ەلباسى جوعارىداعى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا تاريحشىلار، دەرەكتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردان قۇرىلعان ارنايى توپتاردىڭ وتاندىق جانە شەتەلدىك ءىرى ارحيۆتەرمەن ءوزارا جۇيەلى ءارى ۇزاق مەرزىمدى ىقپالداستىقتا بولىپ، ىزدەۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇر­گىزۋىنە باسا ءمان بەرۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتىپ، بۇل ماڭىزدى جۇمىس مەملەكەت ەسەبىنەن اتقارىلاتىن «اكادەميالىق تۋريزمگە» اينالماۋعا ءتيىس. ارحيۆ دەرەك­تەرىن تەك جيناقتاپ قانا قويماي، بارلىق مۇددەلى زەرتتەۋشىلەر مەن قا­لىڭ جۇرتشىلىققا قولجەتىمدى بو­لۋى ءۇشىن ولاردى بەلسەندى تۇردە تسي­فر­­لى فورماتقا كوشىرۋ قاجەت. ءوز تا­ريحىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمىن ۇيا­لاتىپ، وتانشىلدىق تاربيە بەرۋ مەكتەپ قابىرعاسىنان باستالۋعا ءتيىس، دەدى. سون­دىق­تان مەكتەپتەر مەن بارلىق وڭىر­­دەگى ولكەتانۋ مۋزەيلەرىنىڭ جانىنان تاريحي-ارحەولوگيالىق قوزعالىستار قۇرۋ ماڭىزدى. ۇلت تاريحىن ساناعا ءسىڭىرۋ بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ بويىندا ءوز باستاۋلارىنا دەگەن ورتاقتىق سەزىمىن قالىپتاستىرادى، دەگەن ەدى.

تۇڭعىش پرەزيدەتتىڭ باستاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا بۇگىندە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن كوپ­تەگەن يگى ىستەر اتقارىلىپ، كەلەلى ما­سە­لەلەر ءوزىنىڭ دۇرىس شەشىمىن تا­ۋىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، 2019 جىلعى 20 جەلتوقساندا ۇكىمەت قاۋلىسىمەن 2020-2025 جىلدارعا ارنالعان «ارحيۆ – 2025» جوباسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردىڭ كەشەندى جوسپارى قا­بىلدانىپ، ونىڭ مىندەتى – ۇلتتىق ارحيۆ قورىن وتاندىق جانە شەتەلدىك ارحيۆتەردەن، عىلىمي ورتالىقتاردان قازاقستان تاريحى جونىندەگى قۇجاتتارمەن تولىق­تىرۋعا جانە ولاردى عىلىمي اي­نالىمعا ەنگىزۋگە باعىتتالدى.

«رۋحاني جاڭعىرۋ» قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ساياسي عىلىم­دار دوكتورى اسەم قايداروۆا جولداعان مالىمەتكە جۇگىنسەك، «ارحيۆ – 2025» جو­باسىن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى ءىس-شا­را­لاردىڭ كەشەندى جوسپارى 68 تار­ماقتان تۇرادى جانە ونى يگەرۋگە 14،1 ملرد تەڭگە كوزدەلسە، ونىڭ 3،9 ملرد تەڭ­گەسى رەسپۋبليكالىق، 10،1 ملرد تەڭ­گەسى جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەسبىنەن قاراس­تىرىلىپتى.

«ارحيۆ – 2025» جوباسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردىڭ كەشەندى جوسپارىن قولداۋعا ارنالعان قاراجات ربك-ءنىڭ 2019 جىلعى 27 تامىزداعى شەشىمىمەن تۇجىرىمدامالىق قولداۋ تاپتى، قازىر­گى كەزدە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى ناقتى­لاۋ شەڭبەرىندە بيۋدجەتتىك وتىنىمدەر قا­لىپ­تاستىرىلۋدا» دەيدى اسەم سەرىك­قازى­قىزى.

بۇل كەشەندى جوسپاردىڭ نەگىزگى باعىتتارى – سالانىڭ نورماتيۆتىك قۇ­قىق­تىق بازاسىن جەتىلدىرۋ ەكەن. تار­قاتىپ ايتار بولساق، قازاقستان رەس­پۋب­­ليكاسى ۇلتتىق ارحيۆ قورىنىڭ قۇ­­جاتتىق اقپا­راتىنىڭ بىرىڭعاي جىك­تەۋى­شىن ازىرلەۋ، مۇراعاتشى كۇنىن ەن­گىزۋ، ۆەدومستۆولىق ماراپات نەمەسە قۇر­مەتتى اتاق ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ، ۇلتتىق مۇراعات قورىن شەتەلدىك ارحيۆتەردەن، مۋ­زەيلەردەن، كىتاپحانالاردان جانە عى­لىمي ورتالىقتاردان قازاقستان تاريحى بويىنشا جاڭا دەرەكتى كوزدەرمەن تولىق­تىرۋ، ولاردى عىلىمي اينالىمعا ەن­گىزۋ، تسيفرلى وركەنيەت جاعدايىندا اقپا­راتتىق-زياتكەرلىك رەسۋرستاردىڭ قول­جەتىمدىلىگى مەن اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى كە­ڭەيتۋ.

سونىمەن قاتار كەشەندى جوسپار شەڭ­بەرىندە ارحيۆ سالاسىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن نىعايتۋ، كەڭ فورماتتى سكانەرلەر، مۇراعات قۇجاتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ميكروفيلمدەۋ ءۇشىن قازىرگى زامانعى زەرتحانالار ساتىپ الۋ كوزدەلگەن كورىنەدى.

 * * *

جوسپارلانعان جۇمىستىڭ كەلەسى ءبىر ماڭىز­دى باعىتى – سالانىڭ ينفراقۇرى­لىمىن دامىتۋعا نەگىزدەلىپتى. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك ارحيۆ قويمالارىنىڭ كوپشىلىگى 100 پايىز تولىق جۇكتەمەمەن جۇمىس اتقارىپ وتىر. ياعني، قۇجاتتاردى ودان ءارى قابىلداۋ جانە ساقتاۋ ءۇشىن ورىن جەتىسپەيدى. سول سەبەپتى وڭىرلەردە ۇل­گىلىك مامانداندىرىلعان عيماراتتار سالۋ قاجەت. وسى ماقساتتا مينيسترلىك 200 جانە 500 مىڭ، 1 جانە 1،5 ملن، ودان قالدى 10 ملن ساقتاۋ بىرلىگىنە ارنالعان ۇلگىلىك مەملەكەتتىك ارحيۆتەر سالۋعا جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجاتتاما ازىرلەۋدى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر ەكەن.

«بولاشاقتا وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردىڭ قۇرىلىسى مادەنيەت جانە سپورت مي­نيسترلىگى ازىرلەگەن ۇلگىلىك جسق نەگى­زىندە جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. سالانىڭ بىلىكتى كادرلىق الەۋەتىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءىت-تەحنولوگيالاردى، ەكونوميكانى، ارحيۆ ءىسىنىڭ مەنەدجمەنتىن ەسكەرە وتىرىپ، ارحيۆ ىسىمەن ارالاس با­عىت­تار كادرلارىن دايارلاۋدى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا پانارالىق ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ جانە ىسكە اسىرۋ جۇرگىزىلەدى» دەيدى «رۋحاني جاڭعىرۋ» قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋت وكىلدەرى.

 * * *

ال ارحيۆ ءىسى سالاسىنا قاجەت «مۇرا­عات­تانۋشى»، «قۇجاتتانۋ جانە قۇجات­تامالىق قامتاماسىز ەتۋشى» مامانداردى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى وقىتادى. جىلىنا باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا جانە Ph.D دوكتورانتۋرا باعدارلامالارى بويىنشا 60 مامان ءبىتىرىپ شىعادى. تۇلەكتەردىڭ كوپشىلىگى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعات­تاردا جۇمىس ىستەيدى. سونىڭ وزىندە ءدال بۇگىن مۇراعات ءىسىنىڭ 349 مامانىنا قاجەت­تىلىك بار.

سونىمەن قاتار  جوسپاردا مەملەكەتتىك ارحيۆ مەكەمەلەرى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەلىمىزدىڭ ورتالىق مۇراعاتتارىندا دا، شەتەلدەردە دە تاعىلىمداماسى قاراس­تىرىلىپ، قازاقستاندىق مۇراعاتتاردىڭ حالىقارالىق ارحيۆ كەڭىستىگىنە بىرقا­لىپتى كىرىگۋى شەڭبەرىندە 17 جاقىن جانە الىس شەت ەلدەرمەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمدەرگە قول قويىلىپتى.

ۇلتتىق ارحيۆ قورىن قازاقستاننىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن اشاتىن جاڭا دەرەك­كوزدەرمەن تولىقتىرۋ ءۇشىن ىزدەس­تىرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارى شەڭبەرىندە، سونداي-اق بارلىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتارعا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ءۇشىن مينيسترلىك مۇراعاتشىلار، تاريحشىلار، عالىمدار، مادەنيەتتانۋشىلار جانە باسقا دا ساراپشىلاردان تۇراتىن ارنايى عىلىمي-ىزدەستىرۋ توپتارىن قۇرۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزۋدە.

بيىل عىلىمي-ىزدەستىرۋ توپتارى رەسەي، قىتاي، گەرمانيا، فرانتسيا، يتا­ليا، بەلگيا، پولشا، چەحيا، ۆەنگريا، تۇركيا، موڭعوليا، ەگيپەت جانە ت.ب. 14 شەتەلدىك ارحيۆتەن قازاقستاننىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى بويىنشا مۇراعاتتىق قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى انىقتاۋ جانە ساتىپ الۋ بويىنشا عىلىمي ءىسسا­پارلار جوسپارلانىپ، اتقارىلعان زەرت­تەۋلەر قورىتىندىسى بويىنشا انىق­تالعان قۇجاتتىق دەرەكتەر نەگىزىندە جي­ناق­تار مەن كاتالوگتار جارىق كورۋمەن قاتار، حالىقارالىق فوتوقۇجاتتىق كور­مەلەر ۇيىمداستىرىلىپ، عىلىمي ماقا­لالار جاريالانادى.

سونىمەن قاتار تابىلعان بارلىق قۇ­جاتتار وڭدەلەدى، تسيفرلانادى، كاتالوگ­تالادى جانە عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇراعاتىنا بەرىلەدى. بۇدان ءارى «قۇجاتتاردىڭ بىرىڭعاي ەلەكتروندى ءارحيۆى» اقپاراتتىق جۇيەسى شەڭبەرىندە زەرتتەۋشىلەرگە ارحيۆتىك قۇجاتتارعا كەڭى­نەن قول جەتكىزۋ جانە ۆەب-پورتالدى تول­تىرۋ ءۇشىن ارحيۆتىك قۇجاتتاردى تسيفرلى فورماتقا اۋىستىرۋ جوسپارلانۋدا. بۇيىرسا، پورتالدى بيىلعى جىلدىڭ اياعىندا تولىق ىسكە قوسۋ رەتى قاراستىرىلۋدا ەكەن.

 * * *

وتكەن جىلى مەملەكەتتىك ارحيۆ قىز­مەت­كەرلەرى ءبىلىم جانە عىلىم مينيستر­­لىگىنىڭ زەرتتەۋ توبىمەن بىرلەسىپ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ماسكەۋ، سانكت-پەتەر­بۋرگ، قازان، ومبى، استراحان قالالارى ارحي­ۆىنە عىلىمي-ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇر­گىزدى.

بۇل زەرتتەۋلەر ءبىلىم جانە عىلىم مي­نيسترلىگىنىڭ « ۇلى دالانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندەگى شەتەلدىك ارحيۆتەر مەن قورلارداعى ارحەوگرافيالىق جۇمىستاردى: انىقتاۋ، تالداۋ، تسيفرلاندىرۋ» جوباسى شەڭبەرىندە جۇرگىزىلدى.

رەسەيدىڭ ومبى جانە استراحان وب­لىستارىنىڭ مۇراعاتتارىنداعى زەرت­تەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 4،5 مىڭ­نان استام قۇجات پاراعى جانە از زەرتتەلگەن جانە عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلمەگەن 10 مىڭ فوتوسۋرەت جيناعى تابىلدى. بۇلار­دىڭ ىشىندە: ابىلاي حاننىڭ ءومىر تاريحى، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوتە­رىلىسى تۋرالى ماتەريالدار، بوكەي ورداسى قازاقتارىنىڭ شارۋاشىلىق جاعدايى تۋرالى قۇجاتتار اينالىمعا ەندى. بۇدان باسقا، م.شوقايدىڭ ءومىر تاريحى تۋرالى ماتەريالدار، قازاقستان تاري­حى­نىڭ كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي بيۋروسى وتىرىسىنىڭ حاتتامالارى جانە ت. ب.

تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ءارحيۆى مەن ورتالىق مەملەكەتتىك اۋديو-ۆيزۋالدىق قۇجاتتار قورىنان ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەر قازاق دالاسىنداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءدىني ساياساتىنا قاتىستى مىڭنان استام قۇندى قۇجاتتىق ماتە­ريال­داردى، جاڭگىر حاننىڭ ەلدەگى مۇ­سىل­ماندىققا قاتىستى شاريعي زاڭ-ءپاتۋا شىعارۋ تۋرالى جانە وسى كىسىنىڭ قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلانۋى جايىندا قولجازبا ماتەريالدار، باسقا دا مۇراعاتتىق دەرەكتەر انىقتالىپتى.

«قازىرگى ۋاقىتتا ارحيۆ قىزمەتكەر­لەرىنىڭ جۇمىسىن باعالاۋ ماقساتىندا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىمىنا كىرەتىن كەيبىر مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۆەدومستۆولىق ناگرادا­لارى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2011 جىلعى 15 جەلتوقسان­داعى № 1539 قاۋلىسىنا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ» جوسپارىنىڭ 3-ءشى تارماعىن ورىنداۋ ءۇشىن ارحيۆ ءىسى سالاسىنىڭ جوعارى بىلىكتى ماماندا­رىن، كوپ جىلدىق جۇمىس ءوتىلى بار قىز­­مەتكەرلەردى كوتەرمەلەۋ ءۇشىن ۆە­دومستۆو­لىق ماراپاتتاردى نەمەسە قۇر­­­مەت­تى اتاقتاردى دايىنداۋ جونىندە جۇ­مىس جۇرگىزىلۋدە» دەيدى بىزگە اق­پارات­تىق قولداۋ كورسەتكەن «رۋحاني جاڭ­عىرۋ» قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىنىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى اسەم سەرىكقازىقىزى.

ەڭ كەيىنگى مالىمەتكە قاراعاندا، بۇ­رىن ارحيۆ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگى مينيسترلىك دەڭگەيىندە ەسكەرىلىپ كەلسە، بۇدان بىلاي ارنايى مارتەبەگە لايىقتالعان تۇردە باعالاناتىن كورى­نەدى. وسىنىڭ ءوزى-اق وتاندىق مۇراعات قىز­مەتىنە تىڭ سەرپىن بەرەرى ءسوزسىز.