اباي اقىندىعىنىڭ التىن باستاۋى

سەمەيدەگى العاشقى ءبىلىم بەرگەن مولداسى عابدۇلجاپپار دەگەن تاتار. ارتىنان بۇدان دا شىعارىپ، قازاننىڭ «مارجاني» مەدرەسەسىن ءبىتىرىپ كەلگەن احمەت ريزا دەگەن مولداعا تاپسىرعان. وسى مەدرەسەدە ءۇش جىل وقيدى. بۇل مەشىت-مەدرەسە 19 عاسىردىڭ 50-جىلدارى اشىلعان.

ءالى كۇنگە دەيىن جاس ابايدىڭ ءۇش جىل ءدىني مەدرەسەدە ءۇش اي ورىسشا وقۋىمەن ءبىلىم الۋى اياقتالىپ، ەلدىڭ تىرلىگىنە ەرتە ارالاسقانى ايتىلىپ ءجۇر. وسىعان وراي «بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتكەن بالاسىن قۇنانباي نەگە وسى وقۋعا بەردى، تاتار مولدالارىنان باسقا ءبىلىم ورىندارى بولمادى ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋ قاجەتتىگى بار.

اباي ءومىر سۇرگەن كەزەڭدى ەسكە الساق، بۇل كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، قازاق جەرىندەگى حان بيلىگى قۇلاپ، اق پاتشا وتارىنىڭ سالتانات قۇرعان شاعى بولاتىن. بولاشاق اقىن­نىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ اتاعى داۋىر­لەپ تۇرعان شاعىندا ورتا جۇزگە وتارشىل ەلدىڭ ازۋى باتىپ، ەل بيلەۋدىڭ اعا سۇل­تاندىق جۇيەسى ەنگەن ەدى. اباي ەرجەتىپ اكە­سىنىڭ قولقاناتىنا اينالعاندا، 1868 جىل­عى ءسىبىر قازاقتارىن بيلەۋدىڭ جاڭا جۇيەسى «جاڭا نيزام» ەنگىزىلىپ، بوداندىق نوقتاسى تارىلا ءتۇستى. وسىلايشا، اقىن ءومىر سۇرگەن ورتا «ورىستانىپ»، كەيىن قازاق دالاسىنىڭ ءداستۇرلى رۋحاني ءومىرى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. ابايدىڭ اكەسى مەن بىرگە تۋىس­تاس اعايىندارى پاتشا وكىمەتىنە قىزمەت ەتىپ، شەن العان ەلگە بەلگىلى تۇلعالار بولدى.

ەگەر ابايعا دەيىنگى قازاقتىڭ ءسوز قۋعان اقىن-جىراۋلارى ارابشا ساۋاتتانىپ، اسىپ كەتسە تۇركىستان، بۇحارا، سامارقاندتا ءبىلىم السا، ەندىگى ۇرپاقتىڭ تانىمىندا ورىس-تاتار وقۋىنىڭ ىقپا­لى ارتتى. ول كەزەڭدە قازاق دالاسى «1822 جىلداعى ءسىبىر قازاقتارىنا ارنا­لىپ شىققان جارعى» بويىنشا وكرۋگكە ءبولىنىپ، «وكرۋگتىق پريكازدار» بيلەي­تىن. وكرۋگتىڭ باستىعى – اعا سۇلتان، پريكاز­دىڭ قالعان ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىرى – وكىمەت چينوۆ­نيگى (ەلدىڭ كوبى مۇنى «مايىر» دەيتىن). ءۇشىنشى مۇشەسى – سۇلتان اتانادى. وسى كەزدە قۇنانباي اعا سۇلتان بولادى. بالاسىنا زامانىنا ساي لايىقتى ءبىلىم بەرۋ اكەسىنىڭ مىندەتى بولسا كەرەك-ءتى. باسقا تاڭداۋ بولعان جوق.

ابايدىڭ مەدرەسەدەگى جىلدارى سۋ­سىن­­داعان ورتازيالىق جاديديزم­ مەن ونىڭ يدەيالىق نەگىزدەرىنە توق­تال­­ماس بۇرىن اقىننىڭ ون جاسىنا دەيىنگى ءبىلىم العان قىرداعى ءدىني مەكتەپ­تەرىنە شولۋ جاسالىق. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە ك.ىسقاق ۇلىنىڭ «اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى» دەگەن ەستەلىگىندەگى «اباي 10 جاستان 12 جاسقا شەيىن قىردا مۇسىلمانشا وقىدى» دەگەن ءسوزى قىرداعى وقۋدىڭ نە ەكەندىگىن انىقتاۋدى تالاپ ەتەدى.

ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىر­زاحمەت ۇلى اباي تۇسىندا «مەكتەپ-مەدرەسەلەردە، مەشىتتەردەگى ۋاعىزداردا ناحۋ (اراب ءتىلى سينتاكسيسى)، فيحك (مۇسىلمان پراۆوسى)، قىرىق حاديس، شارح عابدوللا، احلاق (ەتيكا) مانتيق (لوگيكا)، يسلام تاريحى، سۋفيزم اقىندارىنىڭ شىعارمالارى نەگىزگى وقۋلىق رەتىندە قولدانىلاتىن ەدى» دەپ ايتادى.

بۇل نەگىز ىسقاقوۆ ءارحام كاكى­تاي­ ۇلىنىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» دەگەن ەس­تەلىگىندە دە كەزدەسەدى. ء«دىن وقۋىنىڭ قىرداعى وقۋدان وزگەشەلىگى از. قىردان قۇران، قىرىق حاديس، باقىرعان وقىسا، مۇندا دا سول قۇران وقىتادى. وعان قوسا تۋحفاتۋلمۇلك، مۇحتاسار دەگەن اراب تىلىندەگى كىتاپتاردى وقىتادى. قۇران ايات­تارىن جاتتاتادى، مەشىتكە اپارىپ بەس ۋاقىت ناماز وقىتادى. رامازان ايلارىندا تاراۋىق ايتقىزادى. ءۇش جىلداي عابيتحان موللادان وقىپ، ءدىن ساباعىن ۇعىنىپ قالعان ابايعا بۇل ونشا قيىنعا تۇسپەيدى. تەز ارادا الدىڭعى شاكىرتتەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ماجىلىستەرىنە قاتىسا باستايدى».

ەگەر سول كەزەڭدەگى ءدىني مەكتەپتەردىڭ ورتاق باعدارلاماسىنا كوز جۇگىرتسەك، ون­دا التى جاستان وقۋعا بەرەتىن بولعان ەكەن. دەمەك، اباي سەمەيگە، ءدىني مەدرەسەگە بارماس بۇرىن، بىرنەشە جىل ەلدەگى مەكتەپتەن وتكەن دەۋگە بولادى. ول قان­داي مەكتەپ؟ بۇل جىلدار ابايدىڭ ءومىربايان­دارىندا نەگە قاراستىرىلماعان؟

 بۇلاي سۇراۋىمىزدىڭ سەبەبى، 1892 جىلعى سانكت-پەتەربۋرگتەن شىققان حا­لىق اعارتۋ جۋرنالىنىڭ قازان ايىن­دا جاريالانعان سانىندا تۇركىستان ول­كەسىندەگى مەدرەسەلەر جايىندا ماقالا جاريالاعان. وندا «تۇركىستان ولكەسىنىڭ يمپەرياعا قوسىلعانىنا شيرەك عاسىر وتكەنىن ايتىپ، ەندى ونداعى مەكتەپ جايىن­دا ءبىلىپ ونىمەن اينالىساتىن ۋاقىت كەلدى» دەپ جازادى ماقالا اۆتورى كەرەن­سكي. مەدرەسەلەردىڭ قۇرىلىمىن تو­لىقتاي زەرتتەگەن اۆتور، شاكىرتتەردىڭ الدىمەن اراب ءتىلىن ۇيرەنىپ، سوسىن اپتيەك (قۇران ءسوزى)، ونىڭ سوڭىندا شاركىتابىن، (شاريعاتتار جيناعى) وقىعانىن، بۇل جاتتاپ الىنعاننان كەيىن، پارسى تىلىندە جىرلاردى وقۋ كەرەك بولعان. شاكىرتتەردى جاسىنا قاراي ءۇش توپقا بولەتىنىن ايتىپ، جوعارى توپتىڭ وقۋشىلارىنىڭ زەرەكتەرىنە اريفمەتيكا ۇيرەتكەنىن جازادى. اۆتور مۇنداي مەكتەپتەر سانىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، مىسالى تاشكەنتتە 167، سىرداريا وبلىسىندا 1 402 دەپ كەلتىرگەن، وقۋشىلاردىڭ دەنى وقۋىن ءارى جالعاستىرماي، مەدرەسەگە ساناۋ­لى­­لار تۇسەدى دەيدى. بۇل مەكتەپتەن وت­كەن­دەر، ۇلكەن مەدرەسەدە وقىعاندار ەل ىشىندە بولدى، ارينە. ابايدىڭ ءۇش جىل­دىق سەمەيدەگى وقۋى، ونىڭ ەرەكشە قابى­لەتتىگىن ەسكەرسەك، وسى زاڭدىلىقتان تۋىن­داعان دەۋگە بولادى.

ابايدىڭ جاسىنان زەرەك، ۇعىمتال بولىپ وسكەنىنىڭ ءبىر دالەلىن ءارحام كاكى­تاي ۇلى ەستەلىگىندە بىلاي وربىتەدى: «وزدە­رىنىڭ مولشەرلەرى ءدارىسىن وقىپ شىعىپ قولى بوساعان ۋاقىتتارىندا حال­فەلىك ءبىلىم الۋعا جاقىنداپ قالعان ءىرى شاكىرتتەردىڭ ءبىر ەرمەگى شىعار، ءبايىت ايتۋ، مۇحامەديە، زارقۇم، سۋففاتتل عازيز دەگەن جىرلى، كۇيلى كىتاپتاردى اندەتىپ قوسىلىپ وقۋ، دۋمان-ساۋىق قۇرىپ، كوڭىل كوتەرۋ ادەتى ەكەن. تۋىسىندا اقىندىق تالانتى بار اباي مىنا ۇيقاسىمدى، مۇڭ­دى، كۇڭىرەنگەن ءۇندى قاتتى تاماشالاپ، بار ىنتاسىن قويىپ تەز ۇيرەندى. سولارعا قوسى­لىپ ءوزى دە ءبايىت، شىعىر (شاعيري) اي­تاتىن بولادى».

جاسىنان ارتىق تۋعان جاس ابايدىڭ دانا اباي بولىپ قالىپتاسۋىنا وسى مەك­تەپتىڭ تاربيەسى بولعانىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. بۇل ارقىلى كەڭەس زامانىندا جار­قىراپ شىققان تۇلعالارىمىزدىڭ «اۋىل مولداسىنان ءبىلىم العان» دەپ جەلدىرتىپ شىققان جولداردىڭ استارىندا جۇيەلى ءدىني ءبىلىم بولعانىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. حاكىم ابايدى ادامزاتتىق اقىل-ويدىڭ بيىك شىڭىنا الىپ شىققان باسپالداق وسى مەكتەپتە عابيتحان مولدانىڭ مەك­تەبىنەن باستاپ قالانعانى ءسوزسىز. سەمەي­دەگى ورىسشا ءبىلىم العان «گورودسكايا پريحودسكايا» شكولاسى سول بيىككە باستاعان باس­پالداقتىڭ ءبىرى عانا بولسا دا ماڭىزدى ساتىسى. اقىن كەيىنىرەك جازعان:

جازۋ جازدىق،

حات تانىدىق،

بولدىق ازات مولدادان.

شالا وقۋدان

نە جارىدىق،

قالعاننان سوڭ قۇر نادان؟

باعاسىز جاستىق بوزباستىق،

اداستىق،

–  دەۋى ۇلكەن ءىلىمنىڭ ەسىگى­نەن سىعالاپ، جىلدام جاپقان بىلىمگە قۇمار شاكىرتتىڭ ءسوزى دەسە بولعانداي. جاۋاپ­كەرشىلىگىنە ەرتە تۇسكەن ەلدەگى تىرلىك ءىلىمى جولىنان بۇرىپ اكەتىپ، ءومىردىڭ مەكتەبىنە اۋىسادى. ونىڭ وكىنىشى جوعارىداعى جىردا قالسا كەرەك.

دەمەك، بۇل ءدىني مەكتەپتەر اباي ءۇشىن جابىلعان بولاتىن. سول كەزەڭدەردە سەمەي­گە جاقىن جەردەگىسى قاراتاۋداعى قارناق، تۇركىستان، ودان ءارى بۇقارا مەن تاشكەنتتە يسلامنىڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارى داۋىرلەپ تۇرسا دا، ورىس جايلاپ، ءوز زاڭدارىن ەنگىزگەن ابايدىڭ ءومىر سۇر­گەن ۋاقىتىندا ارقادا بۇل ءىلىمدى قول­داۋشىلار دا ىزدەنۋشىلەر دە سيرەك بول­دى. ونىڭ باستى سەبەبى پاتشانىڭ ءدىن-ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا قاتىستى قازاق دالا­سىنداعى ۇلكەن وزگەرىستەرى ەدى.

ارينە، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ىقپالى ارتقان سا­يىن اعارتۋشىلىق يدەولوگياسىنا دا ءمان بەرۋى وتارشى ەل ءۇشىن بەلگىلى جايت. ال­عاشقى كەزىندە قولدارىنا قىلىش ەمەس قۇ­ران ۇستاپ كەلۋدىڭ تيىمدىلىگىن وزدەرى دە جاقسى سەزىندى. بۇل ىستە قازاقتىڭ دالاسىندا ساۋداسىن جۇرگىزىپ، ەركىن شيىر­لاپ جۇرگەن دىندەس تاتارلاردى تارتۋ پات­شاعا ءتيىمدى ەدى. قىر قازاقتارىن تەز ىر­قىنا كوندىرۋ ءۇشىن تاتار-باشقۇرت ساۋداگەرلەرىن، سونىڭ ىشىندە مولدالارىن دا قىرعا جىبەرەدى.

سول شاقتاعى باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەر­­ناتورلىعىنىڭ يسلام ناسيحا­تى­نىڭ ورتالىعى سەمەي قالاسى بولاتىن. ءبىر قالانىڭ وزىندە جىلىنا 100 شاكىرت تاربيەلەپ شىعاراتىن 9 تاتار مە­شىتى بار-تىن. رەسەيدەگى تاريح جانە حالىق­ارالىق قارىم-قاتىناستار ينس­تي­­تۋتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ مەڭ­گەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يۋ.ا.لىسەنكونىڭ ايتۋىنشا: «قىرعىز تۇرعىندارىنىڭ ورتاسىن­دا ءبىلىم بەرۋ مەن ءدىني ءبىلىمدى تاراتۋ ىسىنە جارايتىندارى تارتىلدى. مەدرەسەنى بىتىرگەندەردىڭ باسىم بولىگى قىرعىزداردىڭ شاقىرۋىمەن اۋىلدىق جانە بولىستىق مولدالار قىز­مەتىنە جىبەرىلدى». اباي ءبىلىم ال­عان اح­مەت ريزا مەشىت-مەدرەسەسى يسلام مەن تۇر­كى عىلىمي الەمىندە اسا ۇل­كەن رەفور­ماتورلىق-جاديدتىك ءىلىمدى قالىپ­تاس­تىر­عان عۇلاما شاھابۋددين ءمار­جانيدىڭ اعار­تۋشىلىق باعىتىن ۇس­تاناتىن وقۋ ورنى ەدى.

ەگەر بۇل باعىتتىڭ پايدا بولۋ بارىسىنا ۇڭىلسەك، ونىڭ باسىندا ءحىح عاسىر­دىڭ العاشقى جارتىسىندا بۇحار مەدرەسەلەرىندە ءدارىس بەرگەن تاتار اعار­تۋشىلارى عابدەنناسىر كۋرساۆي (1776-1812) مەن شاھابۋددين مارجاني (1818-1889) تۇر. مۇنداي ارەكەتى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن كۋرساۆي ەلىنە قاشىپ كەتىپ امان قالادى. ءىلىمدى جال­عاستىرعان ي. گاسپىرالى (1851-1914) – رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇرىك-مۇسىلمان حا­لىقتارىن اعارتۋشىلىق ىسىنە اتسالىسادى. مۇندا «شاريعات»، «تاريحات»، «ماعريفات» اتتى ءۇش نەگىزدەن تۇراتىن تاريحي، فيلوسوفيالىق قوعامتانۋ عى­لىمدارىن تەرەڭدەتىپ وقىتتى. تۇركى، اراب، پارسى تىلدەرى جانە شىعىس پوەزيا­سى مەن ءسوز ونەرىنىڭ زاڭدىلىقتارى، ما­­تە­ماتيكا، جاعىرافيا، جاراتىلىس­تانۋ پاندەرى نەگىزگى ءدارىس رەتىندە جۇر­گى­زىلدى. «اللانى عىلىم مەن اقىل-سانا ار­قىلى تانۋ كەرەك» دەگەن ءۇردىستى وقۋ باع­­دارلاماسىنا ەنگىزدى. مەدرەسەدە اباي ءۇش جىل عانا ءبىلىم العانىمەن، بۇل يدەيا ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى التىن قازىعىنىڭ بىرىنە اينالعانىن ايتۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ بۇل ويىمىز ابايتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ دا نازارىنان تىس قالعان جوق: «...اباي ءدىندى – عىلىم دەپ تۇسىنگەن. عىلىم بولعاندىقتان دا ول ءوزىنىڭ پايىمداۋلارىنا سول ءدىننىڭ ىشكى تانىم زاڭدىلىعىنا مويىنسۇنا وتىرىپ، ۋاعىزدىڭ وي ىرعاعىنىڭ اعىنىمەن جۇزە وتىرىپ پىكىر تۇيەدى. اباي مەدرەسەدەگى بىلىممەن شەكتەلمەگەن. ول ءوزى سەنگەن ءدىننىڭ تاريحى مەن تانىم تامىرىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، يسلامياتتىڭ ۇلى وي­شىلدارىنىڭ قاتارىنا كوتەرىلدى».

سوڭعى كەزدەرى ابايدىڭ ءبىلىم ال­عان قاينار كوزدەرى تۋرالى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ بۇل جونىندەگى پىكىرلەرى ءبىر جەردە توعىسادى. مىسالى، عالىم سە­رىك­باي قوسان بۇل ءۇش جىلدىق ءبىلىمنىڭ بارشامىزعا ءمالىم ابايدىڭ دەڭگەيىنە ازدىق ەتەتىنىن ايتادى. «ادەتتە، يسلام شاريعاتى، اراب-پارسى تىلدەرىنىڭ گرامماتيكاسى، قۇران ءتافسىرى، ءابجات ءىلىمى، تاسساۋىف (سوپىلىق تاريقات)، ت.ب. پاندەردى يگەرۋ ءۇشىن قازان، تاشكەنت، بۇحارا سەكىلدى شاھارلارداعى مەدرەسەلەردە شاكىرتتەر 9-12 جىلداي وقيتىنى بەلگىلى. وسىعان وراي، ابايدىڭ مەزگىل-مەزگىلىمەن مەدرەسەدەن بولەك ەل اراسىنداعى وقىمىستى داموللا، يشان، حازىرەتتەردىڭ بىرىنەن جەكە ءدارىس تىڭ­داپ، جەتكىلىكتى ساباق الۋى ىقتيمال. 14-15 جاسىندا مەدرەسەدەن بوساعان ابايداي تالاپكەر جاستىڭ ەل ىس­تەرىمەن عانا اينالىسىپ، وقۋسىز قاراپ جاتقانى دا يلانىمعا كونبەيدى».

عالىم ايتقان «داموللا، يشان، حازى­رەتتەر كىم؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن بەرۋ وتە وڭاي، ءارى وتە قيىن. اقىن عۇمىر­بايانىن جازعان جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بىزگە بەلگىسىز سەبەپپەن، وسىلاردىڭ ءداس­تۇر­لى دىنىمىزدەگى ىلىمىنەن دە جولىنان دا ابايدى اراشالاپ وتىرعان. مىسالى: «اباي وقىعان مەدرەسەدە، پانيسلاميستىك، پانتۋركيستىك كەرتارتپالىق ساناعا تولى كىتاپشىل مولداسۇرەي اقىندار ورتاسىندا ناۋاي، فيزۋلي، فيرداۋيسيلەر مۇلدەم ەستىلمەيتىن. ولاردىڭ ورنىنا سوفىلىق، ميستيكالىق قاراڭعى سحولاستيكالىق سانا-سارىندى تانىتقان قوجا احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني، سوپى ال­لايار توبى عانا جۇرەتىن» دەيدى. بۇل جول­دار ابايدىڭ شاكىرتتىك ءىلىمىنىڭ باستى تارماعىن تاعى دا انىقتاپ، وسى مەكتەپتىڭ وكىلدەرى – داموللا، يشان، حازىرەتتەردىڭ اقىن دۇنيەتانىمىندا ءىزى بولعانىن راستايدى.

بۇل ۋاقىتتى قازاق دالاسىنداعى يس­لام ءدىنىنىڭ ەسكى جولىن ىعىستىرىپ جا­ڭا باعىتتا ورىستەپ تاريح ساحناسىنا شى­عىپ، ءوز باعىتىن انىقتاعان كەزەڭى دەۋ­گە بولادى. ابايتانۋشى مەكەمتاس مىر­زاحمەت ۇلى دا «يسلام ءدىنى كەڭ ءورىس ال­عان كەزەڭدە بولاشاق ۇلى اقىن اۋىلىن­دا مەكتەپ-مەدرەسەدە وقىپ، العاشقى دۇنيە­تانىمىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى تۇس كەلدى. اكە­سى قۇنانبايدىڭ مەككەگە بارىپ، ەلدە مەشىت سالدىرىپ، ءدىن جولىنا تۇسكەنى كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى».

بۇل تۋرالى ويلارىمىزدى كەيىنگى تاراۋ­لاردا تارقاتىپ ايتپاقپىز. ازىرگە، شاكىرت ابايدىڭ العاشقى اقىندىق، شىعىس ولەڭى مانەرىنە جازعان جولدارى تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتەلىك.

ولار – «يۋزي راۋشان»، «فيزۋلي ءشامسي» جانە ء«الىپ-بي» ولەڭى.

«يۋزي – راۋشان، كوزى گاۋھار

لاعيلدەك بەت ءۇشى ءاحمار،

تاماعى قاردان ءام بيھتار

قاشىڭ قۇدرات قول شيعا،

ءوزاڭ گۋزاللاارا راھبار،

ءساڭا عاشيق بولىپ كامتار،

ءسۇلايمان، ياشميت، يسكاندار

الا الماس بارشا مۇلكيگا.

ءمۇبادا ولسا ول ءبىر كاز،

تاماشا قىلسا ءيۋزما-يۋز

كەتىپ قۋات، يۇمىلىپ كوز،

بويىڭ سال-سال بولا نيگا؟»

ۇلى اقىننىڭ 1864 جىلى ون توعىز جا­سىندا جازعان وسيەت، ۇگىت سارىندى ءدىني بىلىمىنە نەگىزدەلگەن ولەڭى العاش رەت 1933 جىلعى اقىن شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىندا جاريالانعان. وسى ولەڭ توڭىرەگىندە م. اۋەزوۆ: «ابايدىڭ جاريا­لانباعان ماتەريالدارى» جيناعىن­دا مىناداي ءۇزىندى كەلتىرەدى:

ء«الىپ بي» مەن «يۋزي راۋشان» ايىر­ماشىلىعى «يۋزي راۋشاندا» جەر ۇستىندە كورەتىن ماحاببات ەمەس، سوپىلىق سارىندا جازىلعان، ء«الىپ بيدە» سىرت ۇلگىسىن ساق­تاي وتىرىپ، اسەرلەنگەن ءتۇردى الادى. مۇندا ادامنىڭ سەزىمىنىڭ شىندىعى باسىم ەمەس، اقىل باسىم سياقتى. ونى ولەڭىڭ اياعىندا كورەمىز».

ءايليف بي دەپ اي جۇزىڭە عيبرات ەتتىم،

بي – بالا ي دارتىڭە ءنيسبات ەتتىم.

تي – تىلىمنەن شىعارىپ ءتۇرلى ءابلات،

سي – ءساناي ءمادحىڭا ءحۇرمات ەتتىم.

ءلام، لابىڭنەن ەم قىلساڭ مەن دەرتتىگە،

مەم، مەھىرىڭنەن قالماس ەد بار اپاتىم.

نون، نالا عىپ قايعىڭمەن كۇيدىردىڭ كوپ،

ۋاۋ، ۋايلانا عيشقىندا ۋايىم جەپ...

يا، يارىم، قالاي بولار جاۋاپ ءسوزىڭ،

ءمات-قاسىڭ، ءتاشتيت-كىرپىك، ساكىن-كو­زىڭ.

ءبىر قاراعاندا بۇل جىرلاردا ءبىز كور­گىمىز كەلگەن شىعىستىڭ شىنارى بىردەن باي­قالمايدى دا. بىراق بۇل جىرلار نە­نىڭ اسەرىمەن، كىمدەرگە ەلىكتەپ جازىل­دى؟ «عا­شىقتىق» شوعى جۇرەگىندە جالىن­داعاندا اقىن قانشا جاستا ەدى، العان ءبىلىمى، جاتتاپ وقىعان جىرلارى قانداي ەدى؟» دەگەن سۇراق­تاردى تۇگەندەگەندە عانا شىعىس شا­يىر­لارىنىڭ ىزىنە اداس­پاي تۇسەمىز. ەڭ باس­تىسى، «عاشىقتىق» شايىر­لار تىلىندە ءبىر جاراتۋشىعا دەگەن ىقىلاس-پەيىلىن بىل­دىرەتىنىن ەستە ساق­تاعانىمىز ابزال. وكى­نىش­كە قاراي، سوپىلار تىلىندەگى بۇل سوز­دەردىڭ ماعى­ناسىن بۇگىنگى كۇنى عانا ءبىلىپ وتىر­مىز. شايىرلار تىلىندەگى «بيىكتىك، اس­قار بەل» دەپ اتالاتىن سوزدەردىڭ استارىنان «ۇستاز» ۇعىمىن دا كەش تۇcىنگەنىمىزدى ايتۋ قا­جەت. ەگەر ابايدىڭ العاشقى مەكتەپتەرى مەن ونداعى باسىمدىق بەرگەن سوپىلىق مادە­نيەتتى قاتار قاراستىرعاندا اباي تۋىن­دىلارىنىڭ جۇرەك قازىناسى اشىلادى.

 * * *

اسىلىندا اباي جىرلارىنىڭ شى­عىس­تىق بەلگىلەرى تەك وسى ءۇش ولەڭدە ەمەس، ونىڭ بۇكىل دۇنيەتانىمىندا. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەيتىن وي­لارىنان تۋىن­دايتىن جىرلارىندا. قارا سوزدەرىندە. حاكىم اباي شىعىس في­لوسوفيا­سىن سارالاپ، سارى دالاسىندا جات­قان قازاقتىڭ قاي ءدىندى قاي جولدى ۇستاماعى ابزال دەپ وي پىشەدى. شىعىس سا­رىنى – «ەسكەندىردە»، «ماسعۇتتا» بار. ءدىل، ءدىن، بولمىس، جاراتىلىس­تى تيەك ەتكەن جىرلارىندا جاتىر، قازاق­تىڭ جاڭا قوعامدىق فورماتسياداعى قا­لىپ­تاسىپ كەلە جاتقان ءبۇتىن بولمىسىن جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ بەز­بەنىنە سالىپ، سول بيىكتەن سارالاپ ۇكىم شىعاردى. ونى جوعارىدا اتالعان ما­قالادا مۇحتار اۋەزوۆ تە ءبىلىپ وتىر. بىراق سوۆەتتىك بيلىكتىڭ بەتىنە قاتتى كەلە الماي، ابايدىڭ شىعىسىن دا جوققا شىعارا الماي قينالعان جازۋشى كەلەر ۇرپاق ءتۇسىنسىن دەگەندەي ق ۇلىپتاۋلى قۇپيانىڭ كىلتىن مەڭزەپ قانا كەتەدى.

ۇلى اقىننىڭ شىعىسىن ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ەندى وركەندەپ كەلە جاتقان كەز­­دەرىنەن تارتۋ قاجەت بولار. ونىڭ دامۋ بارىسىن اۋەزوۆتىڭ ءوزى «قاتەلەسە ءجۇ­رىپ – ىزدەندىك، ىزدەنە ءجۇرىپ – وستىك» دەپ كور­سەتتى. ال وسى عىلىمنىڭ باستاۋىندا تۇر­عان مىنا ماقالادا شىعىسىن باسقا باعىتقا بۇرا تارتۋشىلاردىڭ بولعانىن كور­سەتەدى.

وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جازۋشى مۇح­ت­ار اۋەزوۆ «اباي مۇراسى جايىندا» دەگەن ماقالاسىندا ابايتانۋ تۇرعىسىندا «جالپى قازاق ادەبيەتىن تانۋ ءتارىزدى ءالى جاس عىلىم» دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى. جازۋ­شىنىڭ بۇل ماقالاسىن تاڭداپ الۋىمىزعا نە سەبەپ؟ ويتكەنى وسى ماقالادا جازۋشى ابايدىڭ «شىعىسىن» ءمىنى ەتكىسى كەلگەن­دەرگە جاۋابىن بەرىپ، كەلەشەكتە قاي با­عىتتا ىزدەنۋ كەرەكتىگىنە ءجون سىلتەيدى.

نەگىزىندە بۇل ماقالانىڭ جازىلۋى­نا تۇرتكى بولعان مىنا جايت ەكەن. 1951 جى­لى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 14 قاڭ­تار­داعى سانىندا س.نۇرىشەۆتىڭ «اباي اقىندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭى تۋرالى» اتتى ماقالاسى شىعادى. اۆتور «ال شىعىسقا تارتۋ، قازاق ادەبيەتىندە شى­عىستىڭ اسەرىن كۇشەيتۋ بۇل ەسكىلىك ەدى» دەپ، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرىن جوققا شىعارماق بولادى. ماقالا اۆتورىنىڭ باستى ماقساتى «اباي تۆور­چەستۆوسىنىڭ نەگىزىن شىعىستان شى­عارۋ ءبىر كەزدە ۇلتشىلدىق ۇرانى بولدى» دەپ جازادى.

ارينە، ول كەزدە اباي مۇراسىن تالداۋ ارقىلى جازۋشى مۇحتاردى مۇقاتىپ الاتىن سول كەزدەگى سولاقاي يدەولوگيانىڭ ۇرداجىق سىنىنىڭ الدى-ارتى بۇل ەمەس-ءتىن. سوندىقتان دا جازۋشى حاكىم مۇراسى تۇر­عىسىندا ايتىلعان ءاربىر ءسوزدىڭ انىق-قانىعىن ايقىنداپ، تەرەڭ سيپاتتى دۇنيە­لەرىن جازىپ، ابايتانۋ عىلىمىندا دامىتىپ وتىردى دەسە بولادى. ودان بولەك، بۇل ماقالا ابايدىڭ شىعىسىن اراشالاپ العان جازۋشىنىڭ پىكىرىمەن دە قۇندى. وسى ارقىلى اقىننىڭ جاس كەزىندەگى شىعار­ماشىلىعىن ايشىقتاپ، اۋەزوۆ ونى بىلاي دەپ كەلتىرەدى. «ول (نۇرىشەۆ) – ابايدىڭ مۇراسىنان العاشقى كەزەڭ دەگەندى جوق ەتۋ كەرەك دەيدى. اباي شىعار­مالارىن 1882 جىلعى ولەڭدەردەن، مىسالى «قانسوناردا» ولەڭىنەن باستاپ قانا تانۋ كەرەك دەيدى. بۇلاي بولعاندا، اباي 37 جاسىنان عانا، ءبىر-اق كۇندە اقىندىقتى، پايعامبارلىق دارىعانداي، اعىل-تەگىل ءبىر-اق باستادى دەۋىمىز كەرەك». زاڭعار جا­زۋشى شىعىستىڭ نۇرىنا شومىلعان جاس ابايدىڭ جىرلارىن قىزعىشتاي قور­عاپ، ونىڭ جۇرەگىندەگى شىعىس الەمىنىڭ جۇل­دىزدارىنىڭ جارىعىن وشىرۋگە جول بەر­مەيدى.

مۇحاڭ ايتپاق ويىن بۇركەمەلەپ، شى­عىسقا شاڭ جۋىتپايتىن سەبەبىن بولا­شاق ۇرپاققا اماناتتايتىنداي. «ابايدا سوپى اللايار، قوجا احمەت ياساۋي نەگە جوق؟ سولاردىڭ جوق بولۋى ابايدىڭ سول جاس كۇنىندە دۇرىس باعىتتا ىزدەنە باستاعانىن جاقسى اڭعارتىپ تانىتپاي ما ەكەن؟» دەپ توقتايدى. «وسى جەردە ساناعان اقىن ىشىندە بۇگىنگى تۋىسقان ەلدەرىمىز، سوۆەتتىك شىعىس: ازەربايجان، تاجىك، وزبەك اقىندارىنىڭ كلاسسيك ۇلگىسىندەگى قادىرلى توبىنىڭ عانا اتىن اتاپ وتىرعان جوق پا؟» دەپ سۋعا كەتكەن تورىنىڭ جالىنان ۇس­تاپ، جاعاعا شىعارعانداي اۋپىرىمدەپ الىپ شىعادى.

«اباي تانۋ ماسەلەسىن ءوزىنىڭ قىڭىر-قياس، بۇلدىر-بۇراڭ ەسەبىنە قاراي «بۇرىپ پايدالانامىن» دەگەندەرگە جۇرتشى­لىعىمىزدىڭ جول بەرمەيتىنىنە كوزىمىز كا­مىل جەتەدى»، دەيدى جازۋشى.

امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى،

سىنشى

(جالعاسى بار)