وسى ءبىر جۇرەكتى اۋىرتار اڭگىمەنى موم­بەك اعانىڭ اجەسى كەمسەڭدەي جىلاپ وتى­­رىپ اڭگىمەلەپ بەرىپتى. جازۋشىنى وسىن­داي ەستەلىكتەردەن كەيىن «قازاق مۇن­داي اپاتقا قالاي ۇرىندى، اناسى تۋعان پەر­زەن­تىنەن بەزەتىندەي، پويىزدىڭ استىنا تاستاپ جىبەرەردەي بۇل نەعىلعان سۇمدىق، نەگە رەسمي تاريح ول تۋرالى جاق اشپايدى؟» دەگەن وي مازالايدى. اشارشىلىق تۋرالى جازىلعان «زوبالاڭ» تاريحي شى­عار­ماسىنىڭ اۆتورى مومبەك ابدىاكىم وتكەن عا­­سىردىڭ سەكسەن ءتورتىنشى جىلدارى ساۋ­دا­كەنتتە ءبىر اقساقالمەن اڭگىمەلەسە كەلە ءجون سۇراسقان. قازىعۇرت اۋدانى اتبۇ­لاق اۋىلىنان ەكەنىن ەستىگەندە اقسا­قال مۇنى قۇشاقتاپ، كوزىنە جاس السا كەرەك. اشارشىلىق جىلدارى سالىنىپ، قۇ­رى­لىسى اياقتالماي قالعان شىمكەنت پەن تاش­كەنتتىڭ اراسىن جالعايتىن توتە تەمىر ­جول اتبۇلاق ارقىلى وتكەن. سوناۋ سارىسۋ جەرىنەن اشارشىلىقتا تەنتى­رەپ كەل­گەن اقساقال سول جەردە جۇمىس ىستەپ، جان باققان ەكەن. وسى تەمىرجولدا مىڭ­داعان قازاق ءبىر كۇندىك تاماق ءۇشىن جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ ىشىندە جازۋشىنىڭ اكەسى دە بار. مومبەك ابدىاكىمنىڭ بۇل تاقى­رىپ­قا كەلۋىنە دە وسىنداي ەستەلىكتەر سەبەپ بولىپتى. الگى تەمىر جول قۇرىلىسى اياق­تال­ماي قالعان. تەمىر جول 1927 جىلى رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى تور­ا­عاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقا­­رىپ جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باس­تا­ماسىمەن جوسپارلانعان ەكەن. ت.رىسقۇلوۆ ونى 1922-1924 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن باس­قارىپ جۇر­گەن كەزدە قولعا العان. شىمكەنت – تاشكەنت توتە تەمىرجولىن تۇركىسىب­تىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە سالۋ كوز­دەل­گەن. قۇرى­لىسى 1931 جىلى باستالىپ، 1934 جىلى اياقتالۋى ءتيىس ەدى. جوسپار بو­يىنشا شويىن جول شىمكەنتتىڭ ىرگەسىنەن باس­تالىپ، قازىعۇرت تاۋىنىڭ ەتەگىنە قاراي تارتادى. جاڭاتالاپ، جار­باس­تاۋ، اتبۇ­لاق اۋىلدارىن كەسىپ ءوتىپ، ودان ءارى تاش­كەنتكە دەيىنگى جازىق دالانى قۋالاپ، وزبەكستان شەكاراسىنداعى كوك­تەرەككە بارىپ تىرەلەدى. ودان ءارى تاش­كەنت­كە دەيىن جالعاۋ وزبەكستان وكىمەتىنە تيەسىلى بول­عان.

«اقساقالدار بەرتىنگە دەيىن وسى قۇ­رى­­لىس باستالار كەزدە رىسقۇلوۆتىڭ اۋىل­دار­­دى ارالاپ، جەرگىلىكتى حالىققا وسى تەمىر­جولدىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرگەنىن اي­تىپ جۇرەتىن. نەگە اياقتالماي قالعانى وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز. تاريحي قۇ­جات­­تاردا وسى قۇرىلىس ءۇشىن 77 ادام­نىڭ ۇستالعانى، ونىڭ 60-ىنىڭ سوتتالىپ، 17-ءسىنىڭ اتىلعانى تۋرالى دەرەكتەر كەز­دە­سەدى. بىراق وسى تەمىر جول ءجۇز مىڭداي قا­زاق­تى اشتىقتان امان الىپ قالدى. جان-جاق­تان بوسىپ كەلگەن مىڭداعان ادام ءبىر مەزگىل تاماقپەن جان باقتى. بۇگىندە تەمىر جول قۇرىلىسىنىڭ قالدىقتارى، بەتون كوپىرلەردىڭ قالقيعان سۇلبالارى ءار-ءار جەردەن بايقالادى. بۇل وڭتۇستىك وڭىرىندە اشارشىلىقتان قالعان، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ كارتاسىنا ەنگەن بىردەن-ءبىر ەسكەرتكىش»، دەيدى جازۋشى مومبەك ابدىاكىم.

جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا، اشارشىلىق تۋرالى ارحيۆتە جارىتىمدى دەرەكتەر جوق. ءتىپتى سول كەزدەگى قازاقستاننان شىعاتىن گازەتتەر دە بۇل تۋرالى ەشتەڭە جازباپتى. قايتا وزبەكستاننان شىققان باسپاسوزدە قازاق­تاردىڭ بوسىپ كەلىپ جاتقانى، اشتان قىرىل­عانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى ەكەن. جالپى، قازاق جەرىندەگى بۇل زوبالاڭ ءبىر ايدا نەمەسە ءبىر جىلدا كەلگەن جوق دەيدى جازۋشى. ول 1928 جىلى بايلاردىڭ مالىن تاركىلەۋدەن باستالعان. ءبىر عانا سول كەز­دەگى سىرداريا گۋبەرنياسى، بەرتىندەگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان 1200 ادام­نىڭ مالى تاركىلەنىپتى. كوپتەگەن ادام اتىلعان، جەر اۋدارىلعان. ودان كەيىنگى شارۋا­شىلىقتى ۇجىمداستىرۋ جالعان ۇران­دارمەن، وتىرىك مالىمەت بەرۋمەن جال­عاس­تى. ءوزارا جارىس دەگەن ويلاپ تابىلدى. انا كولحوزدا 100 قوي بولسا، مىنا كولحوز ودان وزۋ ءۇشىن 200 دەپ كورسەتتى. سول كەزدەگى قازاق زيالى­لارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالعان، وسى اشارشىلىقتىڭ جۇيەسىن جاساپ بەرگەن قۋجاق گولوششەكيننىڭ پارمەنىمەن سول جىلدارى قازاقستاندا 14 ەت كومبيناتى جۇمىس ىستەگەن. ياعني، مالدىڭ ءبارىن ەتكە ايداعان. ەگىس ەگۋدە دە وسىنداي اسىرە بەلسەندىلىك، كوزبوياۋشىلىق ورىن الدى. اقىر اياعىندا جوعارىدان جوسپاردى ورىنداۋ تۋرالى تاپسىرما كەلگەن كەزدە شولاق بەلسەندىلەر حالىقتى تالاپ-توناۋعا كىرىسكەن. «قايدان تاپساڭ، ودان تاپ، قاپتىڭ ءتۇبىن قاق» دەگەن ءسوز وسى كەزدە پايدا بولعان.

– وزگە ۇلتتاردىڭ اشارشىلىققا ۇرىن­عا­نى تۋرالى دەرەكتەر دە، ەستەلىكتەر دە جوق. مۇراعاتتاردا گولوششەكيننىڭ «پالەن اۋىلداردا ورىستار مەن وزبەكتەر تۇرۋى سەبەپتى حالىقتىڭ مۇلكى تاركىلەنبەسىن» دەگەن سوزدەرى قالىپ كەتكەن. 1931 جىلى وتكەن ءبىر جينالىستا ء«بىز كەڭەس وداعىن قۇرۋدا قازاق حالقىن ايامايمىز، بۇل حالىق ويانعانشا اياۋشىلىق بولمايدى، بىراق ءبىزدىڭ ىستەگەن ءىسىمىزدىڭ ارحيۆتەردە قالىپ كەتپەۋىن قاتتى قاداعالاڭدار» دەگەن. گو­لو­ششەكيننىڭ وسى ەكى ءسوزىنىڭ مۇراعاتتا قالاي ساقتالىپ قالعانى تاڭعالارلىق. وزبەكتەر تۇراتىن سايرام سياقتى ءىرى ەلدى مەكەندەردىڭ كوشەلەرى اشتان ولگەن قازاق­تار­دىڭ مايىتىنە تولىپ كەتكەن. 14 جاستاعى قىزدارىن نانعا، ۇنعا ساتقاندار دا كەزدەس­كەن. وسى زوبالاڭ جىلدارى كوپتەگەن قا­زاق­ وزگە ۇلتتارعا ءسىڭىسىپ كەتتى. اشتىق جىلدارى ارىستا، قازىرگى تولەبي اۋدانىندا بالالار ءۇيى اشىلدى. وكرۋگتىڭ ورتا­لىعى شىمكەنتتە نەگە اشىلماعانى تۇسى­نىكسىز. 1930 جىلى كوتەرىلىستەر كەڭەس وكى­مەتىنىڭ وزبىر ساياساتىنا، تالاپ-توناۋعا قارسى ۇيىمداستىرىلدى. بۇل حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنان تۋىنداعان. اشارشىلىق جىلدارى بۇرىنعى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ازاماتتارى دا حالىق ءۇشىن شىرىلدادى. جوعارىعا حاتتار جازعان. بىراق ونىڭ ءبارىن نكۆد مۇرا­عاتتان تازالاپ تاستاعان، – دەيدى مومبەك ابدىاكىم.

سول جىلدارى اشتىقتان قىرىلعان قا­زاق­­تاردىڭ سانى جونىندە ءارتۇرلى مالى­مەت­تەر ايتىلادى. بۇل باعىتتى دا زەرتتەگەن جازۋشىنىڭ دەرەگىنشە، 1927 جىلى سىرداريا گۋبەرنياسىندا حالىق ساناعى جۇر­گىزىلگەن. وسى ساناق بويىنشا 1،5 ميل­ليون قازاق، 7 ميلليوننان استام مال ەسەپ­كە الىنعان. ميرزويان كەلگەننەن كەيىن 1934 جىلعى ساناقتا 700 مىڭنان اساتىن ادام كورسەتىلگەن. ياعني، 1932 جىلى قۇرىلعان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا (بۇعان قازىرگى جامبىل، تۇركىستان، قى­زىلوردا وبلىستارى مەن شىمكەنت قالا­سىنىڭ اۋماعى كىرگەن) كەمىندە 700 مىڭ­نان استام حالىقتىڭ ورنى جوق. «ونىڭ ءبىرازى شەتەلگە اۋىپ كەتتى دەسەك، وڭىردە شا­مامەن 400 مىڭداي قازاق ولگەن بولۋى مۇم­كىن. حالقى شىمكەنت – تاشكەنت توتە تەمىر­جولىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىسىپ، اشار­شىلىقتان امان قالعان تۋعان اۋىلىم اتبۇلاقتا 1927 جىلى 111 ءۇي بولسا، 1934 جىلى 77 ءۇي قالعان. ەگىنشىلىككە بەيىم وبلىستىڭ وزىندە وسىنشاما قازاق قىرىلسا، كۇنى تەك ءتورت ت ۇلىككە قاراعان، اشار­شىلىقتىڭ تىرناعى قاتتى باتقان قازاق­ستاننىڭ ورتالىعىندا قانشا ادام اشتان ولگەنىن ءوزىڭىز ويلاي بەرىڭىز»، دەيدى جازۋشى. سونداي-اق مومبەك ابدىاكىم كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ «قازاق اشتىققا ءوزىنىڭ جالقاۋلىعىنان ۇرىندى، سول كەزدە ەگىن ەكپەپتى، ءتىپتى سۋداعى بالىقتى دا ۇستاپ جەۋدى بىلمەپتى» دەگەن سوزدەرىمەن مۇل­دەم كەلىسپەيدى. اشتىقتان باقا-شايان، ءشوپتىڭ تامىرىن تەرىپ جەگەن قازاق­تىڭ بالىق جەۋدى بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. اشارشىلىققا تەرەڭ ۇڭىل­مە­گەن، وراشولاق پىكىرلەرگە، شالاساۋاتتى تاريح­شى­سىماقتاردىڭ ساياز پىكىرى مەن دەرەك­تەرىنە قىنجىلادى. قالاي بولعاندا دا قازاق تاريحىنداعى ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭ تۋرا­لى كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ءتيىستى باعا­سىن بەرۋ بۇگىنگى تاريحشىلاردىڭ مىن­دەتى.

تۇركىستان وبلىسى