وعان ۇلتتىق ەكونوميكا ۆيتسە-ءمينيسترى ەرمەك ال­پىسوۆ، قازاقستانداعى ەۋرو­­­پالىق وداق وكىلدىگى ىنتى­ماقتاستىق ءبولىمىنىڭ باسشىسى يوحاننەس مەدسەن، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى مەرۋەرت قازبەكوۆا جانە ايزادا قۇر­مانوۆا، حا­لىق­ارالىق ساراپشى الەكس ميحايلوۆ (بولگاريا)، اقپا­رات جانە قوعامدىق دامۋ مي­نيسترلىگىنىڭ ازاماتتىق قوعام ىستەرى كوميتەتىنىڭ تورا­عاسى ءاليا عالىموۆا قاتىستى.

– ايماقتاردىڭ دامۋى ەڭ الدىمەن تۇرعىنداردىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ مەن ولاردىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا باعىت­تالۋى ءتيىس. ازاماتتىق قوعام­دى ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا تارتۋ – اشىقتىق ءپرينتسيپىن قا­لىپ­تاستىرۋعا نەگىز بولادى. سوندىقتان جۇزەگە اسقان بۇل جوبالار اسا ماڭىزدى جانە ايماقتاردىڭ دامۋىنا، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى. ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان دا بۇل باعىتتا بىرقاتار جۇمىس جۇر­گىزىلۋدە. الەمدىك تاجىريبە اڭ­عارتىپ وتىرعانداي، مەم­لەكەتتىك ۇزاقمەرزىمدى جوسپارلاۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭ­گەيدى جوعارىلاتۋ – دامۋ­دىڭ ساپالى بولجامىمەن قا­تار ءجۇرۋى قاجەت، – دەدى ە.ال­پىسوۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، وتكەن جىلى قازاندا مەملەكەت باس­­شىسى قاسىم-جومارت تو­قاەۆ 2030 جىلعا دەيىنگى ەل­دىڭ اۋماقتىق-كەڭىستىكتىك دا­مۋىنىڭ جاڭا بولجامدىق ۇل­گىسىن بەكىتتى. ول ءوز كەزەگىندە مەم­­لەكەتتىڭ باسقارىلاتىن ۋرباندالۋ كارتاسىنا اينالادى.

2025 جىلعا دەيىنگى ايماق­تاردى دامىتۋدىڭ جاڭا مەم­لەكەتتىك باعدارلاماسى قابىل­داندى. وسى كۇنى ۋربان­دالۋ پروتسەسى دۇنيەجۇزىلىك دامۋدىڭ نەگىزگى ترەندىنە اينال­عان­دىقتان، بۇل باعدارلاما وزىن­دىك ءوسىم نۇكتەلەرىن دامىتۋ ارقىلى ساپالى ۋربانداۋعا باعىتتالعان. ە.الپىسوۆ ەل اۋماعىندا مۇنداي 38 ۋر­بان­دالعان ايماقتىڭ نازارعا الىنعانىن جەتكىزدى. سو­نىڭ ىشىندە 4 ءىرى اگلومەرا­تسيا، 14 ءىرى قالا جانە 14 ۋربان­دال­­عان ايماق (شاعىن قالا­لار، مونوقالالار، ەل شەكاراسى اۋماعىندا ورنالاسقان قالالار)، تىرەك اۋىلدار بار.

مەملەكەتتىك باعدارلاما­نى قارجىلاندىرۋ قالالىق ينفراقۇرىلىمدى، ءىرى قالالار ماڭىن، مونو جانە شاعىن قالالاردى، شەكارا بويىنداعى ەلدى مەكەندەردى دامىتۋعا با­عىت­تالادى. ۋر­بان­دالۋ دەڭگەيى قازىرگى 58،2%-دان 2025 جىلعا دەيىن 62%-عا ارتۋى ءتيىس.

بۇل رەتتە اۋىلدىق اۋماق­تاردى دامىتۋ بارىسى دا نازار­دان تىس قالمايدى. تۇڭ­عىش رەت باعدارلاماعا «اۋىل – ەل بەسىگى» ارنايى جوباسى ەنگىزىلدى. ال اۋىلدىق ينفرا­قۇرىلىمدى مودەرنيزاتسيالاۋ جۇمىستارى وتكەن جىلى باستالدى. جوبا شەڭبەرىندە دامۋ الەۋەتى بار دەپ باعا­لانعان 3500 تىرەك، سەرىكتەس جانە شەكارا اۋماعىنداعى اۋىل­دار ايقىن­دالدى. وندا شامامەن 7 ملن ادام (ەلدەگى جالپى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 90%-ى) تۇرادى.

ە.الپىسوۆتىڭ ايتۋىنشا، وتكەن جىلى ءىرى 53 اۋىلدا 520 جوبا جۇزەگە اسىپتى. اتال­عان اۋىلداردا 73 مەكتەپ، بالاباقشا، 14 ەمحانا، 47 ما­دەنيەت ءۇيى مەن سپورتتىق نىسان جوندەۋدەن ءوتتى. سونداي-اق 500 شاقىرىمنان استام جول، 35 شاقىرىم سۋ جانە وزگە دە ينجەنەرلىك جەلىلەر جوندەلىپ، قۇرىلىسى قولعا الىندى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار ءالى دە جال­عاسىن تابادى.

وسىلايشا 2027 جىلعا دەيىن الەۋەتى بار دەپ ىرىكتە­لىنىپ الىنعان 3500 اۋىلدى جاڭ­عىرتۋ جۇمىستارىنا 900 ملرد تەڭگە ءبولۋ جوسپارلانۋ­دا. بۇدان بولەك، تىرەك اۋىل­دارداعى الەۋمەتتىك، ين­جە­نەر­لىك جانە تۇرعىن ءۇي ين­فراقۇرىلىمىن دامى­تۋ­عا «نۇرلى جول»، «نۇر­لى جەر» سىندى وزگە مەملەكەت­تىك باع­دار­ل­امالاردا قاراستىرىل­عان قارجىنى باعىتتاۋ كوزدە­لۋ­دە.

«اگروونەركاسىپتىك كەشەن­دەر­دى دامىتۋ»، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى»، «ەڭبەك» باعدار­لامالارى، ءتۇرلى ايماقتىق باع­­دارلامالار ارقىلى كاسىپ­كەر­لىكتى قولداۋ مەن اۋىل تۇر­عىندارىن ءتيىمدى جۇ­مىس­پەن قامتۋ ماسەلەلەرى جال­­عاسىن تابادى. وسى كۇنى اۋماقتى دامىتۋدىڭ جاڭا فور­ماتتاعى باعدارلاماسىن ازىر­لەۋ جۇمىسى بەلسەندى جۇ­رۋدە. جاڭا فورماتتا ين­دي­كاتورلار كولەمى ازايىپ، ايماقتىڭ قاۋىپ-قاتەرلەر كار­­تاسى، وزىندىك ەرەكشەلىگى ەس­كەرىلەدى. ناق سول ايماق تۇر­عىندارىنىڭ تۇيتكىلدى ماسە­لەلەرىن انىقتاپ، ءتۇيىنىن تار­قاتۋعا كۇش سالىنادى.

ايماقتىق دامىتۋدىڭ نە­گىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى – جەر­گىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ءىسىن دا­مىتۋ. 2020 جىلدان باستاپ 2356 اۋداندىق ماڭىزى بار قالا­لاردا، اۋىلداردا، كەنتتەر مەن اۋىلدىق وكرۋگتەردە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ دەربەس بيۋدجەتى ەنگىزىلدى. قا­نات­قاقتى جوبا 2018 جىلى باس­تالىپ، 1055 اۋىلدىق وكرۋگ­­­تى قامتىدى.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ بيۋدجەتتىك جۇيەسى تولىقتاي 4 دەڭگەيلى. جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ دەربەس بيۋدجەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى ماق­ساتى – جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ دەر­­بەستىك دەڭگەيىن جوعارى­لاتۋ، جيىندار، كەزدەسۋلەر، باس­قوسۋلار ارقىلى ءار تۇر­عىن­­نىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋ. بۇل پروتسەسكە اۋداندىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ، اۋىل­دار مەن كەنتتەردىڭ تۇرعىن­دارى جۇمىلدىرىلماق.

–  وتكەن جىل قورىتىندىسى بويىنشا، قاناتقاقتى جوبا اياسىن­دا قامتىعان 1055 اۋىل­دىق وكرۋگتىڭ جالپى كىرىسى 163 ملرد تەڭگەگە جەتتى. سونىڭ 20%-ى (33 ملرد تەڭگە) – دەربەس كىرىس سانالادى. 2018 جىلمەن سالىستىرعاندا كورسەتكىش 14%-عا ارتتى. وسىلايشا اۋىل تۇرعىندارى بيۋدجەت قارا­جاتىن، جينالعان قارجىنى قاي­دا باعىتتاۋ كەرەكتىگىن (با­لالار ويىن الاڭىن ورناتۋ نە بولماسا جول جوندەۋ، تاعى باس­قا) وزدەرى شەشەتىن بولادى، – دەپ تۇيىندەدى ە.الپىسوۆ.

اتالعان قوس جوبا اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ جاڭا مە­حانيزمدەرىن ەنگىزۋگە جانە شەشىم قابىلداۋ پروتسەسىنە تۇرعىنداردى قاتىستىرۋعا باعىتتالدى. وسىلايشا جوبالاردى قورىتىندىلاۋ كون­فەرەنتسياسىندا نەگىزگى ناتي­جەلەر ايتىلىپ، ين­كليۋ­زيۆ­تى دامۋ جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋ جانە اۋىل كاسىپ­كەر­لەرىن قارجىلاي قولداۋ بارى­سىنداعى ماسەلەلەر تال­قى­لاندى.

– ءبىز وسى جوبالار ارقىلى قازاق­ستانداعى ازاماتتىق قوعام مۇمكىندىكتەرىن ارتتى­رۋ­عا قوسقان ۇلەسىمىزدى ماق­تان تۇتامىز. بۇل جوبالار جەر­گىلىكتى بيلىك پەن جەرگىلىكتى قوعام­داستىققا ءوزارا دامۋ با­سىمدىقتارى مەن ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ بويىنشا ورتاق تۇسىنىككە كەلۋگە ۇيىت­قى بولدى. 2015 جىلى «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى قازاق­ستاندا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باس­قارۋ­دىڭ قارقىندى دامۋىنا جول اشتى. وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ەكىنشى وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بيلىك ازاماتتىق قو­عاممەن سىندارلى سۇحبات قۇ­رۋعا مۇددەلى ەكەنىن ايتتى. قوعام­نىڭ قاتىسۋ پروتسەسىن دۇرىس جۇرگىزگەن جاعدايدا بار­لىق تاراپتارعا ناقتى پايدا اكەلەتىنى ءسوزسىز، – دەدى ي.مەدسەن.

وسىلايشا «ارگو» ازا­مات­تىق قوعامدى دامىتۋ قا­ۋىم­داستىعى»، «ماڭعىستاۋ وب­لىستىق ازاماتتىق اليانسى» زتب، «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى رەفورمالاۋ قورى»، «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى دامىتۋ ورتالىعى» قق جانە «ەكوتسەنتر» قاراعاندى وبلىستىق ەكولوگيالىق ورتا­لىعى تاراپىنان جۇزەگە اسى­رىل­عان قوس جوبانىڭ جالپى بيۋدجەتى – 928 412 ەۋرونى قۇراسا، ونىڭ 832 570 ەۋروسىن ەۋرو­پالىق وداق ءوز موينىنا الىپ قارجىلاندىردى.

ناتيجەسىندە 23 قانات­قاقتى جوباعا قاتىستى اۋىل­داردىڭ ينكليۋزيۆتى جوسپارلارى جاساقتالىپ جۇزەگە اسىرىلدى. جەرگىلىكتى ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋ بويىنشا 90 قوعامدىق تالقىلاۋ وتكىزىلىپ، 23 اۋىل كاسىپكەرىنە جالپى سوماسى 32 ملن تەڭگە كولەمىندە قارجىلاي قولداۋ كورسەتىلدى. قارجىلاي قول­داۋ العان كاسىپكەرلەر اۋىل تۇرعىندارىنا قىزمەت كورسە­تىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشىپ، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتى تولىقتىرىپ، ءوز بيزنەستەرىن ءساتتى جالعاستىرۋدا.