ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ء«سوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەندى بەكەر ايتقان جوق. عۇلاما عالىمنىڭ ء«سوز» دەپ وتىرعانى ء«تىل». العاش كەڭەس وكىمەتى قۇرىلعان جىلدارى وداق قۇرامىندا رەسمي تىركەلگەن 194 ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىس بولىپتى. 1991 جىلى وداق ىدىراعاندا بۇلاردىڭ تەڭ جارتىسى، ياعني 50 پايىزى جوعالىپ كەتكەن. بۇلار قالاي جوعالدى؟

شىندىعىندا، بۇل حالىقتار جەكە تۇلعا، ادام رەتىندە جويىلىپ كەتكەن جوق. ءتىپتى كۇنى بۇگىننىڭ وزىندە بۇلاردىڭ جۇرناعى ارقيلى جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەندەشە، ۇلت- ۇلىس رەتىندە نەلىكتەن اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلمەيدى؟ ويتكەنى بۇلار ءتىلىن جوعالتىپ العاندىقتان، وزدەرى جوعالدى. ياكي، سەن قاي تىلدە سويلەسەڭ، سول ۇلتتىڭ وكىلىسىڭ. فرانتسۋز فيلوسوفى ەميل سوران ايتقانداي، «ادام مەملەكەتتە ەمەس، تىلدە ءومىر سۇرەدى». احاڭ ايتقانداي، قانداي ءبىر ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتۋىنە باستى سەبەپ – ءتىل.
مىسالى، لاتىن امەريكاسىنا وتارلاۋشىلار بارعانعا دەيىن، وندا ەجەلگى مادەنيەتى بار 90 ميلليون حالىق بولىپتى. ەكى ءجۇز جىل وتكەندە بايىرعى جۇرت ابوريگەندەردەن امان قالعان 3،5 ميلليون ادام ازەر تابىلعان. ءبىر عانا برازيليا اۋماعىندا 1600 جىلى 230 تايپا بولسا، 1957 جىلى وسىلاردىڭ 70 پايىزى جوعالىپ كەتكەن. نەگە ولاي بولدى؟
ۇلكەن قالامگەر ءابىش كەكىلباەۆ 2007 جىلى جارىق كورگەن ء«تىل جانە تاۋەلسىزدىك» اتتى مونوگرافياسىندا لاتىنامەريكالىق ابوريگەندەردى قۇرتۋ ءۇشىن، اۋەلى وتارلاۋشىلار تاراپىنان ولاردىڭ تۇرمىس-سالتى مەن ءتىلى ۇنەمى ءاجۋالانىپ، وزدەرىنەن وزدەرى ۇيالاتىنداي جاعدايعا جەتكىزىلدى. ۇدايى كەمسىتىلدى، مازاققا ۇشىرادى. وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق دەلىندى. ەكىنشىدەن، تۋعان تىلىندە سويلەتپەي، ءبارىن يسپان جانە پورتۋگال تىلىندە سويلەۋىن تالاپ ەتتى. جۇزدەگەن تىلدەر ۇمىتىلىپ، ورنىنا قولدان جاسالعان يسپاندىق كرەول جانە پورتۋگال لۋسوفون ءتىلى پايدانالىلدى، وتارلاۋشىلار ءبىر حالىقتى جويىپ جىبەرۋدىڭ جولى – ولاردى تىلىنەن ايىرۋ ەكەنىن جاقسى ءبىلدى، دەيدى.
ەندى قاراڭىز، تىلدىك بىرلىگى بۇزىلعان ەلدە ءارتۇرلى ەتنيكالىق-الەۋمەتتىك توپتار پايدا بولدى. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا پەرۋدە تىلدىك تۇرعىدان – تيتۋلدى حالقى كەچۋالار مەن يسپان تىلىندە سويلەيتىن كرەولدار اراسىندا قايشىلىق تۋدى. اقىرى وتارلاۋشىلارعا ارقا سۇيەگەن «جاڭا پەرۋاندار» جەڭدى. ءسويتىپ ەجەلگى حالىق كەچۋالاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى جويىلدى. ءسويتىپ اينالاسى ءجۇز جىلعا جەتپەي بايىرعى حالىق پەرۋاندار (كەچۋالار) جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتتى. سول سياقتى، برازيليا جەرىندە تىلدىك تارتىسقا تۇسكەن بايىرعى گيشپاندار مەن جاڭا پورتۋگالداردى دا جاتقىزۋعا بولادى. اقىرى پورتۋگال ءتىلدى جاڭا قاۋىم جەڭىپ، بايىرعى حالىقتىڭ گيشپان ءتىلى جويىلدى.
قازاق تىلىنە قاۋىپ ءتونۋى رەسەيلىك وتارلاۋمەن قاتار باستالدى. رەسەي سەناتىنىڭ حاتشىسى ي.كيريللوۆ 1734 جىلعى 1 مامىردا يمپەراتريتسا انناعا جولداۋ حاتىندا، قازاقيانى «گيشپاندار مەن پورتۋگالدار» ادىسىمەن جاۋلاۋ جونىندە كەڭەس بەرەدى (“رۋسسكو-كازاحسكوە وتنوشەنيا ۆ ءحVى-ءحVىىى ۆەكاح»، 1961، 111-بەت). ءسويتىپ وتارلاۋشىلار تاراپىنان قازاقتى جويۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى – تىلىمىزگە جويداسىز سوققى جاسالدى. ورىس ءتىلى – مادەنيەتتىڭ بيىك ۇلگىسى رەتىندە ناسيحاتتالدى. جەمىسى دە جامان بولمادى. بىزدەن دە كرەولدار مەن جاڭا پورتۋگالدار شىقتى. بۇلار قازىردىڭ وزىندە بيلىك پەن بايلىققا يە ۇلكەن الەۋمەتتىك توپ.
بۇل قاۋىمعا مارقۇم اكادەميك راحمانقۇل بەردىباي «كوزقاماندار» دەگەن ات بەرىپ، ايدار تاعىپتى. عالىم اعامىزدىڭ سيپاتتاۋىنشا: «كوزقاماندار ەڭ الدىمەن، ءوز حالقىنىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن، سوندىقتان دا ونى جات سانايتىن، پيعىلدا تاربيەلەنگەن جاندار. ولارعا ءوز ەلىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ بىردە-ءبىرى دارىماعان، تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىنا دۇشپاننىڭ كوزىمەن قاراپ داعدىلانعان. انا ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، حالقىنىڭ كوڭىلىندەگى مۇڭدى، كوكەيكەستى ارماندى سەزبەيدى. ماڭگۇرتتىك پەن كوزقاماندىق – ءبىر-بىرىنەن ايىرماسى ۇلكەن. ماڭگۇرت – كەۋدەسىندە جانى بار، قارادۇرسىن جۇمىستاردى اتقارۋعا قابىلەتتى بار ايانىشتى توپ. ال كوزقاماندار ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، ءبىلىمدى. ءسوز جۇزىندە وتانشىل بولىپ كورىنىپ، بىلاي شىعا بەرە حالىقتىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسىن قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ساتىپ جىبەرەدى. ەڭ جامانى – جۇرتىنىڭ قادىر تۇتقان قىمباتتارىن، قاجەت بولسا تاۋەلسىزدىگىمىزدى تاپتاپ كەتەدى» دەپ جازىپتى.
اتام قازاقتا ء«ورت – ءتىلسىز جاۋ» دەيتىن ءتامسىل بار. ويتكەنى ول دابىرا-داڭعازاسىز، ويدا جوقتا جەتىپ كەلىپ، قىزىل جالىنعا ىلىككەننىڭ ءبارىن ءاپ-ساتتە كۇلگە اينالدىرادى. كوزقامان دا ءورت سياقتى، ايتپايدى، بىلدىرتپەيدى، ءبىر كۇنى ءتىلىڭدى، ءدىلىڭدى كۇلگە اينالدىرادى. ياعني بۇل دا انا ءورت سياقتى – ءتىلسىز جاۋ.
بيىل شالعاي وڭىرلەردە 13،9 شاقىرىم جول جوندەلەدى
ايماقتار • كەشە
فۋتزالدان چەمپيوندار ليگاسىنىڭ جەرەبەسى تارتىلدى
فۋتبول • كەشە
قازاقستان مەن قىتاي ەلشىلەرى كەلىسسوز جۇرگىزدى
ساياسات • كەشە
سەرگەي لاۆروۆقا ءى دارەجەلى «بارىس» وردەنى تابىس ەتىلدى
قازاقستان • كەشە
«الماتى – ادالدىق الاڭى» جوبالىق كەڭسەسى تۋرالى تالقىلاندى
ايماقتار • كەشە
الماتىدا كارانتيندى بۇزعاندارعا 3،5 ملن تەڭگە ايىپپۇل سالىندى
پرەزيدەنت • كەشە
«ورداباسىنىڭ» باس باپكەرى تاعايىندالدى
فۋتبول • كەشە
تۇركىستاندا 72 سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسى انىقتالعان
وڭتۇستىك قازاقستان • كەشە
سپورت • كەشە
اتىراۋدا شاعىن نەسيە بەرەتىن كەڭسەنى توناپ كەتتى
ايماقتار • كەشە
موڭعوليانىڭ ۇكىمەت باسشىسى وتستاۆكاعا كەتتى
الەم • كەشە
FlyArystan ناۋرىزدا بەس جاڭا اۋەرەيسىن ىسكە قوسادى
قوعام • كەشە
ەرتەڭ بىرنەشە وڭىردە تۇمان ءتۇسىپ، قار جاۋادى
قازاقستان • كەشە
ءۇش كيىكتى سويىپ العان براكونەرلەر ۇستالدى
ايماقتار • كەشە
الاش اماناتىن ارقالاعان «اق جول»
تاريح • كەشە
تۇركيادا ەرزۋرۋم قالاسىنداعى مەكتەپكە ءال-فارابي ەسىمى بەرىلدى
رۋحانيات • كەشە
پرەزيدەنت: باستى مىندەتىمىز – ايەلدەر مەن بالالار قۇقىعىن قورعاۋ
پرەزيدەنت • كەشە
تۋعان كۇن اتاپ وتكەن ءۇش جىگىت ايالدامالارداعى اينەكتى سىندىرعان
ايماقتار • كەشە
وتاندىق تەلەۆيزيانىڭ كونتەنتى مەن ساپاسىن كۇشەيتۋ كەرەك - ا.بالاەۆا
قازاقستان • كەشە
«ورداباسى» كلۋبىنا باس باپكەر تاعايىندالدى
فۋتبول • كەشە
تۇركىستان وبلىسىندا پروكۋراتۋرا ورگاندارىنا جاڭا باسشىلار كەلدى
تاعايىنداۋ • كەشە
سايت ارقىلى تانىسقان ەر ادام تەمىرتاۋلىق كەلىنشەكتى توناپ كەتتى
ايماقتار • كەشە
1 اقپاننان باستاپ قازاقستاندا قانداي بانكنوتتار قابىلدانبايدى؟
قازاقستان • كەشە
قازاقستاندا ەت قورى جەتكىلىكتى – اشم
قازاقستان • كەشە
قازاقستاننىڭ ينجەنەرلىك اسكەرلەرىنىڭ قۇرىلعانىنا – 29 جىل
قازاقستان • كەشە
قايىرىمدىلىققا ارنالعان قوراپتاعى اقشا قولدى بولدى
ايماقتار • كەشە
اقتاۋدا ورىس تىلىندە ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر جەتىسپەيدى
ءبىلىم • كەشە
الماتىدا ستۋدەنتتەرگە ارنالعان ەكى جاتاقحانا سالىنادى
ايماقتار • كەشە
ايەل باسقارعان قىلمىستىق توپ ۇستالدى
ايماقتار • كەشە
الماتىدا ستۋدەنتتەرگە ارنالعان 1،7 مىڭ ورىندىق عيمارات سالىنادى
ايماقتار • كەشە
قىرعىزستان ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتتى
الەم • كەشە
اسقار مامين تۇركىستان قالاسىنىڭ دامۋ بارىسىن تەكسەردى
ايماقتار • كەشە
الاياقتىق جولمەن 80 ميلليون تەڭگە العان كۇدىكتى ايەل ۇستالدى
ايماقتار • كەشە
قاسىم-جومارت توقاەۆ رەسەي ەلشىسىن "دوستىق" وردەنىمەن ماراپاتتادى
پرەزيدەنت • كەشە
شقو-دا وتكەن جىلى جەمقورلىق سانى ارتقان
قوعام • كەشە
الماتىدا اعاش قويماسىنان ءورت شىقتى
وقيعا • كەشە
قىسقى تۋريزم تابىس كوزىنە اينالىپ كەلەدى
تۋريزم • كەشە
ۇبت-2021: العاشقى كۇننىڭ قورىتىندىسى قالاي بولدى؟
قازاقستان • كەشە
«قازمۇنايگاز» 2020 جىلى قارجىلىق تۇراقتىلىقتى ارتتىردى
قازاقستان • كەشە
قاراعاندىدا اكۆامادەنيەتتى دامىتۋ ورتالىعى قۇرىلادى
ەكولوگيا • كەشە
ا.بالاەۆا: سالالىق جۋرناليستيكانى دامىتۋداعى ماڭىزدى كەزەڭ باستالادى
قازاقستان • كەشە
الماتى وبلىسىندا ەپيدەميالىق جاعداي وڭالماي تۇر
ايماقتار • كەشە
تالدىقورعاندا قوعامدىق كولىك ورتەندى
ايماقتار • كەشە
ورالدا ءدىني بىرلەستىكتىڭ زاڭسىز قىزمەتى اشكەرەلەندى
ايماقتار • كەشە
قازاقستاندىقتار eGov.kz-كە كىرە الماي جاتىر
تەحنولوگيا • كەشە
يسپانيانىڭ مادريد قالاسىندا جارىلىس بولدى
الەم • كەشە
ۇلتتىق كينو ورتالىعىنا جاڭا لاۋازىم يەلەرى تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي: ماڭعىستاۋدا ەكى ايلىق بالا ينسۋلت الدى
ايماقتار • كەشە
اتىراۋدا مەديتسينالىق بەتپەردە 15 تەڭگەدەن ساتىلاتىن بولدى
مەديتسينا • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار