سونداعى سەبەپ – جوبا تۋرالى تۇسى­نىكتەمەنىڭ ورىس تىلىندە تاپ­سى­رىلماعانى. الايدا ول تۇ­سى­­نىك­­تەمەنىڭ قازاق جانە اعىل­شىن تىل­­دەرىندەگى نۇسقاسىن وتكىزگەن.

وسى ءبىر جالعىز بايقاۋسىز­دىقتان جاس عالىم ءبىر جىل بويىنا بەرىلەتىن قارجىلاي مۇمكىندىكتەن قاعىلدى. ال ءبىزدى ويلاندىرىپ وتىرعانى – مۇنداي عالىمداردىڭ از ەمەس­تىگى، كوپشىلىگىن وزدەرى ايت­قانداي، بولماشى سەبەپتەرمەن ساراپتامانىڭ سارساڭعا سالعانى.

«بۇل ساراپتاما – قاي ساراپتاما؟» دەپ وتىرعان شىعارسىز. تۇسىندىرەيىك. ەلىمىزدە ۇلتتىق مەم­لەكەتتىك عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپ­تاما ورتالىعى بار. بۇل مەكەمە ءبىلىم جانە عىلىم مي­نيستر­لىگى جانىنداعى عىلىم كوميتە­تىنە قارايدى. وسى ورتالىق عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ازىرلەمەلەردى گرانتتىق قار­جىلاندىرۋعا جاريالانعان كونكۋرستاردىڭ وتىنىشتەرىن جانە قابىلدانعان جوبالاردى فورمالدى تەكسەرىستەن وتكىزەدى. سودان كەيىن بارىپ جوبا ەكىنشى كەزەڭگە جىبەرىلەدى. شىنىن ايتقاندا، فورمالدى تەكسەرىستەن وتكىزگەندە قۇجات­تامالىق جاعىنان جانە جوبانىڭ كونكۋرستىق تالاپتارعا سايكەستىگى ساراپتالادى.

بىراق ءبىر قىزىعى، ءدال وسى العاشقى كەزەڭنەن ءوتىنىم بەرۋشىلەردىڭ جارتىسىنان كوبى وتپەي قالا بەرەدى. نەگە؟ عالىمدار اراسىنداعى قىزۋ پىكىرتالاس وسى جەردەن باستالىپ تۇر. بۇل – انى­عىن­دا جۇمسارتىپ ايتقانىمىز، ايت­پە­سە «داۋدىڭ باسى» دەسەك تە بول­عان­داي.

كەيىپكەرىمىز ا.شاعىرباي وزىندەگى ماسەلەنىڭ ءمانىن:

– جوبا ۇسىندىم. مەن ورىسشا تۇسىنىكتەمەنىڭ ورنىنا بايقاماي 2 رەت قازاقشا تۇسىنىكتەمەنىڭ فايلىن جۇكتەپ جىبەرىپپىن. سايتقا قايتا تۇزەتۋگە بولاتىنى تۋرالى حابارلاندىرۋ شىقتى. سودان سوڭ ورىس تىلىندەگى تۇسىنىكتەمەنى سالىپ، مەكەمە باسشىسىنا ءوتىنىش جازدىم. سول وتىنىشىمە ەكى اپتادان كەيىن «جوعارىدا كورسەتىلگەن ءوتىنىمدى تىركەۋ بارىسىندا ءۇش ءتىلدى تۇسىنىكتەمە جازبانىڭ ورنىنا ەكى تىلدە، ياعني قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ۇسىنىلىپ، ال ورىس تىلىندەگى تۇسىنىكتەمە جاز­با­نىڭ ورنىنا قوسىمشا قازاق تىلىندە تىر­كەل­گەن­دىكتەن ءوتىنىم عىلىم كوميتەتىنە قاي­تارىلدى. وسىلايشا كوميسسيا جوعارىدا كورسەتىلگەن مەملەكەتتىك عى­لى­مي-تەحنيكالىق ساراپتاما جۇر­گى­زۋ­گە ءوتىنىمدى ۇسىنباۋ تۋرالى شەشىم قا­­بىلدادى» دەگەن جاۋاپ الدىم، – دەپ ءتۇ­سىن­دىردى.

ا.شاعىرباي ءوزىنىڭ عانا ەمەس، وزگە ارىپ­تەستەرىنىڭ دە بولماشى قاتە­لىك­تەر­دەن قۇجاتتارىن وتكىزە الماعانىن تىل­گە تيەك ەتتى.

– ءبىر ارىپتەسىم جوباسىنىڭ قاي تىلدە جۇرگىزىلەتىنىن كورسەتپەگەنىنەن، ەكىن­شى ءبىرى ءۇتىرى نەمەسە نۇكتەسىنىڭ قالىپ كەتكەنىنەن وتپەي وتىر. 500 جو­بانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭنەن-اق 350-ءىنىڭ كەلەسى كەزەڭگە جاراماۋى مۇمكىن ەمەس قوي. ەگەر مەنىڭ جوبام بايقاۋعا عىلىمي تۇرعىدان نەمەسە قانداي دا ءبىر كۇردەلى دەڭگەيلىك تالاپتارعا سايكەس كەلمەي تۇرسا، تۇسىنەمىن. ال مىناداي جاعدايدان شىنىمەن تاۋىڭ شاعىلادى، – دەپ شىرىلدايدى كەيىپكەرىمىز.

ايتا كەتەيىك، اڭگىمە جاستار جىلىندا جاريالانعان جاس عالىمدارعا ارنالعان گرانت كونكۋرسىنىڭ قۇجات­تا­رىنا قاتىستى بولىپ وتىر. كونكۋرس بىلتىردان باستالعاندىقتان، ءالى تالاپتارى تولىق تياناقتالىپ ۇلگەرمەگەن شى­عار دەگەن ويدا بولدىق. بىراق «گرانت­تى تانىسى بارلار الادى» دەگەن ءسوز دە قۇلاعىمىزعا جەتتى. سول سەبەپتى بىل­­­تىرعى ءدال وسى كونكۋرستا گرانت جە­­ڭىپ العان عالىمدى سوزگە تارت­تىق. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋني­ۆەرسيتەتى جانىنداعى اباي اكا­دە­ميا­سىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى جۇل­دى­زاي كىشكەنباي:

– تانىس-تامىر جاعالاعانىمىز جوق. زەرتتەۋ تاقىرىبىمىزدىڭ وزەك­تى­لى­­گىمەن وتتىك. ارىپتەستەرىمنىڭ بيىلعى كونكۋرس ساراپتاماسىنا قاتىستى پىكىر­لە­رىن وقىدىم، ەستىدىم. قالاي دەگەنمەن ورتالىقتىڭ تالاپتارى ورىندى. ءارىپ، تىنىس بەلگىسىنە قاتىستى قاتە­­لىكتەردى ايتىپ جاتىر عوي. ءوز تا­­نىس­تارىم دا قاجەت جەرىنە ءتيىستى پايى­ز­دى كورسەتپەگەندىكتەن كەلەسى كە­زەڭ­گە وتپەي قالدى. ءيا، تەحنيكالىق قاتەلەر. الايدا مۇنداي قاتەلىكتەردى جىبەرمەۋگە ءتيىسپىز. ماسەلەن، 1 ماقالا جازۋ تۋرالى تالاپتىڭ تۇسىنا كەيبىر عالىمدار 2 ماقالا دەپ كورسەتەدى. سول عالىم كەيىن تالاپتاعىداي تەك 1 ماقالا وتكىزگىسى كەلەتىنىن ايتادى. وسى جەردە قايشىلىقتار تۋادى. نەگىزى جاس عا­لىم­دار­عا مۇنداي تاجىريبەدەن دە ءوتۋ كەرەك سياقتى. سەبەبى زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ادامعا ۇقىپتىلىق اسا قاجەت، – دەيدى ول.

ءيا، ۇقىپتىلىق تا، ساۋاتتىلىق تا كەرەك. اسىرەسە ۋاقىتقا ۇقىپتىلىق، ۋاقىتتى جوسپارلاۋداعى تياناقتىلىق گرانتتان ۇمىتكەر عالىمدارعا ەكى ەسە كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى ج.كىشكەنباي ايتقانداي، كونكۋرسقا قۇجاتتارىن سوڭ­عى كۇننىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا وتكى­زە­تىن­دەر بار.

– ەندى عالىمداردى دا تۇسىنۋگە بولا­دى، بۇرىن گرانتتىق كونكۋرس 3 جىلدا 1 رەت بولاتىن. ال بىلتىردان باستاپ جىل سايىن وتكىزىلەتىن بولدى عوي. سوندىقتان اسىقپاۋعا ۇيرەنىپ العان دا شى­عارمىز. ال اسىققاندا قاتەلىكتىڭ كوپ كەتەتىنى راس. دەسەك تە جوعارىداعى كەيىپكەردىڭ جايىنا كەلسەك، شىنىمەن دە سول تالاپتىڭ قاجەتتىلىگى جونىندە ويلانا باستايسىڭ. جوبانىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسىن 3 تىلدە (قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە) جازىپ وتكىزۋگە ءتيىسپىز. ال وسى تالاپ نەگە كەرەك؟ قانشالىقتى ماڭىزدى؟ ءيا، تۇسىنەمىز، جوبانى وتاندىق جانە حالىقارالىق ساراپشى قارايدى. سول سەبەپتى اعىلشىن تىلىندەگى تۇسىنىكتەمە قاجەت. بىراق وتان­دىق ساراپشى ءۇشىن مەملەكەتتىك تىل­دەگى نۇسقاسى جاراماي ما؟ نەگىزى وسى تالاپتى «زەرتتەۋ، انىعى جۇمىس تىلىنە قاراي وتكىزۋ» دەپ وزگەرتكەن ءجون. سوندا باسى ارتىق جۇمىس بولمايدى. مىسالى، مەن دە زەرتتەۋىمدى قازاق تىلىندە جۇرگىزەمىن، بىراق ونى ورىس­شا­عا اۋداردىم. قازاقشادان ورىس­شاعا اۋدارما جاسايتىن ماماندار تاپ­­شى، بولعان كۇننىڭ وزىندە اۋدارماشىدان دا قاتە كەتۋى مۇمكىن، – دەيدى ج.كىشكەنباي.

عالىمداردىڭ وزدەرى مويىن­دا­عان­داي، ولاردان دا قاتەلىك كەتەر. بىراق قاتەلىك تەك وسى تاراپتان بولىپ تۇر ما؟ ساراپتامادان وتكىزەتىن ورتالىق تالاپتاردى ءوزى تولىق ساقتاي الىپ وتىر ما؟

گەنەتيك عالىم، ۇلتتىق بيوتەحنولوگيا ورتالىعىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ماقسات جاباعيننىڭ الەۋمەتتىك جە­لى­دەگى «جوبالاردىڭ جارتىسىنان كوبى تاعى دا فورمالدى تەكسەرۋدەن وتپەي قالدى. ۇلتتىق مەملەكەتتىك عى­لىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما ورتا­لى­عى وسى تەكسەرىستى قانشالىقتى ساپالى جۇرگىزىپ جاتىر؟ بۇل ماسەلە تىڭ­عىلىقتى زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇعان ناقتى فاكت بار» دەگەن جازباسىنا قا­را­ساق، ساقتاي الماي وتىر.

– مەن ءبىر جوبانى ازىرلەۋگە قا­تىس­تىم. فورمالدى تەكسەرىستەن ءوتۋى ءۇشىن ءبارىن ۇقىپتى دايىندادىم. بىراق جوبا وتپەي قالدى. سويتسەك فور­مالدى تەكسەرىس جۇرگىزەتىن ساراپ­شى ءبىر عانا دەرەكتەر بازاسىن قاراپ «عىلىمي جەتەكشىنىڭ زەرتتەۋ (جوبا) با­عىتى بويىنشا جاريالانىمدارى كون­كۋرستىق قۇجاتتامانىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيدى» دەگەن قورى­تىن­دى شىعارىپتى. ال تالاپ بويىن­شا Web of Science دەرەكقورى مەن Scopus بازاسىنىڭ بىرىندە جەتەكشىنىڭ ماقا­لا­سى بولسا جەتكىلىكتى. سوندا ساراپ­شىنىڭ ءوزى كونكۋرس قۇجاتتاماسىن تولىق تۇسىنبەگەن. Web of Science-تى اشپاي، Scopus بازاسىن قاراپ قو­رى­تىندى شىعارا سالعان، – دەيدى م.جاباعين.

ءبىز وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق جوبالار بويىنشا گرانتتىق قارجى­لان­دىرۋعا ارنالعان كونكۋرستىق قۇجات­تا­مانىڭ تولىق ماتىنىمەن تانىسىپ شىقتىق. ءيا، راسىمەن دە عىلىمي جەتەكشىگە قويىلاتىن تالاپتا كۆارتيلى مەن پروتسەنتيلىنە قاتىستى كورسەتكىش ءارتۇرلى بولعانىمەن، بارىنە بىردەي «Web of Science دەرەكتەر قورىنىڭ جانە (نەمەسە) Scopus بازاسىندا رەتسەنزيالاناتىن عىلىمي باسىلىمداردا عىلىمي ماقالاسىنىڭ ياكي شولۋدىڭ بولۋى مىندەتتى ەكەنى كورسەتىلگەن. دەمەك، ساراپتاما جاسايتىن ورتالىقتىڭ ءوزى قاتەلەسىپ وتىر جانە سول ساراپشىنىڭ مۇنداي قاتەلىكتى تەك ءبىر جوبادا جىبەر­مە­گەنىنە كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟

عىلىم كوميتەتىنىڭ (اتالعان ساراپتاما ورتالىعى وسى مەكەمەگە قارايدى) توراعاسى جاننا قۇرمانعاليەۆا ساراپتاما جۇمىسىنا قاتىستى:

– شىنىندا بۇل – ءتۇيىندى تۇيتكىل، كۇر­مە­ۋى قيىن ماسەلە. نەگىزى ءبىز وسى پروب­لە­مانى شەشۋدى بىلتىردان بەرى قولعا الدىق. سەنسەڭىز قانشاما عا­لىم­نىڭ ماسەلەسى ءبىر عانا قاۋلىمەن وڭ شەشىلگەلى تۇر. ءبىز ۇكىمەتتىڭ №891 قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن مەملەكەتتىك عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتامانى ۇيىم­داستىرۋ جانە وتكىزۋ تۋرالى ەرە­جە­سىنە وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندە قاۋلى جوباسىن دايىندادىق. بۇل قۇجات قابىلدانسا، عالىمدارعا قاتەلىكتەردى تۇزەتۋگە 3 كۇن ۋاقىت، ال ورتالىققا ءوتىنىشتى ەكىنشى رەت قاراۋعا مۇمكىندىك بە­رىلەدى. ازىرشە مۇنداي مۇمكىندىك مۇلدە جوق. ساراپتاما ورتالىعى ءبىر شەشىم شىعارسا، ونىڭ شەشىمىن قايتا قاراۋعا ەشبىر ينستيتۋتقا قۇزىر بەرىل­مە­گەن. بۇل زاڭناماعا 9 جىل بۇرىن ەنگىزىلدى، ەندى سونى وزگەرتۋگە بار كۇش-جى­گەرىمىزدى جۇمساپ، جۇگىرىپ ءجۇرمىز. ويت­كەنى ءبىر عانا قاۋلىنى قابىلداۋ ءۇشىن 14 وزگە مەملەكەتتىك ورگانمەن كەلىسۋ كەرەك. ءبىز مۇنى «جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتiنiشتەرiن قاراۋ ءتارتiبi تۋرالى» جالپى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ ىسكە اسىرماقپىز. ورتالىق عالىمداردان تۇسكەن ءوتىنىشتىڭ جارتىسىنان كوبىن كەرى قايتارىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە كەرەمەت، بىرەگەي، مىقتى جوبالار دا بار، وبال عوي. بىراق مەن وبال ەكەن دەپ، سول جوبالاردى وتكىزۋگە بۇيرىق بەرە المايمىن. بۇل – زاڭعا قايشى. سوندىقتان دا ءبىز زاڭنامانى وزگەرتىپ جاتىرمىز. دەسەك تە ورتالىقتىڭ جۇمىسىن مۇ­قيات قارادىم، 20 شاقتىسىنان باسقا شە­شىمنىڭ بارلىعى نەگىزسىز شىعا­رىل­ما­­عان، – دەدى كوميتەت باسشىسى.

جاۋاپقا نازار اۋدارايىقشى، 20 شاقتىسىنان باسقاسىنا نەگىزسىز شە­شىم شىعارىلماعانىن ايتىپ وتىر. دەمەك، ورتالىقتىڭ قاتەلەسكەنى راس بولىپ تۇر عوي. مۇنىڭ سەبەبىن عىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى بيىل ورتالىققا بۇعان دەيىن بولماعان مولشەردە جۇك­تە­مە بەرىلىپ وتىرعانىمەن بايلانىستىردى.

– بيىل ورتالىق 5 كونكۋرستىڭ قۇجات­تاماسىن، ياعني 7 مىڭعا جۋىق جو­بانى فورمالدى تەكسەرىس پەن ساراپ­تا­مادان وتكىزىپ وتىر. شىنى كەرەك، ورتالىق 2020 جىلى ەشقاشان بولماعان جۇكتەمەمەن جۇمىس ىستەپ جاتىر. جال­پى، عىلىمي جوبالار ورتالىققا كىر­گەندە دە، بيۋدجەتتىك قاراجات ار­قى­لى ىسكە اسىرىلىپ ناتيجەلەرىن شى­عارعاندا دا مەملەكەتتىك ساراپ­تا­ما­دان وتەدى. بيىل 2018-2020 جىلى جۇر­­گىزىلگەن عىلىمي جوبالار مەن نى­­سانالى باعدارلامالاردىڭ ناتي­جە­­ل­ەرى دە شىعارىلۋدا. بۇل – 1 200-دەن اسا عىلىمي جۇمىس. وزگە مەم­لە­كەتتىك ورگانداردان كەلەتىن كونكۋرس قۇجاتتارى دا بار. الدا تاعى ەكى كون­كۋر­ستىڭ قۇجاتتامالارى مەن تۇس­كەن باع­دار­لا­مالارعا ساراپتاما جۇ­مىس­تارىن ۇيىم­داس­تىرۋ كۇتىپ تۇر. ور­تالىق ماماندارى قازىر سەنبى-جەك­سەنبى، مەيرام دەگەندى ۇمىت­تى. ولار دا ادامدار عوي، ادامي فاك­تور بول­عان سوڭ قاتەلىك كەتەدى، – دەيدى ج.قۇر­مان­عا­ليەۆا.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، عالىمداردى سارساڭعا سالعان ساراپتاما وسى جۇمىستى جۇرگىزەتىن ورتالىقتىڭ وزىنە وڭاي تيمەي تۇرعانداي. جۇكتەمەسى ارتقان، كۇنىن تۇنگە جالعاپ ەڭبەك ەتە­تىن قىزمەتكەرلەردىڭ قاتارىن كو­بەي­تىپ، ورتالىق ماماندارىنىڭ قولىن ۇزارتۋعا بولار دەپ ويلايسىز. بىراق مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىل مەملەكەتتىك اپپارات پەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورداعى قىز­مەت­كەرلەر سانىن 10%-عا، كەلەر جىلى 15%-عا قىسقارتۋدى تاپسىردى عوي. بۇل شەشىم – ۆەدومستۆولىق باعىنىستى مەكە­مەلەرگە ­دە ورتاق. ءيا، ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدە عىلىمي جۇمىستاردى باعا­لاي­تىن، عىلىمي ولشەمدەرگە ساراپتاما جاسايتىن ماماندار ساۋساقپەن سانارلىق. سوندىقتان الەۋمەتتىك تۇر­عى­دا قولداۋ ارقىلى ولاردىڭ ەڭ­بە­گىن باعالاۋ عانا ساراپتامانىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا سەپتەسەتىن سەكىلدى.