىالا كۇزدىڭ سيپاتى ەمەس ول. ول باۋىرعا جابىسقان دەرتتەي، كىسىنى سارعايتىپ جىبەرەر قۇسا ەدى. جابىعۋ مەن تورىعۋ، جاڭىلۋ مەن اداسۋ، اشىنۋ مەن الاسۇرۋ، ونىڭ ءومىرىن وزگەرتكەن، ونىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتكەن بارلىق سەزىمدەردىڭ باسىندا وسى قۇسا تۇرعانداي. «اققۋ – بالا» دەگەنى دە مايگۇل مە ەكەن... اجالعا اراشا بولا الماعانى، امان الىپ قالا الماعانى ما ەكەن؟.. اقىننىڭ ورالماعان اققۋلارى.