اباي ءومىربايانىنىڭ مۇحتار اۋەزوۆ جازىپ قالدىرعان ءتورت نۇسقاسى بار. ۇلى اقىن ون جاسقا كەلگەندە اكەسى سەمەي قالاسىنا اكەلىپ، وقۋعا بەرگەن. بۇدان بۇرىن قىردا دا ابايدىڭ ءبىراز وقىعاندىعى ايتىلادى. اقىندى اۋىلىندا وقىتقان مولدا تۋرالى س.مۇقانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «قۇنانباي ابايدى عابيتحان دەيتىن تاتار مولداعا ساباققا بەرەدى. عابيتحان قازان جاقتان 1850 جىلدارى سولداتقا الىنۋدان قاشىپ، قازاق دالاسىنا كەلەدى دە، بالقاش كولىنىڭ شىعىس جاق جيەگىن مەكەندەپ وتىرعان كەرەي رۋىندا ءشۇرشىت اتتى بايعا كوپ توقىرايدى. كەلەسى جىلى كوكشەتاۋ دەيتىن جەردە قۇنانباي كورشىلەس كوپ رۋلاردى شاقىرىپ، ولگەن اكەسى وسكەنبايعا اس بەرەدى. سول اسقا ءشۇرشىت عابيتحاندى الا كەلىپ: ء«بىزدىڭ ەل ءدىن جولىنا شورقاق، ءدىندى جاقسى ۇستاپ تۇرعان قۇنانباي، سەن وسىنىڭ قولىندا قال»، دەيدى. عابيتحان بۇل سوزگە كونگەن سوڭ، ءشۇرشىت قۇنانبايعا عابيتحاندى قالدىرىپ كەتەدى. قۇنانباي عابيتحاندى اۋلىنا الىپ كەلىپ، قازىر ەسكىتام اتالاتىن جەرگە مەدرەسە سالادى. ابايدى جانە اۋىلدىڭ باسقا بالالارىن سول مەدرەسەگە ساباققا بەرەدى. بۇل – شىڭعىس تاۋىنىڭ ولكەسىنە ءبىرىنشى ورناعان مەدرەسە. عابيتحاننىڭ مۇسىلمانشا ءبىلىمى قانشالىق بولعاندىعى تۋرالى ساقتالعان ماتەريال جوق. بىراق قۇنانباي ابايدى ودان ەكى-ءۇش جىل عانا وقىتىپ، سەمەيدەگى مەدرەسەگە جىبەرۋىنە قاراعاندا، عابيتحان ونشالىق مول ءبىلىمدى ادام بولماۋ كەرەك».

كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباي، «EQ»
سەمەيدەگى العاشقى ءبىلىم بەرگەن مولداسى عابدۇلجاپپار دەگەن تاتار. ارتىنان بۇدان دا شىعارىپ، قازاننىڭ «مارجاني» مەدرەسەسىن ءبىتىرىپ كەلگەن احمەت ريزا دەگەن مولداعا تاپسىرعان. وسى مەدرەسەدە ءۇش جىل وقيدى. بۇل مەشىت-مەدرەسە 19 عاسىردىڭ 50-جىلدارى اشىلعان.
ءالى كۇنگە دەيىن جاس ابايدىڭ ءۇش جىل ءدىني مەدرەسەدە ءۇش اي ورىسشا وقۋىمەن ءبىلىم الۋى اياقتالىپ، ەلدىڭ تىرلىگىنە ەرتە ارالاسقانى ايتىلىپ ءجۇر. وسىعان وراي «بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتكەن بالاسىن قۇنانباي نەگە وسى وقۋعا بەردى، تاتار مولدالارىنان باسقا ءبىلىم ورىندارى بولمادى ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋ قاجەتتىگى بار.
اباي ءومىر سۇرگەن كەزەڭدى ەسكە الساق، بۇل كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، قازاق جەرىندەگى حان بيلىگى قۇلاپ، اق پاتشا وتارىنىڭ سالتانات قۇرعان شاعى بولاتىن. بولاشاق اقىننىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ اتاعى داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا ورتا جۇزگە وتارشىل ەلدىڭ ازۋى باتىپ، ەل بيلەۋدىڭ اعا سۇلتاندىق جۇيەسى ەنگەن ەدى. اباي ەرجەتىپ اكەسىنىڭ قولقاناتىنا اينالعاندا، 1868 جىلعى ءسىبىر قازاقتارىن بيلەۋدىڭ جاڭا جۇيەسى «جاڭا نيزام» ەنگىزىلىپ، بوداندىق نوقتاسى تارىلا ءتۇستى. وسىلايشا، اقىن ءومىر سۇرگەن ورتا «ورىستانىپ»، كەيىن قازاق دالاسىنىڭ ءداستۇرلى رۋحاني ءومىرى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. ابايدىڭ اكەسى مەن بىرگە تۋىستاس اعايىندارى پاتشا وكىمەتىنە قىزمەت ەتىپ، شەن العان ەلگە بەلگىلى تۇلعالار بولدى.
ەگەر ابايعا دەيىنگى قازاقتىڭ ءسوز قۋعان اقىن-جىراۋلارى ارابشا ساۋاتتانىپ، اسىپ كەتسە تۇركىستان، بۇحارا، سامارقاندتا ءبىلىم السا، ەندىگى ۇرپاقتىڭ تانىمىندا ورىس-تاتار وقۋىنىڭ ىقپالى ارتتى. ول كەزەڭدە قازاق دالاسى «1822 جىلداعى ءسىبىر قازاقتارىنا ارنالىپ شىققان جارعى» بويىنشا وكرۋگكە ءبولىنىپ، «وكرۋگتىق پريكازدار» بيلەيتىن. وكرۋگتىڭ باستىعى – اعا سۇلتان، پريكازدىڭ قالعان ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىرى – وكىمەت چينوۆنيگى (ەلدىڭ كوبى مۇنى «مايىر» دەيتىن). ءۇشىنشى مۇشەسى – سۇلتان اتانادى. وسى كەزدە قۇنانباي اعا سۇلتان بولادى. بالاسىنا زامانىنا ساي لايىقتى ءبىلىم بەرۋ اكەسىنىڭ مىندەتى بولسا كەرەك-ءتى. باسقا تاڭداۋ بولعان جوق.
ابايدىڭ مەدرەسەدەگى جىلدارى سۋسىنداعان ورتازيالىق جاديديزم مەن ونىڭ يدەيالىق نەگىزدەرىنە توقتالماس بۇرىن اقىننىڭ ون جاسىنا دەيىنگى ءبىلىم العان قىرداعى ءدىني مەكتەپتەرىنە شولۋ جاسالىق. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە ك.ىسقاق ۇلىنىڭ «اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى» دەگەن ەستەلىگىندەگى «اباي 10 جاستان 12 جاسقا شەيىن قىردا مۇسىلمانشا وقىدى» دەگەن ءسوزى قىرداعى وقۋدىڭ نە ەكەندىگىن انىقتاۋدى تالاپ ەتەدى.
ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى اباي تۇسىندا «مەكتەپ-مەدرەسەلەردە، مەشىتتەردەگى ۋاعىزداردا ناحۋ (اراب ءتىلى سينتاكسيسى)، فيحك (مۇسىلمان پراۆوسى)، قىرىق حاديس، شارح عابدوللا، احلاق (ەتيكا) مانتيق (لوگيكا)، يسلام تاريحى، سۋفيزم اقىندارىنىڭ شىعارمالارى نەگىزگى وقۋلىق رەتىندە قولدانىلاتىن ەدى» دەپ ايتادى.
بۇل نەگىز ىسقاقوۆ ءارحام كاكىتاي ۇلىنىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» دەگەن ەستەلىگىندە دە كەزدەسەدى. ء«دىن وقۋىنىڭ قىرداعى وقۋدان وزگەشەلىگى از. قىردان قۇران، قىرىق حاديس، باقىرعان وقىسا، مۇندا دا سول قۇران وقىتادى. وعان قوسا تۋحفاتۋلمۇلك، مۇحتاسار دەگەن اراب تىلىندەگى كىتاپتاردى وقىتادى. قۇران اياتتارىن جاتتاتادى، مەشىتكە اپارىپ بەس ۋاقىت ناماز وقىتادى. رامازان ايلارىندا تاراۋىق ايتقىزادى. ءۇش جىلداي عابيتحان موللادان وقىپ، ءدىن ساباعىن ۇعىنىپ قالعان ابايعا بۇل ونشا قيىنعا تۇسپەيدى. تەز ارادا الدىڭعى شاكىرتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ماجىلىستەرىنە قاتىسا باستايدى».
ەگەر سول كەزەڭدەگى ءدىني مەكتەپتەردىڭ ورتاق باعدارلاماسىنا كوز جۇگىرتسەك، وندا التى جاستان وقۋعا بەرەتىن بولعان ەكەن. دەمەك، اباي سەمەيگە، ءدىني مەدرەسەگە بارماس بۇرىن، بىرنەشە جىل ەلدەگى مەكتەپتەن وتكەن دەۋگە بولادى. ول قانداي مەكتەپ؟ بۇل جىلدار ابايدىڭ ءومىرباياندارىندا نەگە قاراستىرىلماعان؟
بۇلاي سۇراۋىمىزدىڭ سەبەبى، 1892 جىلعى سانكت-پەتەربۋرگتەن شىققان حالىق اعارتۋ جۋرنالىنىڭ قازان ايىندا جاريالانعان سانىندا تۇركىستان ولكەسىندەگى مەدرەسەلەر جايىندا ماقالا جاريالاعان. وندا «تۇركىستان ولكەسىنىڭ يمپەرياعا قوسىلعانىنا شيرەك عاسىر وتكەنىن ايتىپ، ەندى ونداعى مەكتەپ جايىندا ءبىلىپ ونىمەن اينالىساتىن ۋاقىت كەلدى» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى كەرەنسكي. مەدرەسەلەردىڭ قۇرىلىمىن تولىقتاي زەرتتەگەن اۆتور، شاكىرتتەردىڭ الدىمەن اراب ءتىلىن ۇيرەنىپ، سوسىن اپتيەك (قۇران ءسوزى)، ونىڭ سوڭىندا شاركىتابىن، (شاريعاتتار جيناعى) وقىعانىن، بۇل جاتتاپ الىنعاننان كەيىن، پارسى تىلىندە جىرلاردى وقۋ كەرەك بولعان. شاكىرتتەردى جاسىنا قاراي ءۇش توپقا بولەتىنىن ايتىپ، جوعارى توپتىڭ وقۋشىلارىنىڭ زەرەكتەرىنە اريفمەتيكا ۇيرەتكەنىن جازادى. اۆتور مۇنداي مەكتەپتەر سانىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، مىسالى تاشكەنتتە 167، سىرداريا وبلىسىندا 1 402 دەپ كەلتىرگەن، وقۋشىلاردىڭ دەنى وقۋىن ءارى جالعاستىرماي، مەدرەسەگە ساناۋلىلار تۇسەدى دەيدى. بۇل مەكتەپتەن وتكەندەر، ۇلكەن مەدرەسەدە وقىعاندار ەل ىشىندە بولدى، ارينە. ابايدىڭ ءۇش جىلدىق سەمەيدەگى وقۋى، ونىڭ ەرەكشە قابىلەتتىگىن ەسكەرسەك، وسى زاڭدىلىقتان تۋىنداعان دەۋگە بولادى.
ابايدىڭ جاسىنان زەرەك، ۇعىمتال بولىپ وسكەنىنىڭ ءبىر دالەلىن ءارحام كاكىتاي ۇلى ەستەلىگىندە بىلاي وربىتەدى: «وزدەرىنىڭ مولشەرلەرى ءدارىسىن وقىپ شىعىپ قولى بوساعان ۋاقىتتارىندا حالفەلىك ءبىلىم الۋعا جاقىنداپ قالعان ءىرى شاكىرتتەردىڭ ءبىر ەرمەگى شىعار، ءبايىت ايتۋ، مۇحامەديە، زارقۇم، سۋففاتتل عازيز دەگەن جىرلى، كۇيلى كىتاپتاردى اندەتىپ قوسىلىپ وقۋ، دۋمان-ساۋىق قۇرىپ، كوڭىل كوتەرۋ ادەتى ەكەن. تۋىسىندا اقىندىق تالانتى بار اباي مىنا ۇيقاسىمدى، مۇڭدى، كۇڭىرەنگەن ءۇندى قاتتى تاماشالاپ، بار ىنتاسىن قويىپ تەز ۇيرەندى. سولارعا قوسىلىپ ءوزى دە ءبايىت، شىعىر (شاعيري) ايتاتىن بولادى».
جاسىنان ارتىق تۋعان جاس ابايدىڭ دانا اباي بولىپ قالىپتاسۋىنا وسى مەكتەپتىڭ تاربيەسى بولعانىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. بۇل ارقىلى كەڭەس زامانىندا جارقىراپ شىققان تۇلعالارىمىزدىڭ «اۋىل مولداسىنان ءبىلىم العان» دەپ جەلدىرتىپ شىققان جولداردىڭ استارىندا جۇيەلى ءدىني ءبىلىم بولعانىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. حاكىم ابايدى ادامزاتتىق اقىل-ويدىڭ بيىك شىڭىنا الىپ شىققان باسپالداق وسى مەكتەپتە عابيتحان مولدانىڭ مەكتەبىنەن باستاپ قالانعانى ءسوزسىز. سەمەيدەگى ورىسشا ءبىلىم العان «گورودسكايا پريحودسكايا» شكولاسى سول بيىككە باستاعان باسپالداقتىڭ ءبىرى عانا بولسا دا ماڭىزدى ساتىسى. اقىن كەيىنىرەك جازعان:
جازۋ جازدىق،
حات تانىدىق،
بولدىق ازات مولدادان.
شالا وقۋدان
نە جارىدىق،
قالعاننان سوڭ قۇر نادان؟
باعاسىز جاستىق بوزباستىق،
اداستىق،
– دەۋى ۇلكەن ءىلىمنىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ، جىلدام جاپقان بىلىمگە قۇمار شاكىرتتىڭ ءسوزى دەسە بولعانداي. جاۋاپكەرشىلىگىنە ەرتە تۇسكەن ەلدەگى تىرلىك ءىلىمى جولىنان بۇرىپ اكەتىپ، ءومىردىڭ مەكتەبىنە اۋىسادى. ونىڭ وكىنىشى جوعارىداعى جىردا قالسا كەرەك.
دەمەك، بۇل ءدىني مەكتەپتەر اباي ءۇشىن جابىلعان بولاتىن. سول كەزەڭدەردە سەمەيگە جاقىن جەردەگىسى قاراتاۋداعى قارناق، تۇركىستان، ودان ءارى بۇقارا مەن تاشكەنتتە يسلامنىڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارى داۋىرلەپ تۇرسا دا، ورىس جايلاپ، ءوز زاڭدارىن ەنگىزگەن ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىندا ارقادا بۇل ءىلىمدى قولداۋشىلار دا ىزدەنۋشىلەر دە سيرەك بولدى. ونىڭ باستى سەبەبى پاتشانىڭ ءدىن-ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا قاتىستى قازاق دالاسىنداعى ۇلكەن وزگەرىستەرى ەدى.
ارينە، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ىقپالى ارتقان سايىن اعارتۋشىلىق يدەولوگياسىنا دا ءمان بەرۋى وتارشى ەل ءۇشىن بەلگىلى جايت. العاشقى كەزىندە قولدارىنا قىلىش ەمەس قۇران ۇستاپ كەلۋدىڭ تيىمدىلىگىن وزدەرى دە جاقسى سەزىندى. بۇل ىستە قازاقتىڭ دالاسىندا ساۋداسىن جۇرگىزىپ، ەركىن شيىرلاپ جۇرگەن دىندەس تاتارلاردى تارتۋ پاتشاعا ءتيىمدى ەدى. قىر قازاقتارىن تەز ىرقىنا كوندىرۋ ءۇشىن تاتار-باشقۇرت ساۋداگەرلەرىن، سونىڭ ىشىندە مولدالارىن دا قىرعا جىبەرەدى.
سول شاقتاعى باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ يسلام ناسيحاتىنىڭ ورتالىعى سەمەي قالاسى بولاتىن. ءبىر قالانىڭ وزىندە جىلىنا 100 شاكىرت تاربيەلەپ شىعاراتىن 9 تاتار مەشىتى بار-تىن. رەسەيدەگى تاريح جانە حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار ينستيتۋتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يۋ.ا.لىسەنكونىڭ ايتۋىنشا: «قىرعىز تۇرعىندارىنىڭ ورتاسىندا ءبىلىم بەرۋ مەن ءدىني ءبىلىمدى تاراتۋ ىسىنە جارايتىندارى تارتىلدى. مەدرەسەنى بىتىرگەندەردىڭ باسىم بولىگى قىرعىزداردىڭ شاقىرۋىمەن اۋىلدىق جانە بولىستىق مولدالار قىزمەتىنە جىبەرىلدى». اباي ءبىلىم العان احمەت ريزا مەشىت-مەدرەسەسى يسلام مەن تۇركى عىلىمي الەمىندە اسا ۇلكەن رەفورماتورلىق-جاديدتىك ءىلىمدى قالىپتاستىرعان عۇلاما شاھابۋددين ءمارجانيدىڭ اعارتۋشىلىق باعىتىن ۇستاناتىن وقۋ ورنى ەدى.
ەگەر بۇل باعىتتىڭ پايدا بولۋ بارىسىنا ۇڭىلسەك، ونىڭ باسىندا ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا بۇحار مەدرەسەلەرىندە ءدارىس بەرگەن تاتار اعارتۋشىلارى عابدەنناسىر كۋرساۆي (1776-1812) مەن شاھابۋددين مارجاني (1818-1889) تۇر. مۇنداي ارەكەتى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن كۋرساۆي ەلىنە قاشىپ كەتىپ امان قالادى. ءىلىمدى جالعاستىرعان ي. گاسپىرالى (1851-1914) – رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇرىك-مۇسىلمان حالىقتارىن اعارتۋشىلىق ىسىنە اتسالىسادى. مۇندا «شاريعات»، «تاريحات»، «ماعريفات» اتتى ءۇش نەگىزدەن تۇراتىن تاريحي، فيلوسوفيالىق قوعامتانۋ عىلىمدارىن تەرەڭدەتىپ وقىتتى. تۇركى، اراب، پارسى تىلدەرى جانە شىعىس پوەزياسى مەن ءسوز ونەرىنىڭ زاڭدىلىقتارى، ماتەماتيكا، جاعىرافيا، جاراتىلىستانۋ پاندەرى نەگىزگى ءدارىس رەتىندە جۇرگىزىلدى. «اللانى عىلىم مەن اقىل-سانا ارقىلى تانۋ كەرەك» دەگەن ءۇردىستى وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزدى. مەدرەسەدە اباي ءۇش جىل عانا ءبىلىم العانىمەن، بۇل يدەيا ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى التىن قازىعىنىڭ بىرىنە اينالعانىن ايتۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ بۇل ويىمىز ابايتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ دا نازارىنان تىس قالعان جوق: «...اباي ءدىندى – عىلىم دەپ تۇسىنگەن. عىلىم بولعاندىقتان دا ول ءوزىنىڭ پايىمداۋلارىنا سول ءدىننىڭ ىشكى تانىم زاڭدىلىعىنا مويىنسۇنا وتىرىپ، ۋاعىزدىڭ وي ىرعاعىنىڭ اعىنىمەن جۇزە وتىرىپ پىكىر تۇيەدى. اباي مەدرەسەدەگى بىلىممەن شەكتەلمەگەن. ول ءوزى سەنگەن ءدىننىڭ تاريحى مەن تانىم تامىرىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، يسلامياتتىڭ ۇلى ويشىلدارىنىڭ قاتارىنا كوتەرىلدى».
سوڭعى كەزدەرى ابايدىڭ ءبىلىم العان قاينار كوزدەرى تۋرالى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ بۇل جونىندەگى پىكىرلەرى ءبىر جەردە توعىسادى. مىسالى، عالىم سەرىكباي قوسان بۇل ءۇش جىلدىق ءبىلىمنىڭ بارشامىزعا ءمالىم ابايدىڭ دەڭگەيىنە ازدىق ەتەتىنىن ايتادى. «ادەتتە، يسلام شاريعاتى، اراب-پارسى تىلدەرىنىڭ گرامماتيكاسى، قۇران ءتافسىرى، ءابجات ءىلىمى، تاسساۋىف (سوپىلىق تاريقات)، ت.ب. پاندەردى يگەرۋ ءۇشىن قازان، تاشكەنت، بۇحارا سەكىلدى شاھارلارداعى مەدرەسەلەردە شاكىرتتەر 9-12 جىلداي وقيتىنى بەلگىلى. وسىعان وراي، ابايدىڭ مەزگىل-مەزگىلىمەن مەدرەسەدەن بولەك ەل اراسىنداعى وقىمىستى داموللا، يشان، حازىرەتتەردىڭ بىرىنەن جەكە ءدارىس تىڭداپ، جەتكىلىكتى ساباق الۋى ىقتيمال. 14-15 جاسىندا مەدرەسەدەن بوساعان ابايداي تالاپكەر جاستىڭ ەل ىستەرىمەن عانا اينالىسىپ، وقۋسىز قاراپ جاتقانى دا يلانىمعا كونبەيدى».
عالىم ايتقان «داموللا، يشان، حازىرەتتەر كىم؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن بەرۋ وتە وڭاي، ءارى وتە قيىن. اقىن عۇمىربايانىن جازعان جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بىزگە بەلگىسىز سەبەپپەن، وسىلاردىڭ ءداستۇرلى دىنىمىزدەگى ىلىمىنەن دە جولىنان دا ابايدى اراشالاپ وتىرعان. مىسالى: «اباي وقىعان مەدرەسەدە، پانيسلاميستىك، پانتۋركيستىك كەرتارتپالىق ساناعا تولى كىتاپشىل مولداسۇرەي اقىندار ورتاسىندا ناۋاي، فيزۋلي، فيرداۋيسيلەر مۇلدەم ەستىلمەيتىن. ولاردىڭ ورنىنا سوفىلىق، ميستيكالىق قاراڭعى سحولاستيكالىق سانا-سارىندى تانىتقان قوجا احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني، سوپى اللايار توبى عانا جۇرەتىن» دەيدى. بۇل جولدار ابايدىڭ شاكىرتتىك ءىلىمىنىڭ باستى تارماعىن تاعى دا انىقتاپ، وسى مەكتەپتىڭ وكىلدەرى – داموللا، يشان، حازىرەتتەردىڭ اقىن دۇنيەتانىمىندا ءىزى بولعانىن راستايدى.
بۇل ۋاقىتتى قازاق دالاسىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ ەسكى جولىن ىعىستىرىپ جاڭا باعىتتا ورىستەپ تاريح ساحناسىنا شىعىپ، ءوز باعىتىن انىقتاعان كەزەڭى دەۋگە بولادى. ابايتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى دا «يسلام ءدىنى كەڭ ءورىس العان كەزەڭدە بولاشاق ۇلى اقىن اۋىلىندا مەكتەپ-مەدرەسەدە وقىپ، العاشقى دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى تۇس كەلدى. اكەسى قۇنانبايدىڭ مەككەگە بارىپ، ەلدە مەشىت سالدىرىپ، ءدىن جولىنا تۇسكەنى كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى».
بۇل تۋرالى ويلارىمىزدى كەيىنگى تاراۋلاردا تارقاتىپ ايتپاقپىز. ازىرگە، شاكىرت ابايدىڭ العاشقى اقىندىق، شىعىس ولەڭى مانەرىنە جازعان جولدارى تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتەلىك.
ولار – «يۋزي راۋشان»، «فيزۋلي ءشامسي» جانە ء«الىپ-بي» ولەڭى.
«يۋزي – راۋشان، كوزى گاۋھار
لاعيلدەك بەت ءۇشى ءاحمار،
تاماعى قاردان ءام بيھتار
قاشىڭ قۇدرات قول شيعا،
ءوزاڭ گۋزاللاارا راھبار،
ءساڭا عاشيق بولىپ كامتار،
ءسۇلايمان، ياشميت، يسكاندار
الا الماس بارشا مۇلكيگا.
ءمۇبادا ولسا ول ءبىر كاز،
تاماشا قىلسا ءيۋزما-يۋز
كەتىپ قۋات، يۇمىلىپ كوز،
بويىڭ سال-سال بولا نيگا؟»
ۇلى اقىننىڭ 1864 جىلى ون توعىز جاسىندا جازعان وسيەت، ۇگىت سارىندى ءدىني بىلىمىنە نەگىزدەلگەن ولەڭى العاش رەت 1933 جىلعى اقىن شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىندا جاريالانعان. وسى ولەڭ توڭىرەگىندە م. اۋەزوۆ: «ابايدىڭ جاريالانباعان ماتەريالدارى» جيناعىندا مىناداي ءۇزىندى كەلتىرەدى:
ء«الىپ بي» مەن «يۋزي راۋشان» ايىرماشىلىعى «يۋزي راۋشاندا» جەر ۇستىندە كورەتىن ماحاببات ەمەس، سوپىلىق سارىندا جازىلعان، ء«الىپ بيدە» سىرت ۇلگىسىن ساقتاي وتىرىپ، اسەرلەنگەن ءتۇردى الادى. مۇندا ادامنىڭ سەزىمىنىڭ شىندىعى باسىم ەمەس، اقىل باسىم سياقتى. ونى ولەڭىڭ اياعىندا كورەمىز».
ءايليف بي دەپ اي جۇزىڭە عيبرات ەتتىم،
بي – بالا ي دارتىڭە ءنيسبات ەتتىم.
تي – تىلىمنەن شىعارىپ ءتۇرلى ءابلات،
سي – ءساناي ءمادحىڭا ءحۇرمات ەتتىم.
ءلام، لابىڭنەن ەم قىلساڭ مەن دەرتتىگە،
مەم، مەھىرىڭنەن قالماس ەد بار اپاتىم.
نون، نالا عىپ قايعىڭمەن كۇيدىردىڭ كوپ،
ۋاۋ، ۋايلانا عيشقىندا ۋايىم جەپ...
يا، يارىم، قالاي بولار جاۋاپ ءسوزىڭ،
ءمات-قاسىڭ، ءتاشتيت-كىرپىك، ساكىن-كوزىڭ.
ءبىر قاراعاندا بۇل جىرلاردا ءبىز كورگىمىز كەلگەن شىعىستىڭ شىنارى بىردەن بايقالمايدى دا. بىراق بۇل جىرلار نەنىڭ اسەرىمەن، كىمدەرگە ەلىكتەپ جازىلدى؟ «عاشىقتىق» شوعى جۇرەگىندە جالىنداعاندا اقىن قانشا جاستا ەدى، العان ءبىلىمى، جاتتاپ وقىعان جىرلارى قانداي ەدى؟» دەگەن سۇراقتاردى تۇگەندەگەندە عانا شىعىس شايىرلارىنىڭ ىزىنە اداسپاي تۇسەمىز. ەڭ باستىسى، «عاشىقتىق» شايىرلار تىلىندە ءبىر جاراتۋشىعا دەگەن ىقىلاس-پەيىلىن بىلدىرەتىنىن ەستە ساقتاعانىمىز ابزال. وكىنىشكە قاراي، سوپىلار تىلىندەگى بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن بۇگىنگى كۇنى عانا ءبىلىپ وتىرمىز. شايىرلار تىلىندەگى «بيىكتىك، اسقار بەل» دەپ اتالاتىن سوزدەردىڭ استارىنان «ۇستاز» ۇعىمىن دا كەش تۇcىنگەنىمىزدى ايتۋ قاجەت. ەگەر ابايدىڭ العاشقى مەكتەپتەرى مەن ونداعى باسىمدىق بەرگەن سوپىلىق مادەنيەتتى قاتار قاراستىرعاندا اباي تۋىندىلارىنىڭ جۇرەك قازىناسى اشىلادى.
* * *
اسىلىندا اباي جىرلارىنىڭ شىعىستىق بەلگىلەرى تەك وسى ءۇش ولەڭدە ەمەس، ونىڭ بۇكىل دۇنيەتانىمىندا. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەيتىن ويلارىنان تۋىندايتىن جىرلارىندا. قارا سوزدەرىندە. حاكىم اباي شىعىس فيلوسوفياسىن سارالاپ، سارى دالاسىندا جاتقان قازاقتىڭ قاي ءدىندى قاي جولدى ۇستاماعى ابزال دەپ وي پىشەدى. شىعىس سارىنى – «ەسكەندىردە»، «ماسعۇتتا» بار. ءدىل، ءدىن، بولمىس، جاراتىلىستى تيەك ەتكەن جىرلارىندا جاتىر، قازاقتىڭ جاڭا قوعامدىق فورماتسياداعى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ءبۇتىن بولمىسىن جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ بەزبەنىنە سالىپ، سول بيىكتەن سارالاپ ۇكىم شىعاردى. ونى جوعارىدا اتالعان ماقالادا مۇحتار اۋەزوۆ تە ءبىلىپ وتىر. بىراق سوۆەتتىك بيلىكتىڭ بەتىنە قاتتى كەلە الماي، ابايدىڭ شىعىسىن دا جوققا شىعارا الماي قينالعان جازۋشى كەلەر ۇرپاق ءتۇسىنسىن دەگەندەي ق ۇلىپتاۋلى قۇپيانىڭ كىلتىن مەڭزەپ قانا كەتەدى.
ۇلى اقىننىڭ شىعىسىن ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ەندى وركەندەپ كەلە جاتقان كەزدەرىنەن تارتۋ قاجەت بولار. ونىڭ دامۋ بارىسىن اۋەزوۆتىڭ ءوزى «قاتەلەسە ءجۇرىپ – ىزدەندىك، ىزدەنە ءجۇرىپ – وستىك» دەپ كورسەتتى. ال وسى عىلىمنىڭ باستاۋىندا تۇرعان مىنا ماقالادا شىعىسىن باسقا باعىتقا بۇرا تارتۋشىلاردىڭ بولعانىن كورسەتەدى.
وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي مۇراسى جايىندا» دەگەن ماقالاسىندا ابايتانۋ تۇرعىسىندا «جالپى قازاق ادەبيەتىن تانۋ ءتارىزدى ءالى جاس عىلىم» دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. جازۋشىنىڭ بۇل ماقالاسىن تاڭداپ الۋىمىزعا نە سەبەپ؟ ويتكەنى وسى ماقالادا جازۋشى ابايدىڭ «شىعىسىن» ءمىنى ەتكىسى كەلگەندەرگە جاۋابىن بەرىپ، كەلەشەكتە قاي باعىتتا ىزدەنۋ كەرەكتىگىنە ءجون سىلتەيدى.
نەگىزىندە بۇل ماقالانىڭ جازىلۋىنا تۇرتكى بولعان مىنا جايت ەكەن. 1951 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 14 قاڭتارداعى سانىندا س.نۇرىشەۆتىڭ «اباي اقىندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭى تۋرالى» اتتى ماقالاسى شىعادى. اۆتور «ال شىعىسقا تارتۋ، قازاق ادەبيەتىندە شىعىستىڭ اسەرىن كۇشەيتۋ بۇل ەسكىلىك ەدى» دەپ، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرىن جوققا شىعارماق بولادى. ماقالا اۆتورىنىڭ باستى ماقساتى «اباي تۆورچەستۆوسىنىڭ نەگىزىن شىعىستان شىعارۋ ءبىر كەزدە ۇلتشىلدىق ۇرانى بولدى» دەپ جازادى.
ارينە، ول كەزدە اباي مۇراسىن تالداۋ ارقىلى جازۋشى مۇحتاردى مۇقاتىپ الاتىن سول كەزدەگى سولاقاي يدەولوگيانىڭ ۇرداجىق سىنىنىڭ الدى-ارتى بۇل ەمەس-ءتىن. سوندىقتان دا جازۋشى حاكىم مۇراسى تۇرعىسىندا ايتىلعان ءاربىر ءسوزدىڭ انىق-قانىعىن ايقىنداپ، تەرەڭ سيپاتتى دۇنيەلەرىن جازىپ، ابايتانۋ عىلىمىندا دامىتىپ وتىردى دەسە بولادى. ودان بولەك، بۇل ماقالا ابايدىڭ شىعىسىن اراشالاپ العان جازۋشىنىڭ پىكىرىمەن دە قۇندى. وسى ارقىلى اقىننىڭ جاس كەزىندەگى شىعارماشىلىعىن ايشىقتاپ، اۋەزوۆ ونى بىلاي دەپ كەلتىرەدى. «ول (نۇرىشەۆ) – ابايدىڭ مۇراسىنان العاشقى كەزەڭ دەگەندى جوق ەتۋ كەرەك دەيدى. اباي شىعارمالارىن 1882 جىلعى ولەڭدەردەن، مىسالى «قانسوناردا» ولەڭىنەن باستاپ قانا تانۋ كەرەك دەيدى. بۇلاي بولعاندا، اباي 37 جاسىنان عانا، ءبىر-اق كۇندە اقىندىقتى، پايعامبارلىق دارىعانداي، اعىل-تەگىل ءبىر-اق باستادى دەۋىمىز كەرەك». زاڭعار جازۋشى شىعىستىڭ نۇرىنا شومىلعان جاس ابايدىڭ جىرلارىن قىزعىشتاي قورعاپ، ونىڭ جۇرەگىندەگى شىعىس الەمىنىڭ جۇلدىزدارىنىڭ جارىعىن وشىرۋگە جول بەرمەيدى.
مۇحاڭ ايتپاق ويىن بۇركەمەلەپ، شىعىسقا شاڭ جۋىتپايتىن سەبەبىن بولاشاق ۇرپاققا اماناتتايتىنداي. «ابايدا سوپى اللايار، قوجا احمەت ياساۋي نەگە جوق؟ سولاردىڭ جوق بولۋى ابايدىڭ سول جاس كۇنىندە دۇرىس باعىتتا ىزدەنە باستاعانىن جاقسى اڭعارتىپ تانىتپاي ما ەكەن؟» دەپ توقتايدى. «وسى جەردە ساناعان اقىن ىشىندە بۇگىنگى تۋىسقان ەلدەرىمىز، سوۆەتتىك شىعىس: ازەربايجان، تاجىك، وزبەك اقىندارىنىڭ كلاسسيك ۇلگىسىندەگى قادىرلى توبىنىڭ عانا اتىن اتاپ وتىرعان جوق پا؟» دەپ سۋعا كەتكەن تورىنىڭ جالىنان ۇستاپ، جاعاعا شىعارعانداي اۋپىرىمدەپ الىپ شىعادى.
«اباي تانۋ ماسەلەسىن ءوزىنىڭ قىڭىر-قياس، بۇلدىر-بۇراڭ ەسەبىنە قاراي «بۇرىپ پايدالانامىن» دەگەندەرگە جۇرتشىلىعىمىزدىڭ جول بەرمەيتىنىنە كوزىمىز كامىل جەتەدى»، دەيدى جازۋشى.
امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى،
سىنشى
(جالعاسى بار)
كوكشەتاۋدا كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇيدىڭ بالكونى وپىرىلىپ ءتۇستى
ايماقتار • كەشە
مارات ايتەنوۆ جاڭا قىزمەتكە تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
ۇلت عۇمىرى – ۇرپاق ساباقتاستىعىندا
رۋحانيات • كەشە
سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرگەن سۋديالار
قوعام • كەشە
ميعا تامىر جولدارى ارقىلى وپەراتسيا جاسادى
مەديتسينا • كەشە
جايناي بەر، جاڭارعان تالدىقورعان!
ايماقتار • كەشە
مەديتسينا • كەشە
قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلەرى كەزدەستى
قازاقستان • كەشە
قازاقستاندىق ينتەرنەت-رەسۋرستاردى Web Totem جۇيەسى قورعايدى
تەحنولوگيا • كەشە
سۇلتان اسەت ۇلى ازيا چەمپيونى اتاندى
سپورت • كەشە
مەملەكەتتىك ورگان باسشىلارى ءوز ەتسق-سىن قاراۋسىز قالدىرىپ ءجۇر
تەحنولوگيا • كەشە
شىعىس قازاقستاندا 80 باسشى جاۋاپقا تارتىلدى
قوعام • كەشە
كاريب ارالىنداعى جانارتاۋ اتقىلادى
الەم • كەشە
مادەنيەت مينيسترلىگىندە ەكى جاڭا كوميتەت قۇرىلادى
قازاقستان • كەشە
اسەت ەرعاليەۆ پرەزيدەنتكە ەسەپ بەردى
پرەزيدەنت • كەشە
ەركىن كۇرەستەن ەل نامىسىن كىمدەر قورعايدى؟
كۇرەس • كەشە
قىزىلوردادا كارانتين تالاپتارى كۇشەيتىلدى
ايماقتار • كەشە
2 ادامنىڭ ءومىرىن قيعان كولىك جۇرگىزۋشىسى سوتتالدى
وقيعا • كەشە
ۆاكتسينا سالدىرسا ورازا بۇزىلا ما؟
مەديتسينا • كەشە
«حالىق ارەنادا» ورنالاسقان گوسپيتالگە قاتىستى قاۋەسەت شىقتى
ايماقتار • كەشە
بوكستان جاستاردىڭ الەم بىرىنشىلىگى باستالدى
بوكس • كەشە
سولتۇستىك قازاقستاندا سۋ قويماسى ەرنەۋىنەن اسىپ جاتىر
ايماقتار • كەشە
ساياسي پارتيالاردىڭ تىركەۋدەن ءوتۋ شەگى بەلگىلەندى
ۇكىمەت • كەشە
قازاقستاندىقتار مامىر ايىندا قانشا كۇن دەمالادى?
قازاقستان • كەشە
الماتىنىڭ 4 اۋدانى ينتەرنەتكە قوسىلادى
ايماقتار • كەشە
مەملەكەت باسشىسى باس ءمۇفتيدى قابىلدادى
پرەزيدەنت • كەشە
باس باسىلىمنىڭ PDF نۇسقاسى اقىلى نەگىزگە اۋىستى
ەگەمەن قازاقستان • كەشە
رۋحانيات • كەشە
قوس ازاماتتىعى بار مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جۇمىستان شىعارىلدى
قازاقستان • كەشە
اقتوبە وبلىسىندا 4 توننا بالىق قىرىلىپ قالدى
ەكولوگيا • كەشە
ءبىر كۇندە 4،5 مىڭنان استام ەلوردالىق ۆاكتسينا سالدىردى
مەديتسينا • كەشە
جاستار كادرلىق رەزەرۆىنىڭ مۇشەسى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ ورىنباسارى بولدى
تاعايىنداۋ • كەشە
ەلوردادا ازىق-ت ۇلىك باعاسى ايتارلىقتاي تومەندەگەن
ەلوردا • كەشە
قازاقستاندىق مۇنايشىلار ۆاكتسينادان باس تارتىپ جاتىر
قوعام • كەشە
اقتاۋدا كولىك جارىلىپ، ۆيدەوسى جەلىدە تاراپ كەتتى
ايماقتار • كەشە
سەگىز سەرىنىڭ جەرلەنگەن جەرى تابىلدى
وقيعا • كەشە
1 ەۋروعا باسپانا ساتىپ الۋعا بولاتىن الەمدەگى 9 قالا
قوعام • كەشە
قىتاي قازاقستانعا ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى تارتۋعا نيەتتى
قازاقستان • كەشە
13 cاۋىرگە ارنالعان ۆاليۋتا باعامى
قارجى • كەشە
بيىل قازاقستاندىقتارعا قانشا زەينەتاقى تولەندى؟
قوعام • كەشە
الماتىدا تروللەيبۋستان ءورت شىقتى
ايماقتار • كەشە
تۋريستەر ەسىك كولى مەن تۇرگەن شاتقالىنا بارا المايدى
ايماقتار • كەشە
ەلىمىزدە 35 مىڭنان استام ادام كوروناۆيرۋستان ەمدەلىپ جاتىر
كوروناۆيرۋس • كەشە
بيىل مەركى-شۋ-بۋرىلبايتال جولى اشىلادى
قازاقستان • كەشە
باس ءمۇفتي رامازان ايىنىڭ باستالۋىمەن قۇتتىقتادى
ۆيدەو • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار