كەڭەستىك توڭمويىن سايا­ساتقا قارسى تۇياق سەرپىپ قار­سىلىق تانىت­قاندار قويداي توعىتىلعان بۇل لاگەرلەر سول جۇيەنىڭ ادام ساناسى جەتپەس سۇمدىعى مەن قياناتىنىڭ دالەلىندەي كورىنەتىنى بار كەيدە. جالعان جالامەن جازا ارقالاعان قانشاما ادام وسى قابىرعالار قاماۋىندا جان قيدى. ءبىز ولاردىڭ جازالاۋشى جۇيەگە قارعىس ايتقان داۋىسىن كوپ جىلداردان كەيىن عانا ەستىدىك. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا «قارلاگ»، «الجير»، «دالني»، «ستەپلاگ» سەكىل­دى ونداعان لاگەر جايلى بەلگىلى بولدى. ال سىر بو­يىن­دا دا وسىنداي لاگەر بول­عان­دىعى ءالى دە كوپكە بەلگىسىز كۇيدە قالىپ كەلەدى.

جالپى، كەڭەس وداعىن­داعى قۋعىن-سۇرگىن وتكەن عا­سىرداعى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا-اق باستالىپ كەتىپ ەدى. زورلىقپەن جۇرگىزىلگەن ۇجىم­داستىرۋ ساياساتىنا قارسى بولعان­دار باي-قۇلاقتىڭ قاتارىنا جات­قىزىلىپ، قولداعى بارىن تارتىپ ال­دى. سول تۇستا كەمەرىن كەمىرىپ، اي­دىنى تولىپ تۇرعان ارالدىڭ كوكارال تۇبەگىنە 1927 جىلى بال­تىق بويىنان جەر اۋدارىلعاندار جەت­كىزىلىپتى. ونشاقتى جىلدان كەيىن قيىر شىعىستان كەلگەن كورەيلەر، قاپ تاۋىنان جەتكەن كاباردين مەن بالقارلار، ەدىل بويىنان اۋعان قال­ماق­تار، ىلە-شالا وسىنداي ازاپ­تى جولدى كەشىپ وتكەن نەمىس­تەر تۇبەك­تەگى بوسقىندار قاتارىن تولىقتىرا ءتۇسىپتى. وتارشىلدىق وكتەم ساياسات قيانداعى كوكارالدى وسىلاي قامتىعان ەكەن.

سول تۇستا بۇل تۇبەك اينا­لا­سىن كوك­پەڭبەك تەڭىز كوم­كەرگەن مەكەن بول­عان دەسەدى. ءتىپتى ەل اۋزىندا «كوك­ارالدا سۋ اقپايدى، بالىق اعا­دى» دەگەن ءسوز دە ايتىلسا كەرەك. جىرىلا قاشار جولى جوق وسى اي­ماققا قۋعىن-سۇرگىن­گە ۇشىراپ، جازىقسىز جازا­لان­عاندار جەتكىزىلەدى. ادام ايتقىسىز ازاپ كورىپ، قيان­نان قينالىپ جەتكەن وسى بوس­قىنداردىڭ ءبىرازى العاش­قى جىلدارى-اق جان تاپسىرادى. اللا القاپ، امان قالعاندارى قولىنداعى بارىن بەرگەن جەرگىلىكتى حالىق پەن تەڭىز نەسىبەسىنىڭ ارقاسىندا جان ساقتاپ قالادى.

– بالا كەزىمىزدە «بوسقىن­داردىڭ مولاسى» دەگەندى ەستي­تىنبىز. قۇم سۋىرىپ، سىرت­قا شىعىپ قالعان ادام سۇيە­كتەرىن دە كوپ كوردىك. ۇلكەن­دەر ءبىزدى جاقىنداتپاي سول سۇيەكتەردى جيناپ، جەرلەپ جۇرەتىن. اكەم اۋىلداعى باس­تاۋىش مەكتەپ مۇعالىمى بول­دى، لاگەردەگىلەرگە قاتىس­تى كوپ جايتتى سول كىسىدەن ەستى­دىم، – دەيدى وسى كوك­ارالدىڭ تۋماسى، وڭىرگە بەلگىلى ازامات قۋانىشباي ەردىقالىقوۆ.

قۋانىشباي اعا جازىقسىز جازالى بولعانداردى ورتا­لىقتان جى­راقتا ۇستاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ەكسپەريمەنتتى لاگەردىڭ قايعىسى مەن قاسى­رەتى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق بولىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. ءوزى قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى ارالدىڭ ءدامىن تاتقان­داردىڭ تاعدىرى تۋرالى  جازىپ كەلەدى.

كوپكە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ارالداعى بوسقىن­دار لاگەرى جايلى زەرتتەپ جۇر­گەندەردىڭ تاعى ءبىرى اۋدان­دىق ارحيۆ باسشى­سى بولات­بەك قۋاتوۆ 30-جىل­داردىڭ باسىنداعى بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋ مەن  جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىن جۇر­گىزۋ ساياساتى جاڭا جەرلەردى يگەرۋ­دىڭ ناقتى ستراتەگيالىق جوسپارى بول­عانىن ايتادى. ۇشان-تەڭىزدىڭ قۋىس-قولتىعى وسى جوسپاردىڭ اۋقىم­دى ءبىر بولىگى بولسا كەرەك.

كوپ ۇزاماي تەڭىز جاعا­لاۋى كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتىنا قارسى كەل­گەندەردى، اۋقات­تى ادامداردى رەسەي­دىڭ ورتالىق بولىگىنەن الىستاتۋ ماق­ساتىندا جىبەرەتىن لاگەر رەتىندە تاڭدالىپ الىنادى.

بولاتبەك قۋاتوۆ ۇسىنعان ارحيۆ دەرەكتەرىندە قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بكپ(ب) 18 اقپان 1930 جىلعى جينالىس حاتتاماسىندا ەكى اپتا ۋاقىت ىشىندە 2000 باي-قۇلاقتىڭ وتباسىن ارال تەڭىزى جاعالاۋىنا قونىس اۋدارىپ جانە ولارىڭ ورنالاسۋ سىزباسىن دايىنداۋ تۋرالى تاپسىرىلعانى كورسەتىلگەن.

بكپ(ب) ساياسي بيۋروسىنىڭ 1930 جىلعى 20 اقپانداعى «مەشەۋ قالعان ۇلتتىق ەكونو­ميكالىق ايماقتار­داعى ۇجىم­داستىرۋ جانە باي-قۇلاقتار­­عا قار­سى كۇرەس» تۋرالى №49 قاۋلى­سى­نا جاۋاپ رەتىندە كسرو بىرىك­كەن مەملەكەت­تىك ساياسي باسقارماسى (وگپۋ) قىزىلوردا ولكەلىك ءبولىمىنىڭ اسا قۇپيا قۇجاتتارىندا 4000 ادامعا 20 باراك ءۇي; 22 اقپاندا 5000 ادامعا ارناپ تاعى وسىنداي 25 ءۇي دايىندالاتىنى باياندالعان. بۇل ورىندارعا بالالار مەن قارتتاردى ورنالاستىرۋ كوزدەلسە كەرەك. وسى قۇ­جات نەگىزىندە 20 اقپاندا كوك­ارالدا 4000 ادامدى 20 ۇيگە، 25 اقپاندا 30 باراكقا 6000 ادامدى ورنالاستىرۋ جوسپارلانىپتى. قونىس اۋدارۋشىلار باسپانالارىنىڭ كەم-كەتىك جەرلەرىن وزدەرى جوندەۋگە مىندەتتەلگەن. 

قۇجاتتا جەرگىلىكتى تۇر­عىن­داردان 300 كيىز ءۇي جيناپ، سول ارقىلى كوكارالعا 2500-3000 ادامدى ورنالاستىرۋ كوزدەلىپ وتىرعانى كور­سەتىلگەن. وسىلايشا 12000-13000 ادامدى تۇرعىن ۇيمەن قامتاما­سىز ەتۋگە بولادى دەگەن دە جوسپار جاسالعان.

«اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىننىڭ» كەزە­ڭىندە ۇجىم­داستىرۋ تۋرا­لى جالىندى راپورتتار دا بەرىلىپ جاتىپتى. ءبىر قۇجات­تاردا وتىزىنشى جىلى جوعار­عى جاققا شيەلى اۋدانى باس­شى­لىعى ءوڭىردى «تۇتاستاي ۇجىم­داس­تىرىلعان» دەپ تانۋ جونىندە ءوتىنىش بەرگەنىن ايتادى.

وكىلدەردىڭ امىرىمەن 2 سا­عاتتىڭ ىشىندە كولحوز قۇ­رىل­عان ەلدى مەكەندەر دە بول­عان ەكەن، ال مۇنداي اسى­عىس شەشىم­گە قارسى بولعاندار مال-مۇل­­كىنەن ايىرىلىپ، ايدا­لىپ كەتە بارعان.

اتا-باباسى اياق باسىپ كورمەگەن ارال وڭىرىنە جەر اۋدارىل­عانداردىڭ دا تاع­دىرى وسىنداي بولدى. «جەر اۋدارۋ» دەگەن جەلەۋدىڭ استارىندا 3 جىلدان 10 جىلعا دەيىن باس بوس­تان­دىعىنان ايىرۋ جازاسى جاتىر ەدى. ولار­دىڭ كوپشىلىگى ءۇشىن تۋعان جەرىنە قايتار جول ماڭگىلىككە جابىلدى.

– قازاق ولكەلىك پارتيا كومي­تەتىنىڭ بكپ (ب) 1930 جىلعى 30 ناۋرىزداعى قاۋلى­سىمەن قازاقستان بويىن­شا كۇشتەپ قونىس اۋدارىل­عان­دار اراسىنان ارالعا 7105 ادامنىڭ جىبەرىلگەنى جازىل­عان. قابىلداۋ-ورنالاس­تى­رۋ پۋنكتتەرىنە 7535 ادام­نىڭ كەلگەنى كورسەتىلىپتى. بۇ­لار­­دىڭ بارلىعى كوكارال مەن قۇلاندىعا جىبەرىلگەن، – دەيدى اۋداندىق ارحيۆ باسشىسى بولاتبەك قۋاتوۆ.

وسى جىلعى 22 ساۋىردە قىزىل­وردا ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتىنەن قازاق اسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى­نىڭ توراعاسى وراز يساەۆقا حات جازى­­لىپ، وندا ارال تەڭىزى ستانسا­سىن­داعى كونتسلاگەرگە قونىس اۋدارۋ­شى­لاردىڭ ورنالاسۋى تۋرالى بايان­دالادى. وندا لاگەرگە كۇشتەپ قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جاعدايى مۇل­دە تومەن ەكەندىگى ايتىلادى. ايدا­لىپ كەلگەندەر تۇراتىن باراكتار ازدىعى، سانيتارلىق تالاپتاردىڭ ساق­تال­مايتىنى جانە اۋىز سۋدىڭ تاپشى­لىعى اتاپ كورسەتىلگەن. بۇل دەرەكتى سانيتارلىق دارىگەر سمايلوۆتىڭ ارال لاگەرىندەگى 30 باراكتا 6340 ادامنىڭ ورنالاسقانى تۋرالى مالىمەتى بەكىتە تۇسەدى. وسىعان قاراماستان، ورتالىق ارالعا جەر اۋدارىلاتىن­دار سانىن جىل سايىن ءۇستى-ۇستى­نە كوبەيتە بەردى. 1931 جىل­دىڭ باسىندا كسرو حالكوم تور­اعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.اندرەەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن كوميسسيا رەسەي مەن كاۆكاز­دان جەر اۋدارىلعانداردىڭ كوپشىلىگىن قازاقستانعا اتتاندىرۋ تۋرالى ۇيعارىم جاسايدى. كوپ ۇزاماي كاۆكاز بويىنان اۋەلى 350، ەكىنشى كەزەكتە 400 وتباسى تيەلگەن ەشەلوندى قازاقستانعا جىبەرۋدىڭ كەستەسى جاسالادى. ءبىرىن­­شى ەشەلونداعى 150 وتباسى شال­قار ستانساسىنا، ال 175 شاڭى­راق ارال تەڭىزى ستانساسىنا جەتكىزىلگەن. اراعا ەكى اپتا سالىپ پويىزبەن جەتكەن تاعى وسىنشا وتباسى تەڭىزدى اۋداننان پانا تابادى.

قۇجاتتاردان لاگەردەگى­لەردىڭ جاعدايى 1931 جى­لى ءتىپتى قيىن­داي تۇسكەنى كورى­نە­دى. سول تۇستا قازاسسر پرو­­كۋرورىنىڭ كومەك­­شىسى يا.م.گرينبەرگكە «ارال تەڭى­زىنە جەر اۋدارىلعان­داردىڭ جاعدايى» تۋرالى بەرىلگەن مالىمەتتە تەڭىزدى وڭىرگە جەر اۋدارىلعانداردىڭ  تۇر­مىس جاعدايلارىنىڭ ءماز ەمەس ەكەن­دىگى  باياندالىپتى. ولكەلىك كومي­تەتتىڭ 17 تا­مىز­داعى ۇسىنىسى مەن 28 تامىزداعى قاۋلىسى نەگىزىنەن ورىندالماعانى، باراكتاردا پەش سالىنباعانى اتاپ وتىلەدى.

اقتوبە بمسب-نىڭ (وگپۋ) «ارال تەڭىزىنىڭ 19 كو­مەن­داتۋراسىنداعى جەر اۋدا­رىل­عاندار جاعدايى تۋرالى» 1932 جىلعى 25 قازان­داعى مالىمەتىندە 4294 كو­شىپ كەلۋشىنىڭ 1368-ءى ەر ادام، 1324-ءى ايەل، 602-ءسى بالا ەكەندىگى كورسەتىلگەن. ولار­دىڭ 1227-ءسى ارال قالاسىنا، 611 بوسقىن كوكارال تۇبە­گىنە، 612 ادام قيانداعى قۇلاندىعا، مىڭ جارىمنان استامى ۆوزروجدەنيە ارالىنا، اۋان، ۇيالى اۋىلدارىنا ورنالاستىرىلعان. قارا­شالاڭ، قاراتۇپ ەلدى مەكەندەرىنە ورىن تەپكەن بوسقىندار دا از بولمادى.

«ارال اۋدانىنىڭ ەكونو­ميكا­لىق شولۋى» تاقىرى­بىنداعى قۇجات­تا (اقتوبە ومم 13-ق; 1-ت; 42-ءىس; پ-3) 1932 جىلى اۋدان حالقى 55 335 بولسا، سونىڭ 11 954-ءى (21پا­يىز)  وزگە ۇلت وكىلدەرى ەكەندىگى كور­سەتىلەدى. بۇل زوبا­­لاڭ جىلدارى الىس اۋدانعا زورلىقپەن جەر اۋدا­رىل­­عاندار ەدى. قۇ­جات­تار­دا كۇشتەپ كوشىرىل­گەندەر­دىڭ جاتىن ورىننان بولەك جەي­تىن استان دا زارۋ­لىك كورىپ وتىر­عانى جازى­لىپ­تى. ولار­عا كۇندىك نان نورما­سىنىڭ ءوزى تولىق بەرىلمەگەن.

– وتىزىنشى جىلدار­داعى ويران، كۇشتەپ قو­نىس اۋدارۋ، توتالي­تار­لىق جۇ­يە­نىڭ نەگىزسىز جازالاۋ شارا­لارى­نىڭ زاردابى وسىنداي بو­لىپتى. ونى باسىنان وتكىزگەندەر ەشقاشان ۇمىت­پايدى. دەپورتاتسيالىق ساياساتتىڭ سالقىنىمەن ارال توپى­راعىنا تابان تىرەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى قولىنداعى بارىن بەرىپ، قينالعانعا قامقور بولعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا جان ساق­تادى، الاپات كەزەڭنەن امان قالدى. جەر اۋىپ كەلگەن­دەر بۇل وڭىردەن پانا تاۋىپ، ۇرپاق ءوسىردى. وزدەرىنىڭ ۇلت­تىق ەرەك­شەلىكتەرىن ساقتاپ قال­دى، – دەيدى بولاتبەك قۋاتوۆ.

الماعايىپ زاماندا ارال تەڭىزى اۋماعىنا كۇشتەپ كوشىرىلگەندەر باستان كەشكەن تاريح وسىنداي. ولاردىڭ كوپشىلىگىنە تۋعان جەرىنە ورالۋ بۇيىرمادى، تەڭىزدى جاعالاي ماڭگىلىك مەكەن تاپتى. بوسقىندار اراسىندا ساۋاتتى، سان ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى دە بولاتىن. ولار جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كاسىپكە بەيىمدەلۋىنە جول اشتى. وتىزىنشى جىلدارى كوكارال تۇبەگىندەگى اۋان اۋىلىندا ورىس مەكتەبى اشىلدى. وسى اۋىلداعى بالىق زاۋىتىندا 1960 جىلدارعا دەيىن كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى جۇمىس ىستەدى. جەر اۋىپ كەلگەندەر اراسىنان ءار سالادا ەلگە تانىلعان كوپتەگەن ازاماتتار شىقتى. سولاردىڭ ءبىرى، اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ۆالەري وچيروۆ ارال قالاسىنا جاقىن جاقسىقىلىش كەنتىندە تۋعان قالماق بالاسى. سون­دىق­تان ارال تۇزىن وندىرەتىن اۋىلدا كىندىگى كەسىلگەن اۋعان سوعى­سى­نىڭ وتتى جولىنان وتكەن گەنەرال-لەيتەنانت ۆالەري ءوچيروۆتى ارال­دىقتار ءوز جەر­لەسى سانايدى.

ەل ەركىندىگىن العان توق­سانىنشى جىلدارى ارال­عا قالماق رەسپۋبلي­كاسىنان وكىلدەر كەلىپ، بوگەن اۋىلىنا دەيىن بارعان ەكەن. سول ساپار قال­ماق ەلىنىڭ ازاماتتارى زوبا­لاڭ جىلداردىڭ ەستەلىگىن بىلەتىن قاريا­لارعا جولىعىپ، قيىن ساتتە قاناتى­نىڭ استىنا العان جەرگىلىكتى جۇرتقا العىسىن ءبىلدىرىپتى.

كەڭەس وداعىنىڭ ءار قيى­رى­نان تاعدىر ايداپ، ارال توپى­راعىن باس­قان­دار­دىڭ بار­لىعى دەرلىك وتكەن عاسىر­داعى 60-جىلدارى تاريحي وتان­­دارىنا كوشىپ كەتتى. ولار­­­­دان قالعان ءبىر بەلگى قۇم­دى اۋىل­دارداعى قارايعان زيرات­­تار عانا. ءبىر كەزەڭ­دەردە كوك­ارال تۇبەگىنەن ءار اۋىلعا تارا­­عان­­داردىڭ ۇرپاقتارى قازىر بۇل تاريحتى بىلمەۋى دە مۇمكىن.

ەل اراسىندا دا وسى وقي­عا­نىڭ كۋاگەرلەرى دە جىل ساناپ ازايىپ كەلەدى. قي­نالعان جۇرتقا وزەك جال­عاتىپ، الداعى كۇندەرگە امان جەت­كىزگەن تەڭىز تارتىلعان، تالاي اۋىل­دىڭ بۇگىندە تەك ورنى عانا جاتىر.

كوپكە بەيمالىم بولىپ كەلگەن كوكارال لاگەرى جايلى ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز وسى بولدى.

قىزىلوردا وبلىسى