وسى سۇراقتارعا جاۋاپ جانە ۇسىنىس-پىكىرلەر شىمكەنت قالا­لىق اكىمدىگى مەن قازاقستان جۋر­ناليستەر وداعىنىڭ تۇركىس­تان وبلىستىق فيليالى ۇيىم­داستىرعان «ينفومەديانىڭ ەكىن­شى تولقىنى: الدىن الۋ جانە جاڭا اقپاراتتىق ستراتەگيا» ات­تى ونلاين كونفەرەنتسيادا اي­تىلدى. قازاقستان مەديا اليان­سى­نىڭ باسقارما توراعاسى، سەناتور نۇرتورە ءجۇسىپ، سەنات دە­پۋ­تاتى ايگۇل قاپباروۆا، «BAQ KASIPODAQ» سالالىق كاسىپ­وداعىنىڭ توراعاسى زەيىن الىپ­بەك، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى­نىڭ توراعاسى سەيىتقازى ما­تاەۆ، شىمكەنت قالاسى اكىمى­نىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى شىڭ­عىس مۇقان، قازاقستان جۋرناليس­تەر وداعى شىمكەنت قالالىق في­ليالىنىڭ توراعاسى ءۋالي قىدىر جانە جۋرناليستەر، بلوگەر­لەر، دارىگەرلەر ونلاين قاتىس­قان جيىندا بۇقارالىق اقپا­رات قۇ­رالدارىنىڭ پاندەميا كەزىندەگى ارەكەتى مەن جاعدايى تالقىلاندى.

دارىگەرلەر – قوعامدى پاندە­ميا كەزىندەگى كوروناۆيرۋس­تەن قور­عاسا، جۋرناليستەر – ينفو­دەميا كەزەڭىندەگى اقپارات­تىق ۆيرۋستان قورعاۋى ءتيىس. ياعني اقپاراتتىڭ شۇعىل بەرىلۋى­مەن قاتار سەنىمدىلىگى مەن شى­نا­يى­لىعى ماڭىزدى. قوعامداعى قاۋە­سەتتەردىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ جۋرناليست جۇمىسىنداعى باستى مىندەتتىڭ بىرىنە اينالدى.

«ينفودەميانىڭ باستى قاۋ­پ­ى – اقپاراتتار تاس­قى­نىن­دا كوپشىلىك شىنايى اق­پارات پەن جالعان مالىمەتتى اجى­را­تۋعا قابىلەتسىز بولىپ قالا­دى. وسىنىڭ سالدارىنان دارى­گەر­لەردىڭ كەڭەستەرىن ورىنداۋعا، قاۋىپ­سىزدىك شارالارىن ساقتانۋ­عا نەمقۇرايلى قارايدى. ياعني ينفەكتسيانىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋگە باعىتتالعان ءىس-شارا­لار­دىڭ جۇزەگە اسۋى قيىن­دايدى. ينفو­دە­ميا – قاۋپى جاعىنان پان­­دەميانىڭ وزىنەن اسىپ تۇس­پەسە، كەم بولمايتىنىن بىرىك­كەن ۇلتتار ۇيىمىنان باستاپ بۇكىل الەم مويىندادى. حالىق­ارالىق دەڭگەيدەگى مەديا سالاسىندا ينفودەميا تاقىرىبى قىزۋ تالقىلانۋدا. ءبىزدىڭ ەل دە بۇل ۇردىستەن تىس قالمادى. قازاق­ستاندا ءوتىپ جاتقان ءتۇرلى مەديا­فورۋمدار، كونفەرەنتسيالاردا ينفودەميا كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەنىڭ بىرىنە اينالدى. سا­راپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ەڭ باستى قيىندىقتاردىڭ ءبىرى – ۆيرۋس تۋرالى ناقتى مالى­مەت از بولعان سوڭ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تاراتىپ وتىرعان كەز كەلگەن اقپاراتىنا قوعام سە­نىمسىزدىك تانىتىپ وتىرادى. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ورگاندار ءار قادامىن جەتى ولشەپ ءبىر رەت كەسۋى كەرەك ەكەنىنە نازار اۋدارعى­مىز كەلەدى. سەبەبى ءبىر شەنەۋنىك­تىڭ نەمەسە دارىگەردىڭ ايتقانىن باسقا بىرەۋ تەرىسكە شىعارىپ جاتسا، اۋديتوريا ادەتتە ەكى جاقتىڭ دا پىكىرىن قابىلدامايدى. ەڭ باستىسى – مەملەكەتتىك ورگاندار ءاربىر شەشىمدى مالىمدەۋدەن بۇرىن مىندەتتى تۇردە ونىڭ العى­شارتتارىن، سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرىپ ءوتۋى كەرەك. ماسەلەن، «ەرتەڭنەن باستاپ قوعامدىق ورىندار جابىلادى. كەلەسى اپتادان باستاپ جولدارعا پوستتار قويىلادى» دەگەن سەكىلدى اقپاراتتى بىردەن تاراتىپ، ونى كەيىننەن بارىپ تۇسىندىرگەننەن گورى، اۋەلى احۋالدى جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ بارىپ، شەشىمدى نەگىزدەۋ كەرەك. ياعني مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءاربىر شەكتەۋدىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ وتىرعانى ءجون. ينفودەميامەن كۇرەستە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرال­دارى بىرىگۋى ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، فەيك جاڭالىقتارعا قارا­عاندا، رەسمي اقپاراتتىڭ تارالۋ تيىمدىلىگى مەن جىلدامدىعى تو­مەن. كوپشىلىك ءالى دە بولسا رەس­مي اقپاراتقا سەنىمسىزدىكپەن قاراي­دى، كۇدىكتەنەدى. ماسەلەن، ەلىمىزدەگى سوتسيولوگتار جۇرگىز­گەن ساۋالداما بويىنشا دەن­ساۋ­لىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ سايتىندا شىققان اقپاراتقا اۋديتوريانىڭ تەك 5 پايىزى عانا سەنەدى ەكەن. مۇندايدا اقپاراتتىق ساياساتتى جۇرگىزۋ ستراتەگياسى قايتا قاراۋ­دى قاجەت ەتەدى. پاندەميا دەگە­نىمىز – داعدارىس. داعدارىس كەزىن­دە ءبىز قالىپتى كەزەڭدەگى كوممۋني­كاتسيالاردى قولدانا المايمىز. ياعني داعدارىس ۋاقىتىندا اق­پا­راتتىق ساياساتتى جۇرگىزۋدىڭ جاڭا ستراتەگياسى كەرەك»، دەدى ونلاين كونفەرەنتسيانىڭ مودەراتورى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى تۇركىستان وبلىستىق في­ليالىنىڭ توراعاسى «Egemen Qazaqstan» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىل­شىسى عالىمجان ەلشىباي.

ال شىمكەنت قالاسى اكىمى­نىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى شىڭ­عىس مۇقان ۆيرۋسقا قاراعاندا، جالعان اقپارتتىڭ قاتەرى كوبى­رەك ەكەنىنە توقتالىپ، وعان قار­سى يم­مۋنيتەت قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگىن ايتتى. «كوروناۆيرۋس پاندەمياسىندا «انانى جەسەڭ جازىلىپ كەتەدى ەكەنسىڭ» دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەر جەلدەي ەسىپ، كەيبىرەۋلەر شىنىندا دا سول اقپاراتقا سەندى. سوندىقتان اق­پا­راتتى تەكسەرۋدىڭ ءبىرىنشى ەرە­جەسى – اقپارات بەرۋشىنىڭ كوم­­پە­تەن­تسياسىنا ءمان بەرۋ قاجەت. ەمدەلۋدىڭ جولىن مەديتسينا­دان حابارى جوق نەمەسە الدەبىر ادام­نىڭ ايتقانى دۇرىس پا، دارى­گەردىڭ ايتقانى دۇرىس پا؟ وسى­لاردا ايىرماشىلىق ۇلكەن. فەيكنيۋس كوروناۆيرۋستان دا زيان بولۋى مۇمكىن. جالعان اق­پا­رات­قا يممۋنيتەتى جوق ادام دەن­­­ساۋلىعىنا ودان بەتەر زيان كەل­­­تى­رەدى. وسى تۇرعىدا شىم­كەنت قا­­لا­سىندا ىندەتپەن ءدارى-دار­­مەك­­­­­پەن عانا ەمەس، اقپارات ار­قى­­­­­­لى دا كۇرەسۋ ءۇشىن shymkent.kz بىر­­­ىڭعاي اقپاراتتىق پورتالىن ىسكە قوستىق. سونىمەن بىر­گە 1460 ءنومىرلى كولل ورتالىق جۇ­­مىس ىستەيدى. وعان وزدەرىنىزدى تول­­عان­دىرعان سۇراقتارىڭىزدى قويۋ­لارىڭىزعا بولادى»، دەدى شىڭعىس جۇمابەك ۇلى.

ينفودەميا ءداۋىرى جاڭا تەر­ميندەردى شىعارۋدا. سولار­دىڭ ءبىرى – «اقپاراتتىق ۆاكتسينا». بۇل – اسىرەسە، جۋرناليستەرگە قاتىستى ماسەلە. وسى سالادا تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ساراپشىلار جۋرناليستەردەن كوروناۆيرۋس تاقىرىبىنداعى ماتەريالداردى ازايتۋعا كەڭەس بەرەدى. سەبەبى COVID-19 جايلى اقپارات نەعۇرلىم كوپ بولعان سايىن، اۋديتوريا سوعۇرلىم دەپ­رەس­سياعا ۇشىرايدى ەكەن. سون­دىقتان اقپارات قۇرالدارى تاراپىنا ايتىلىپ جاتقان نەگىزگى وتىنىشتەردىڭ ءبىرى – كوروناۆيرۋس تاقىرىبىنان ۇپاي جيناماۋعا تىرىسۋ. كەيبىر سايتتار مەن تەلەارنالار كورىلىمدەردىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن سەنساتسيالىق جاڭالىقتار بەرۋگە قۇمار. كەيدە اقپاراتتىڭ راس-وتىرىگىن تەكسەر­مەستەن جاريالاۋعا بەيىم. تۇپ­­تەپ كەلگەندە – بۇل ماسەلە جۋر­نا­­ليس­تىك ەتيكاعا كەلىپ تىرە­لەدى. ءجۋرناليستى كوروناۆيرۋس تاقى­رى­بىندا ماتەريال جازباۋ­عا ەش­كىم ماجبۇرلەي المايدى. الاي­دا جۋر­ناليستەردىڭ ەل ال­دىن­دا­عى ج­اۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋى ماڭىزدى.

وسى ورايدا ونلاين-كونفەرەنتسيادا پىكىرىن بىلدىرگەن قازاقستان مەديا اليانسى باسقارماسى­نىڭ توراعاسى، بەلگىلى جۋرناليست، سەناتور نۇرتورە ءجۇسىپ ءاربىر كاسىبي جۋرناليست ءوز ىسىنە جاۋاپ­كەرشىلىكپەن قاراۋى ءتيىس دەپ سانايدى. «پاندەميا كەزىندە جۋرناليستەر دە دارىگەرلەردەن كەم جۇمىس ىستەگەن جوق. بىراق اقپارات سالاسى قىزمەتكەرلەرىنە جاعدايدىڭ جاسالماعانى راس. ەگەر ادام دارىدەن ۋلانسا، دارى­گەر ەمدەپ الادى. ال ادام اق­پا­رات­تان «ۋلانسا»، ونى كىم ەمدەي­­دى؟ قازىرگى قازاق جۋرناليس­تيكا­سىندا نەگىزگى ءۇش ماسەلە بار. ءبىرىنشىسى – رەيتينگتىڭ سوڭى­نا ءتۇسۋ. وسىنىڭ سالدارى­نان فەيك اقپاراتتار ورىس­تەپ بارادى. ەكىنشىسى – سىرتقى اقپارات تاسقىنى. رەسەيلىك دەرەك­كوز­دەرىن پايدالانۋشىلار دا بار­شىلىق. بۇل ورايدا قازاق جۋر­ناليستەرىنىڭ اعىلشىن، تۇرىك، قىتاي، جاپون تىلدەرىن مەڭگەرگەنى ماڭىزدى. ءۇشىنشىسى – قارجى­لىق تاۋەلدىلىك. رەداكتسيالار­دىڭ قار­جىلىق جاعدايىنىڭ ناشارلاپ تۇرعانى راس. كەشە عانا الماتىدا 5 مەتر قار جاۋدى دەگەن اقپارات تاراتىلدى. ءبىر قالادا اكەسىنەن جۇكتى بولعان قىز تۋرالى مالىمەت بەرىلدى. وسىنداي اقپاراتتاردىڭ انىق-قانىعىن بىلۋگە قاتىستى تەكسەرىستەر، سوتتار بولىپ، تەرىسكە شىعارىپ جاتقان جاعدايلار دا كەزدەسەدى. جالعان اقپاراتتاردى بىرلەسىپ كۇرەسكەندە عانا جەڭە الامىز»، دەدى سەناتور.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ينفو­دەمياعا توتەپ بەرۋ بويىنشا ارنايى قولعا العان جوبالاردىڭ ءبىرى «تەكسەرىلگەن اقپارات» دەپ اتالادى. جوبانىڭ ماقساتى – تەك قانا جان-جاقتى تەكسەرىلگەن اقپاراتپەن ءبولىسۋ، ال ۇرانى – «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس!».

«بارلىعىمىز بەتپەردە تاعىپ، قول جۋاتىنىمىز، دەزينفەك­­تسيا جۇرگىزەتىنىمىز سياقتى، ءار جۋرناليست تە «اقپاراتتىق گيگيەنانى» ساقتاپ، تەك تەكسەرىلگەن مالىمەتپەن جۇمىس ىستەۋى قا­جەت. كوروناۆيرۋستىڭ مۋتاتسيا­عا ۇشىرايتىنى جايلى كوپ اڭ­گىمە ايتىلىپ ءجۇر. سول سياقتى اقپاراتتىق فەيكتەردى تاراتۋ جولدارى دا كۇردەلەنە تۇسۋدە. وسىنى دا ەسكەرۋىمىز قاجەت. جالعان اقپارات كوزدەرى، ويدان شىعارىلعان ساراپتامالىق ور­تالىقتار مەن الەۋمەتتىك جەلى­لەردەگى اككاۋنتتار پايدا بولۋدا. سوندىقتان بارلىق جۋرناليس­تەر دەرەكتەردى تەكسەرۋ، سەنىمدى اقپارات كوزدەرىنە جۇگىنۋدى، تسيفرلىق ساۋاتتىلىقتى مەڭگەرۋى ءتيىس. تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – وتاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قارجىلىق قيىن­دىقتارى. بارلىق دەرلىك مەديا رەسۋرستاردىڭ جارنامادان تۇسەتىن تابىسى كۇرت ازايدى. كارانتين شارالارىنىڭ سال­دارىنان كوپتەگەن باسىلىم بان­كروتقا ۇشىرادى. تالاي جۋر­ناليست جۇمىسسىز قالدى. جال­پى، كوروناۆيرۋسقا بايلانىس­تى اق­پاراتتىق ساياساتتى قالاي وزگەرتۋ قاجەت؟»، دەدى مودەراتور ع.ەلشىباي.

بۇل ورايداعى مەملەكەتتىك قولداۋ توڭىرەگىندە سەنات دەپۋتاتى ايگۇل قاپباروۆا اڭگىمەلەدى. دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا، اقپارات قۇرالدارىنا مەملەكەت تاراپىنان سالىقتىق جەڭىلدىكتەر جاسالعان. «پاندەميا كەزىندە اسا قاۋىپتى جاعدايدا قىزمەت ەتكەن دارىگەرلەر مەن قۇقىق قورعاۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا باق وكىلدەرى دە بول­دى. ولار ءوز جۇمىستارىن ادال اتقارىپ شىقتى دەپ ويلاي­مىن. قازىرگى تاڭدا سەناتقا ەلى­مىزدەگى اقپارات سالاسىن جەتىل­دىرۋگە باعىتتالعان زاڭ جوباسى كەلدى. وعان سىزدەر دە وي قوسىپ، اتسالىسساڭىزدار دەيمىن. بۇگىن­دە بلوگەرلەردىڭ دە دايەكتى جاز­بالارى قوعامدى بەيجاي قال­دىرمايتىن بولدى. ولاردىڭ مارتەبەسىن زەردەلەي وتىرىپ، ناقتىلاساق، بلوگەرلەردىڭ قۇقىق­تىق جاۋاپكەرشىلىگى ارتىپ، زاڭمەن قورعالادى. قازىرگى ۋا­قىتتا اقپارات سالاسىن دامى­تۋدىڭ ۇلتتىق جوسپارى ازىر­لەندى. وسى جوسپاردا الداعى ۋا­قىتتا اقپارات قۇرالدارىن مەم­لەكەتتىك ساتىپ الۋدان تىس قارجىلاندىرۋ، مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋدە ساراپتاما­لىق ماتەريالدارعا كوبىرەك ءمان بەرۋ، بلوگەرلەردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ايقىنداۋ سىندى ماسەلەلەر قارالعان. سونداي-اق بۇگىندە سالالىق جۋرناليستيكانى دامىتۋ باعىتىندا بىرقاتار باستامالار جۇزەگە اسىرىلا باس­تادى»، دەيدى ا.قاپباروۆا.

ال «باق كاسىپوداق» ۇيىمى­نىڭ توراعاسى زەيىن الىپبەك جال­عان اقپارات تاراتۋدىڭ ارتىندا جاۋاپكەرشىلىك بارىن ەسكە سالدى. كوپ جاعدايدا ادامداردىڭ جال­عان اقپارات تاراتۋى، سول ار­قى­لى ەلدى ۇرەيلەندىرۋى وسى جاۋاپ­كەرشىلىكتى تەرەڭ سەزىن­بەۋدەن تۋىندايدى. ەگەر مەم­لەكەت­تىك ورگاندار نەگىزسىز اقپا­رات­قا قاتىستى ماسەلەنىڭ ءمان-جا­يىن انىقتاپ، حالىققا جان-جاق­تى اقپاراتتى دەر كەزىن­دە تاراتسا، فەيككە ەشكىم سەن­بەيدى. زەيىن الىپبەك سون­داي-اق پاندەميا كەزىندە ىندەت­تىڭ العاشقى تولقىنىندا دارىگەر­لەر­مەن بىر­د­ەي قىزمەت ەتكەن، ىندەت وشا­عىندا جۇرگەن جۋر­نا­ليس­تەر­دىڭ الەۋمەتتىك جاع­دايىنا، قاۋىپ­سىز­دىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسە­لە­سىنە دە توقتالدى.

كونفەرەنتسيادا سالالىق جۋرناليستيكانى دامىتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. فەيك اقپاراتتىڭ كوپتەپ تارالۋىنا سەنىمدى دەرەك كوزىنىڭ جوعى جانە قوعام سەنىم ارتاتىن بەدەلدى تۇلعالاردىڭ بولماۋى دا سەبەپ. «ماسەلەن، شىمكەنتتىك تۇرعىنداردان «قا­لا­مىزدا ناعىز مامان دەرلىك دارىگەرلەردەن كىمدى بىلەسىز؟» دەپ سۇراساڭىز، كوپشىلىگى جاۋاپ بەرۋگە قينالادى. سويتە تۇرا رەسەيدىڭ مالىشەۆا، كو­ماروۆسكي سىندى بىرقاتار دارىگەرىن اتاپ بەرەدى. بۇل بىزدەگى مەديتسينالىق جۋرناليستيكانىڭ ارتتا قالعانىن، ءالى دە بولسا بۇل باعىتتى كۇشەيتۋ قاجەتتىگىن بىلدىرەدى»، دەدى مودەراتور عا­لىم­جان ەلشىباي. وسى تۇرعىدا وڭ­تۇستىك ايماقتا جارىق كورىپ كەلە جاتقان سالالىق «دياگنوز» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى اسىلبەك دوسالى ءوز ويىن ورتاعا سالدى. دارىگەرلەردىڭ اق­پارات قۇرالدارىنا بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەگە قاتىستى تۇسىنىكتەمە بەرىپ، دەرتكە بايلانىستى كەڭەس ايتۋعا ۋاقىتى بولماۋى دا مۇمكىن. بۇل ورايدا جۇمىستى ۇيلەستىرىپ، وقىرماننىڭ كوكەيىندەگى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەيتىن سالالىق باسىلىم ۇلكەن ءرول اتقارادى. وسى ورايدا شىڭعىس مۇقان بۇل وزەكتى ماسەلەنى بىرلەسە شەشۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزدى. سونداي-اق كونفەرەنتسيا بارىسىندا قازاقستان جۋرناليستەر وداعى شىمكەنت قالالىق فيليالىنىڭ توراعاسى ءۋالي قىدىر، «تەمىرقازىق-وي» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى انار سۇلەەۆا، بلوگەر رۇستەم اشەتاەۆ ءسوز الىپ، ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.

ەركىن دوسىمباي،

جۋرناليست

تۇركىستان وبلىسى