لوندون – دزەن بۋدديستەرىندە مىنانداي ءتامسىل بار. «ايدى كورسەتىپ تۇرعان ساۋساق پەن ايدى شاتاستىرىپ الما». ءبىر نارسەنىڭ شەشىمىنە ءمان بەرىپ جۇرگەندە، ونىڭ نەگىزگى ماعىناسىن ۇمىت قالۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ مىسالدا – ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بوريس دجونسوننىڭ 130 ميللياردتىق «ايدى اتۋ وپەراتسياسى» باعدارلاماسى. وسى جوباعا سايكەس، تۇماندى البيوندا COVID-19 تەستىنىڭ اۋقىمىن تاۋلىگىنە 350 مىڭنان الداعى كوكتەمدە 10 ميلليونعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن. دجونسوننىڭ جوسپارى ءساتتى شىققاننىڭ وزىندە ۇكىمەتتىڭ ءتيىمدى تەستىلەۋ جانە باقىلاۋ جۇيەسىن جاساي الماعانىنان قوعام نازارىن اۋدارادى. ايتپەسە قوعامدىق سەكتورعا ءبىلىپ تۇرىپ ءمان بەرمەگەنىن كورسەتەدى. 

بيلىك وكىلدەرى كليمات وزگەرۋى COVID-19 پاندەمياسى سەكىلدى نەگىزگى ۇجىمدىق ماسەلەلەردى شەشۋگە ارنالعان مىندەتتى قادام­دار قابىلداۋعا ءتيىس. جان-جاق­تى ۇيىم­­داستىرىلعان جاھاندىق تەس­تى­لەۋ جوسپارى مەن ناقتى تەست جانە باقىلاۋ جۇيەسى ەكونو­مي­كا­نىڭ قاۋىپسىز تۇردە جۇمىس ىس­تەۋىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سونداي-اق ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋدە وندىرىستىك ونىمدەردى جەتىلدىرۋ دە وزەكتى.

الايدا دجونسون ۇكىمەتىنىڭ جوسپارى كۇدىكتى قويۋلاتا تۇسە­دى. بىرىنشىدەن، تەستتىڭ سانىن ارت­تىرۋعا ەرەكشە ءمان بەرۋ ونىڭ باس­تى ماقساتىن ۇمىت قالدىرادى. ياعني، ادامداردىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرىپ، كىممەن بايلانىستى بولعانىن باقىلاپ، قوعامداعى ىندەتتىڭ جۇعۋ قارقىنىن انىقتاۋ نازاردان تىس قالادى. بەلگىلى ءبىر ايماقتاعى ۆيرۋستىڭ تارالۋ اۋقىمىن تەكسەرۋ، بۇرمالان­با­عان، قاجەتتى كولەمدە عانا تەس­تى­لەۋ جۇرگىزۋ ونىڭ سانىن كوبەي­تۋدەن الدەقايدا ءتيىمدى.

وعان قوسا، بۇكىل ادامدى جالپىلاما تەكسەرۋدى ارتتىرۋ جالعان ناتيجەنى دە كوبەيتەدى. ۇكىمەتتىڭ ستاتيستيكا جونىندەگى كەڭەسشىسى دەۆيد شپيگەلحالتەردىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، 99 پايىز دالدىكپەن انىقتايتىن تەستىلەۋدى كۇنىنە 10 ميلليون ادامعا جۇرگىزگەندە، تاۋلىگىنە 100 مىڭ ادامنىڭ ءانا­ليزى قاتە شىعادى. وسىلايشا، دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتىن شا­تاس­­­تىرىپ، باعىتتان جاڭىل­دى­رۋى ابدەن مۇمكىن. ساپادان گورى سانعا ءمان بەرگەن ۇكىمەتتىڭ جوس­پارىن دايىنداۋشىلار ۇلى­بري­تا­نيا ۇلتتىق باقىلاۋ كوميتەتى­مەن كە­ڭەسپەگەن سەكىلدى.

ەكىنشى ماسەلە، جوسپاردىڭ ورىن­دالۋى. جوباعا سايكەس، ۇكى­مەت قاجەتتى تەستىلەرمەن قام­تا­ما­سىز ەتۋ ءۇشىن پايداعا ج­ۇ­مىس ىستەيتىن كومپانياعا يەك ارتۋ­­دى جالعاستىرا بەرمەك. بىراق كەرەك كەزدە تاۋلىگىنە تەست ازىر­لەۋ­دى 700-دەن 7000-عا كوتەرە ال­ما­عان كومپانيالاردان كۇندە­لىكتى 10 ميلليون تەستىنى قالاي تالاپ ەتەسىڭ؟

مينيسترلەر كابينەتى مەن قازىناشىلىق وكىلى تەودور اگنيۋ تاياۋدا اتاپ وتكەندەي، مۇن­­داي اۋتسورسينگ ۇكىمەتتىڭ كەم­­­شىلىگىن كورسەتىپ، ساپاسىز تاۋار­مەن قامتاماسىز ەتتى. راسىن­دا، COVID-19 تەستىن اۋتسورسينگ ارقىلى الۋ ناقتى شەشىمدى قاجەت ەتەتىن كوپتەگەن ماسەلە تۋىنداتتى. ولاردىڭ قاتارىندا ساپانى باقىلاۋدىڭ ناشارلىعى، العاش­قى كومەك كورسەتەتىن دارىگەرلەر مالى­مەتىمەن ساي كەلمەۋى، پا­تسيەنتتەرگە قولجەتىمدى بولماۋى (كوپ­شىلىك تەست تاپسىرۋ ءۇشىن بىر­نەشە شاقىرىم ءجۇرۋى كەرەك ەدى).

وسىنداي كەمشىلىكتەردى ەس­كەرسەك، ۇكىمەتتىڭ جوسپارى ۋىس­تان شىعىپ كەتكەن تاعى ءبىر مۇم­كىندىك سەكىلدى كورىنەدى. ونىڭ ورنىنا جەرگىلىكتى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا جاۋاپتى مەكەمەلەرگە تەستىلەۋ جونىندە كەلىسىم، دارىگەرلەر تاراپىنان سەنىم­گە يە ءارى قاجەتتى ساراپشىلارى بار نەگىزگى قۇرال-جابدىق جاساۋ­شى­لارمەن كەلىسىمشارت ۇسىنۋ ءتيىمدى بولاتىن ەدى. كەز كەلگەن فەلدشەردە مۇرىننان جاعىندى الاتىن قۇرال بار. ولار وزىنە قارايتىن اۋماقتا، ءبىر ميلگە دەيىنگى قاشىقتىقتا تەستىلەۋ جاساي الاتىن ەدى. مەيىربيكەلەر مەن ارنايى جاتتىعۋدان وتكەن قىزمەتكەرلەر جان-جاقتاعى قاۋىم­­نان ءتيىستى ۇلگىلەردى جيناپ، تەستىلەردى ۇلتتىق دەنساۋ­لىق ساقتاۋ قىزمەتى زەرتحاناسى­نا جەتكىزۋ ءۇشىن كۋرەر قىزمەتىن قول­دانا الاتىن ەدى. ءوز كەزەگىن­دە ۇلت­تىق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىز­مە­تى تەستىلەۋدىڭ ناتيجەسىن بۋح­گال­تەر­لىك فيرمالار جۇرگىزەتىن زەرت­حا­نالارعا قاراعاندا الدە­قايدا سەنىمدى تارتىپپەن انىقتايتىن ەدى.

مۇنىڭ ءبارىن ەسەپكە الماعان ۇكىمەت جاعداي ناشارلاعاندا باس­قالاردى كىنالاۋعا كوشتى (قازىر­شە «جاستاردى»). ءتىپتى، قو­عام رەسمي كەڭەسكە قۇلاق اسىپ جۇرسە دە. ەگەر تۇرعىندار وڭتۇستىك كورەيا مەن نورۆەگيا سەكىلدى ەلدەر­دەگىدەي وزدەرى تۇراتىن ايماق­تاعى ۆيرۋستىڭ تارالۋ اۋقىمى تۋرالى اقپاراتپەن جەتكىلىكتى دەڭگەيدە حاباردار بولىپ وتىرسا، ولار قاۋىپسىزدىك پروتوكولدارىن ورىنداپ، بيلىك وكىلدەرىنە سەنىمىن جوعالتپايتىن ەدى. ۇلىبريتانيا مۇنىڭ بىردە-ءبىرىن جاساعان جوق ءارى جەرگىلىكتى جەردە كونتاكتىلەردى انىقتاۋعا تالپىنعان 750 مىڭ ەرىكتىنىڭ ەڭبەگىن دۇرىس پايدالانبادى.

ەندەشە، ۇكىمەت وتە اۋقىمدى جوسپارىمەن بولىسكەنىمەن، ونىڭ ناقتى شارالارى ءالى دە جەتىل­دىرۋدى تالاپ ەتەدى. «ايدى اتۋ» ريتوريكاسىن قولدانا وتىرىپ، دجونسون پاندەميانىڭ كەرى اسەرىن ازايتۋ ماقساتىندا كوزگە كورىنبەيتىن مايداندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ ەڭبەگىن ەش كەتىردى.

وكىنىشتىسى، ورتاق ماقساتقا قىزمەت ەتەتىن ديناميكالىق قو­عام­دىق سالانى قۇرۋعا ارنال­عان مىن­دەتكە نەگىزدەلگەن ارەكەت­تىڭ نەگىزگى ءمانىن ەسكەرمەي، ۇكى­­­مەت قوعامدىق دەنساۋلىق سا­لا­­­سىن ودان ءارى ناشارلاتا ءتۇستى. قۇنى100 ملرد فۋنتستەر­لينگ­تى قۇرايتىن جوس­پار انگ­ليا دەنساۋلىق ساقتاۋ قىز­مەتى­نىڭ ءبىر جىلدىق جالپى بيۋد­جەتى 114 ملرد دول­لار­دىڭ 87،7 پايىزىن قۇرايدى. جەر­گى­لىك­تى كۇشتى پايدالانىپ، تەستى­لەۋ­گە قولجەتىمدىلىكتى ارت­تى­­رىپ، وقشاۋلانعاندارعا قار­جى­لاي كومەكتەسىپ، ۇلتتىق جانە جەر­گى­لىكتى دەنساۋلىق جۇيەسىن بىرىك­­­تىرۋدىڭ ورنىنا بۇل قارا­جات باسقا باعىتقا، ماقساتى بولەك بۋح­­گالتەرلىك فيرمالار جۇرگىزە­­تىن اۋتسورسينگتىك جۇيەگە جۇمسالماق.

ءدال قاجەت كەزىندە ۇلىبري­تانيانىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق سالاسىنداعى كوشباسشىلىعى انگليا قوعامدىق دەنساۋلىق اگەنتتىگىن جاۋىپ، دەنساۋلىقتى قورعاۋ ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلۋىمەن (انگليا قوعام­دىق دەنساۋلىق اگەنتتىگى، ۇلتتىق دەنساۋلىق قىزمەتى تەستىلەۋ جانە باقىلاۋى، بيوقاۋىپسىزدىك بىرلەسكەن ورتالىعى بىرىكتى) اپاي-توپايعا اينالدى. بۇل جاڭا مەكەمە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ەش تاجىريبەسى جوق ساياساتكەر ديدو حاردينگتىڭ قول استىنا بەرىلدى.

قوعامدىق ينۆەستيتسيانىڭ بولماۋى سوزىلىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن ونسىز دا قيىن جاعدايدان ودان ءارى قۇلدىراتا ءتۇستى. ۇلىبريتانيا اۋتسورسينگتى كوبەيتۋدى ەمەس، قوعامدىق سالا­نىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ قاجەت. دجون­سون ءوز ساۋساعىنا قاراپ تۇر­عاندا، ايدى اتقان وعى قاتە باعىت­تا كەتىپ بارادى. ۇلى­بريتانيا قوعامى قۋاتتى دەنساۋ­لىق ساقتاۋ جۇيەسىن قاجەت ەتەدى. ءبىز وسى «ايدى» كوزدەۋىمىز كەرەك. قاۋىپسىز ءارى ءدال ۋاقىتىندا ارە­كەت ءۇشىن ەتۋ تومەننەن جوعارى قاراي، سالاارالىق يننوۆاتسيا مەن ورتالىقتاندىرىلعان ءتيىمدى ۇيلەستىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز.

ماريانا ماتسۋكاتو، University College London ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكالىق يننوۆاتسيا جانە قوعامدىق قۇندىلىق جونىندەگى پروفەسسورى

ەنتوني كوستەللو، University College London ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاھاندىق دەنساۋلىق جانە تۇراقتى دامۋ جونىندەگى پروفەسسورى. ول بۇعان دەيىن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىندا انا مەن بالا دەنساۋلىعى دەپارتامەنتىن باسقارعان

Copyright: Project Syndicate، 2020.

www.project-syndicate.org