«ءتىلسىز جاۋ»

رۋحانيات • 16 قاراشا، 2020

«ءتىلسىز جاۋ»

123 رەت كورسەتىلدى

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ء«سوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەندى بەكەر ايتقان جوق. عۇلاما عالىمنىڭ ء«سوز» دەپ وتىرعانى ء«تىل». العاش كەڭەس وكىمەتى قۇرىلعان جىلدارى وداق قۇرامىندا رەسمي تىركەلگەن 194 ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىس بولىپتى. 1991 جىلى وداق ىدىراعاندا بۇلاردىڭ تەڭ جارتىسى، ياعني 50 پايىزى جوعالىپ كەتكەن. بۇلار قالاي جوعالدى؟

بەكەن قايرات ۇلى

شىندىعىندا، بۇل حالىقتار جەكە تۇلعا، ادام رەتىندە جويىلىپ كەتكەن جوق. ءتىپتى كۇنى بۇگىننىڭ وزىندە بۇلاردىڭ جۇرناعى ارقيلى جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەندەشە، ۇلت- ۇلىس رەتىندە نەلىكتەن اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلمەيدى؟ ويتكەنى بۇلار ءتىلىن جوعالتىپ العاندىقتان، وزدەرى جوعالدى. ياكي، سەن قاي تىلدە سويلەسەڭ، سول ۇلتتىڭ وكىلىسىڭ. فرانتسۋز فيلوسوفى ەميل سوران ايتقانداي، «ادام مەملەكەتتە ەمەس، تىلدە ءومىر سۇرەدى». احاڭ ايتقانداي، قانداي ءبىر ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتۋىنە باستى سەبەپ – ءتىل.

مىسالى، لاتىن امەريكاسىنا وتارلاۋشىلار بارعانعا دەيىن، وندا ەجەلگى مادەنيەتى بار 90 ميلليون حالىق بولىپتى. ەكى ءجۇز جىل وتكەندە بايىرعى جۇرت ابوريگەندەردەن امان قالعان 3،5 ميلليون ادام ازەر تابىلعان. ءبىر عانا برازيليا اۋماعىندا 1600 جىلى 230 تايپا بولسا، 1957 جىلى وسىلاردىڭ 70 پايىزى جوعالىپ كەتكەن. نەگە ولاي بولدى؟

ۇلكەن قالامگەر ءابىش كەكىلباەۆ 2007 جىلى جارىق كورگەن ء«تىل جانە تاۋەلسىزدىك» اتتى مونوگرافياسىندا لاتىنامەريكالىق ابوريگەندەردى قۇرتۋ ءۇشىن، اۋەلى وتارلاۋشىلار تاراپىنان ولاردىڭ تۇرمىس-سالتى مەن ءتىلى ۇنەمى ءاجۋالانىپ، وزدەرىنەن وزدەرى ۇيالاتىنداي جاعدايعا جەتكىزىلدى. ۇدايى كەمسىتىلدى، مازاققا ۇشىرادى. وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق دەلىندى. ەكىنشىدەن، تۋعان تىلىندە سويلەتپەي، ءبارىن يسپان جانە پورتۋگال تىلىندە سويلەۋىن تالاپ ەتتى. جۇزدەگەن تىلدەر ۇمىتىلىپ، ورنىنا قولدان جاسالعان يسپاندىق كرەول جانە پورتۋگال لۋسوفون ءتىلى پايدانالىلدى، وتارلاۋشىلار ءبىر حالىقتى جويىپ جىبەرۋدىڭ جولى – ولاردى تىلىنەن ايىرۋ ەكەنىن جاقسى ءبىلدى، دەيدى.

ەندى قاراڭىز، تىلدىك بىرلىگى بۇزىلعان ەلدە ءارتۇرلى ەتنيكالىق-الەۋمەتتىك توپتار پايدا بولدى. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا پەرۋدە تىلدىك تۇرعىدان – تيتۋلدى حالقى كەچۋالار مەن يسپان تىلىندە سويلەيتىن كرەولدار اراسىندا قايشىلىق تۋدى. اقىرى وتارلاۋشىلارعا ارقا سۇيەگەن «جاڭا پەرۋاندار» جەڭدى. ءسويتىپ ەجەلگى حالىق كەچۋالاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى جويىلدى. ءسويتىپ اينالاسى ءجۇز جىلعا جەتپەي بايىرعى حالىق پەرۋاندار (كەچۋالار) جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتتى. سول سياقتى، برازيليا جەرىندە تىلدىك تارتىسقا تۇسكەن بايىرعى گيشپاندار مەن جاڭا پورتۋگالداردى دا جاتقىزۋعا بولادى. اقىرى پورتۋگال ءتىلدى جاڭا قاۋىم جەڭىپ، بايىرعى حالىقتىڭ گيشپان ءتىلى جويىلدى.

قازاق تىلىنە قاۋىپ ءتونۋى رەسەيلىك وتارلاۋمەن قاتار باستالدى. رەسەي سەناتىنىڭ حاتشىسى ي.كيريللوۆ 1734 جىلعى 1 مامىردا يمپەراتريتسا انناعا جولداۋ حاتىندا، قازاقيانى «گيشپاندار مەن پورتۋگالدار» ادىسىمەن جاۋلاۋ جونىندە كەڭەس بەرەدى (“رۋسسكو-كازاحسكوە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆەكاح»، 1961، 111-بەت). ءسويتىپ وتارلاۋشىلار تاراپىنان قازاقتى جويۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى – تىلىمىزگە جويداسىز سوققى جاسالدى. ورىس ءتىلى – مادەنيەتتىڭ بيىك ۇلگىسى رەتىندە ناسيحاتتالدى. جەمىسى دە جامان بولمادى. بىزدەن دە كرەولدار مەن جاڭا پورتۋگالدار شىقتى. بۇلار قازىردىڭ وزىندە بيلىك پەن بايلىققا يە ۇلكەن الەۋمەتتىك توپ.

بۇل قاۋىمعا مارقۇم اكادەميك راحمانقۇل بەردىباي «كوزقاماندار» دەگەن ات بەرىپ، ايدار تاعىپتى. عالىم اعامىزدىڭ سيپاتتاۋىنشا: «كوزقاماندار ەڭ الدىمەن، ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن، سوندىقتان دا ونى جات سانايتىن، پيعىلدا تاربيەلەنگەن جاندار. ولارعا ءوز ەلىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ بىردە-ءبىرى دارىماعان، تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىنا دۇشپاننىڭ كوزىمەن قاراپ داعدىلانعان. انا ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، حالقىنىڭ كوڭىلىندەگى مۇڭدى، كوكەيكەستى ارماندى سەزبەيدى. ماڭگۇرتتىك پەن كوزقاماندىق – ءبىر-بىرىنەن ايىرماسى ۇلكەن. ماڭگۇرت – كەۋدەسىندە جانى بار، قارادۇرسىن جۇمىستاردى اتقارۋعا قابىلەتتى بار ايانىشتى توپ. ال كوزقاماندار ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، ءبىلىمدى. ءسوز جۇزىندە وتانشىل بولىپ كورىنىپ، بىلاي شىعا بەرە حالىقتىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسىن قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ساتىپ جىبەرەدى. ەڭ جامانى – جۇرتىنىڭ قادىر تۇتقان قىمباتتارىن، قاجەت بولسا تاۋەلسىزدىگىمىزدى تاپتاپ كەتەدى» دەپ جازىپتى.

اتام قازاقتا ء«ورت – ءتىلسىز جاۋ» دەيتىن ءتامسىل بار. ويتكەنى ول دابىرا-داڭعازاسىز، ويدا جوقتا جەتىپ كەلىپ، قىزىل جالىنعا ىلىككەننىڭ ءبارىن ءاپ-ساتتە كۇلگە اينالدىرادى. كوزقامان دا ءورت سياقتى، ايتپايدى، بىلدىرتپەيدى، ءبىر كۇنى ءتىلىڭدى، ءدىلىڭدى كۇلگە اينالدىرادى. ياعني بۇل دا انا ءورت سياقتى – ءتىلسىز جاۋ.

كۇننىڭ ماڭىزدى جانە وزەكتى جاڭالىقتارىن «ەگەمەن قازاقستان» تەلەگرام كانالىنان وقىڭىز