ترۋمان تۇيىعى

اڭگىمە رەجيسسەر پيتەر ءۋيردىڭ «ترۋ­مان شوۋى» ءفيلمى تۋرالى بولاتىنىن سەزگەن سياقتىسىز. ەندەشە، ءبىز ايتقان ەسىك تۋرالى دا ءسىز جاقسى ءبىلۋىڭىز كەرەك. ەڭ قىزىعى، بۇل فيلم تۋرالى ەستىمەگەن جۇرت تا اتالعان ەسىكتەن حاباردار بولۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى ول ەسىك ەشقايدا اپارمايتىن بىتەۋ. جالپى ادامنىڭ ارماندارىنا جول اشپايتىن ەسىكتى ەسىك دەۋ دۇرىس پا؟ ترۋماننىڭ ەسىگى تۋرا وسىنداي تۇيىق ەسىك، تۇتقىن ەسىك.

ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن الدىمەن فيلم جەلىسىن قىسقاشا بايانداپ كەتكەنىمىز ءجون. باستى كەيىپكەر، وتىزدار شاماسىنداعى ترۋمان بەربانك شاعىن قالادا، ناقتىراق ايتساق وتە ۇلكەن ءتۇسىرىلىم الاڭىندا قاننەن قاپەرسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتادى. كەز كەلگەن نىسان دەكوراتسيا،  كۇن رايى، اي، بۇلت، تەڭىز دەيسىز بە، تۇگەل تەحنيكا، ءتىپتى جارىق كۇننىڭ ءوزى جاساندى فونار. ال ونى قورشاعان ادامدار ماسسوۆكا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا كاسىبي اكتەرلەر. ءومىر بويى ترۋمانمەن ستسەناري بويىنشا ارالاسادى، ونى كۇنى-ءتۇنى قاداعالايدى، سول ءۇشىن اقشا الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بارلىعى جالعىز ترۋمان ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. ەڭ سوراقىسى بۇلاردىڭ بارىنەن ءبىزدىڭ بەيشارا كەيىپكەرىمىز مۇلدە بەيحابار. ونىڭ ءتىپتى اكە-شەشەسى، دوسى، جان جارىنا دەيىن تۇگەل اكتەر. بىلايشا قاراساق، وعان دەگەن ماحاببات، دوستىق، ءومىر قاعيدالارىنىڭ كەز كەلگەنى ترۋمان اياق باسقان سايىن وتىرىك ايتادى. ودان دا سوراقىسى ءتۇسى­رىلىم الاڭىنداعى ترۋماندى بۇكىل الەم تىكەلەي تولقىندا جيىرما ءتورت ساعات بويى وتىز جىل تاماشالاپ كەلەدى. بالكىم ەرتەسى جۇمىسقا بارا جاتقان ترۋماننىڭ جانىنا كوكپەڭبەك اسپاننان «سيريۋس جۇلدىزى» دەگەن جازۋى بار پروجەكتور جالپ ەتىپ قۇلاپ تۇسپەگەندە بۇل شوۋ ءومىر بويى جالعاسا بەرەر مە ەدى، كىم بىلەدى؟

ترۋمان سول كۇنگە دەيىن ءوز قالىبىندا وتە باقىتتى ادام بولاتىن. ونىڭ ءاربىر ارەكەتى سىزىلعان سحەما بولسا دا ترۋمان سەنگەن ءومىر، سۇيگەن ادام، ناقتى ارمان-مۇراتتار بار ەدى. ءبارىن قۇرتقان «سيريۋس جۇلدىزى» دەگەن جازۋى بار پروجەكتور.

ويلاڭىز، كولەمى عارىشتان كورىنىپ تۇراتىن ۇلكەن شار سياقتى ۆاكۋمدا بەس مىڭنان استام جاسىرىن بەينەكامەرا، قانشاما مىڭداعان ادام، ونى تاماشالاپ جاتقان جەر بەتىنىڭ ميللياردتاعان تۇرعىندارى تەك ءبىر عانا نىسان ءۇشىن ءومىر سۇرەدى، ترۋمان ءۇشىن. الەم جالعىز كەيىپكەر ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. ترۋمان سايكەسىنشە، اينالاسىنداعى تۇگەل جا­ساندىلىقتىڭ ىشىندەگى جالعىز شىنايى تاعدىر يەسى.

ءبىر جاعى ونى سول شىنايىلىعى ءۇشىن دە جەر بەتىندەگى تۇگەل كورەرمەن وتىز جىل بويى قاداعالايدى. ترۋمان عانا ومىردە دايىن ءماتىنسىز سويلەيدى، شىنايى كۇلەدى، شىنايى جىلايدى، شىنايى جاقسى كو­رەدى، شىنايى قايعىرادى. جالپى ال­عاندا ادامدار وزدەرىندە جوق باقىتتى ترۋماننان تابادى. سول ءۇشىن «ترۋمان شوۋىنىڭ» تۇراقتى تۇتقىندارىنا بەيسانا اينالادى.

جالپى، كەز كەلگەن ادامنىڭ ىشىندە ترۋمان يدەالى جاتادى دەر ەدىك. تەك ول ترۋمانداردىڭ ەركىن ءومىر سۇرۋلەرىنە قوعام ەشقاشان مۇمكىندىك بەرمەيدى. سول ءۇشىن دە تۇگەل ادامزات «كەيىپكەر ترۋماننىڭ» تىلەكشىسى.

ايتپاقشى، اتالعان شوۋ و باستا بۇ­گىنگى تىلمەن ايتساق رەيتينگ ءۇشىن ويلاس­تىرىلعان جوبا بولادى. ترۋماننىڭ تاعدىرىن كۇندىز-ءتۇنى تاماشالاۋ اتالعان ارناعا ادام سەنبەيتىن تابىستار اكەلەدى. كەيىن ترۋمان تاعدىرىنان اقشا جاساۋ ۇلكەن بيزنەسكە ۇلاسادى. البەتتە ادام تاعدىرىنان رەيتينگ قۋالاۋ ءبىزدىڭ قوعامعا دا الدەقاشان كەلىپ جەتكەن.

قولدان تۇرعىزىلعان سيحەۆەن قالا­شىعى ترۋماننىڭ وتانى، ونىڭ جاساندى قۇمى مەن ءولى تەڭىزىنە دەيىن ترۋمان ءۇشىن ىستىق. ءبىر جاعى ترۋماندى شەڭبەردە ءجۇر دەۋگە كەلە مە ءوزى دەپ تە ويلايسىڭ؟ شىن مانىندە تسيرك ساحناسىندا قاي-قاي­­سىمىز دا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز وتى­رىك ەمەس. ءبىزدىڭ دە ارالاسىپ جۇرگەن ادامدارىمىزدىڭ اراسىندا ءومىر كاسىبي اكتەر دەڭگەيىنەن دە اسىرىپ جىبەرگەن جاندار جۇرمەگەنىنە كىم كەپىل؟ اتالعان كينوداعى ترۋمان شوۋىن ويلاپ تاپقان رەجيسسەر كريستوف سياقتى ءبارىمىزدى سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان ادامدار بولۋى عاجاپ ەمەس قوي؟ ارينە، ءبارىمىزدىڭ تاعدىرىمىز جاراتقان جالعىز يەگە تيەسىلى دەسەك تە، ادامدى ادامنىڭ باسقارۋى تاڭسىق قۇبىلىس ەمەس. ونىڭ بەر جاعىندا بۇقارا­لىق اقپارات قۇرالدارى ءبىزدىڭ ءومىرىمىز­دىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعالى قاشان؟ تۇپ­­تەپ كەلگەندە بارلىعىمىز ترۋمان سيندرو­مى­نىڭ سىرقاتتارى بولۋىمىز بەك مۇمكىن؟

ءجا، فيلم جەلىسىنە قايتا ورالايىق. ترۋماندى رەجيسسەر ءتىپتى جاتىردا جات­قان كەزىنەن باستاپ باقىلاۋعا الىپ ەفيرگە شىعارادى. جەر بەتى ترۋماننىڭ اپىل-تاپىل اياق باسقانىنان باستاپ عاشىق بولعان بوزبالا شاعىن، جىگىتتىك كەزەڭىن ءبارىن-ءبارىن ۇزبەي تاماشالايدى. بالەنىڭ كوكەسى ءبىر كۇنى ترۋمان كە­زىندە سۋعا باتىپ، جوعالىپ كەتكەن اكە­سى كوشەدە قايىرشىنىڭ ءرولىن ويناپ تۇرعانىن كورىپ قويعانىنان ءورشيدى. ترۋمان سيحەۆەننەن قاشۋعا ارە­كەت ەتەدى. بىراق قاشا المايدى. سەبەبى ترۋ­ماندا تەڭىزدەن قورقاتىن ۇلكەن فوبيا بولاتىن. سول فوبيا ونى ءوز تۇيىعىنان شىعۋىنا ءومىر بويى بوگەت بولىپ كەلەدى. فوبياعا ترۋمان كىشكەنتاي كەزىندە اكەسىنىڭ وسى تەڭىزگە باتىپ كەت­كەنىندە ۇرىنعان-تۇعىن. شوۋ اۆتورى سايكەسىنشە قالانى سول تەڭىزبەن قور­شاتىپ، ترۋماننىڭ فوبياسىن ءومىر بويى پايدالانادى.

دەگەنمەن ترۋمان كۇدىگى ۇلعايا بە­رەدى. ءتىپتى ايەلىنىڭ ءوزى كامەرا ءۇشىن سوي­لەي­تىنىن، جانسىز قابىرعالارعا قاراپ كۇلەتىنىن اڭعارادى. نە كەرەك، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ بارلىعى جاساندى تۇيىق شەڭ­بەر ەكەنى ناقتى ايقىندالادى. وسىلاردى انىق سەزگەن ول رەجيسسەر كريستوفتىڭ بۇكىل جوسپارىن ءبىر-اق كۇندە بىت-شىت قىلادى. ءوزى ءومىر بويى قورقىپ كەلگەن اشىق تەڭىزگە تاۋەكەلدەپ شىققان ترۋمان كوكجيەككە جۇزە بەرەدى، جۇزە بەرەدى. بىتپەيتىن كوكجيەك بولسىن با، الدەبىر ۋاقىتتا ترۋمان قايىعى كارتون كوكجيەكتى تاس ەتكىزىپ تەسەدى دە، قايىق كىلت توقتايدى. ءبارى اشكەرەلەنەدى... وسى كۇنگە دەيىن سەنىپ كەلگەن يدەالداردىڭ بارلىعى قۇردىمعا كەتەدى، ترۋماننىڭ كوز الدى الاساپىرانعا تولادى. كوكجيەكتى جاعالاپ ءجۇرىپ كورسە، الدىنان كوزگە كورىنبەيتىن ساتى بارى بىلىنەدى، وعان ورمەلەپ ەدى، «شىعۋ» دەگەن بەلگىسى بار كوكجيەك ەسىك كورىنەدى. ترۋمان سول ەسىكتى ەندى اشا بەرگەندە بەينە اسپاننان، ناقتىسى ستۋديانىڭ توبەسىنەن شوۋ رەجيسسەرىنىڭ زور داۋىسى جاڭعىرىپ جەتەدى. ترۋمان يلليۋزياسىنىڭ اۆتورى كەيىپكەرگە بۇل تەلەحاباردى وزىنە ادەيى اشقانىن ايتادى. ترۋماندى شىن ومىردەگى وتىرىكتەر مەن ايارلىقتاردان اراشالاۋ ءۇشىن وسىعان بارعانىن باياندايدى. تۇپتەپ كەلگەندە سەن قازىر اتتايتىن ەسىك شىنايى ءومىر ەمەس، ەڭ جاساندى، بىلىق ءومىر سول جاقتا دەگەندى ايتادى. بىراق وعان قارايتىن ترۋمان جوق، ەسىكتى اتتاي بەرە... فيلم اياقتالادى.

رەجيسسەر وسىلاي بىزگە سۇراق قال­دىردى؟ ترۋمان ول ەسىكتەن ءارى قاراي ءوتتى مە، بەرى قايتتى ما؟ رەجيسسەر كىم، ترۋمان كىم، ونى تاماشالاپ جاتقان كورەرمەندەر كىم؟ ايتپاقشى، فيلمدە ترۋمانعا جالعىز جاناشىر قىز بولادى. الايدا شىندىقتى اشىپ ايتقىسى كەلگەندەردىڭ عۇمىر جولى بىزگە بەلگىلى، ونى رەجيسسەر اۋىپ كەتكەن ادام دەپ ترۋمان شوۋىنان الاستاتىپ جىبەرەدى...

اقيقاتىندا ترۋمان دا اكتەر ەدى. اينا­لاسىنداعى وتىرىكتەرگە كۇلە قاراي بەرگەن ادام دا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە اكتەرگە اينالادى. ءبىز دە وتىرىك ۇراندار مەن جالعان جارنامالارعا، كارتون كەڭسەلەر مەن «ىشىندە ادامى جوق كيىمدەرگە» ىلەسىپ ترۋمان سياقتى تۇيىقتاردا تۇتقىن بولىپ ءجۇرۋىمىز عاجاپ ەمەس. ولاي دەيتىنىمىز، ترۋمان اتالعان اۋماقتان شىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى. بىراق ونى قورشاعان ءتۇرلى جارنامالار كەيىپكەردى بۇل ويدان دەرەۋ تايدىراتىن. ۇشاققا بيلەت الايىن دەسە ماڭايى تولعان ۇشاق اپاتى تۋرالى باننەرلەر، جولعا شىعايىن دەسە ءتۇرلى سىلتاۋلار تولى پلاكاتتار. ترۋمان ەسىگى ونى ەشقايدا شىعارمايتىنىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى. اڭعارعان ادام فيلم سوڭىندا ترۋمان شىققالى تۇرعان ەسىكتىڭ قاپ-قارا ەكەنىن دە كورەدى. بۇل دا ۇلكەن دەتال. جالپى ءفيلمنىڭ ايتار ويى الدەقايدا اۋقىمدى. گازەت بەتىندە ونىڭ بارلىعىن تۇگەل قامتۋ البەتتە مۇمكىن ەمەس. ءبىر عانا دۇنيەنى بىلسەك بولادى، ترۋمان نەگىزى و باستا ومىرگە كەلمەۋى كەرەك، جاساندى تۇسىك تىزىمىندەگى تاعدىر يەسى بولاتىن! تاقىرىبىمىزدى ترۋمان تۇيىعى دەپ اتاعانىمىزبەن بۇل ءسوزدىڭ استارىندا ترۋمان تۇرمەسى دەگەن تۇنەك بارىن سەزەسىز. كۇندەلىكتى ءبىر قالىپپەن باياۋ سىرعىپ جاتقان ترۋمان شەڭبەرىنىڭ تۇرمەدەن ەش ايىرماسى جوق.

ترۋمان تۇرمەسى بىزگە قازاق دالاسىن قان ساسىتقان قارلاگ قاسىرەتىن ەسىمىزگە ءتۇسىردى. گۋلاگ-تىڭ ەڭ ءىرى فيليالى قار­لاگ تا مەملەكەت ىشىندەگى مودەل مەملە­كەت، تۋرا وسى ترۋمان تۇرمەسى سياقتى شەك­تەۋلەر مەن دايىن ستسەناريلەردەن تۇرا­تىن جۇيە بولدى. ءستاليننىڭ سويىلىن سوققان سولاقاي ساياسات ءسوتسياليزمنىڭ تۋىن جەلبىرەتىپ، تۇتقىنداردىڭ تانىم-تۇسىنىكتەرىن شەكتەپ، ەڭبەكتەرىن ەسەپسىز قاناپ كەلگەن لاگەردە مۇلدە باسقا ۋاقىت، مۇلدە باسقا يدەيا، مۇلدە باسقا كوزقا­راس، مۇلدە باسقا ءومىر ىرعاعى بولدى. ترۋ­مان تۇرمەسى ويدان قۇراستىرىلعان ويىن تۇرمە دەسەك، قارلاگ كولونياسى تەك ادام­داردىڭ اياۋسىز جانىشتالعان بەيكۇنا تاعدىرلارىنان تۇرعىزىلعان تۇرمە ەدى.

جالپى، ترۋمان تۇرمەسى مەن ستالين­دىك توزاق شەڭبەردىڭ ۇقساس جەرلەرى وتە كوپ. ەڭ ءبىرىنشى ۇقساستىق ول ەكى مودەلدە دە باستى كەيىپكەرلەردىڭ ساناسىن ۋلاپ تۇراتىن ءباسپاسوز بەتتەرى. ترۋمان تىڭدايتىن راديو حابارلاردىڭ، ترۋمان وقيتىن گازەتتەردىڭ ءبارى ومىردە جوق، جالعان پرەسسالار بولاتىن. بۇنداي گازەتتەر قارلاگ قالىپتاعان توتاليتارلىق جۇيەدە دە باسىلىپ جاتتى. اتالعان ازاپ جۇيەدە شىققان گازەتتەر تار بۇعاۋ­داعى تاعدىرلاردىڭ الدىنا كوپتەپ شىعارىلىپ كەلدى. اتاپ ايتقاندا، 1934-1935 جىلدار ارالىعىنداعى 67 ءنومىرى شىققان «پۋتەۆكا» گازەتى، 1934-1935 جىلدار ارالىعىنداعى 9 ءنومىرى جارىق كورگەن «زا نوۆۋيۋ تەحنيكۋ» گازەتى، 1934-1935 جىلدار ارالىعىنداعى 49 ءنومىرى شىققان «جاڭا جول» گازەتى سياقتى كوپتەگەن باسىلىم بەتتەرى جالعان جۇيەنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ، وتىرىك لەپەستەرمەن جازىقسىز جانداردىڭ ساناسىن سارسىتىپ كەلگەن. اتالعان گازەتتەردىڭ ەشبىرىندە شىنايى اقيقات ايتىلمايدى، تەك ستالين سىزىپ بەرگەن تىكەن سىمنىڭ ىشىندەگى وتىرىك كوڭىل كۇيلەر كۇن سايىن باسىلا بەرگەن، باسىلا بەرگەن. ەڭ قاسىرەتتىسى، سول جالعان حابارلار مەن وتىرىك ماقالالارعا كەيىن كەلە قارلاگ حالقى يمانداي سەنە باستاعان...

جالپى ترۋمان تۇيىعى تۋرالى ءالى دە كوپ ايتۋعا بولار ەدى...