كوپ ادام كوسەمسوز سوي­لەيدى. سۇلۋ ءسوزدىڭ سىلدىرى بولعانىمەن، سازى جوق، كوڭىلدى سەلت ەتكىزەر نازى جوق. ال ابە­كەڭدى سوزگە باس­تاتۋ، ودان كەيىن توقتاتۋ قيىن. ول قىسقا قاشىق­تىققا دا، الامانعا شابا­تىن دا ناعىز سايگ ۇلىك ءتارىز­دى. ءبىر ءسوزى مەن ءبىر ءسوزى ارالاسىپ، قۇرا­لاسىپ، سوزگە ءتۇر، بەينەگە ءوڭ كىرىپ، ول مازمۇنمەن تولىسىپ، «كەلىسىم وڭكەي جاراسىپ»، جانىڭ­نىڭ جاندى جەرىنە ءتيىپ، بىردە وق بولىپ قادالىپ، بىردە شوق بولىپ قاريدى. جانى قانداي تازا بولسا، كوڭىلى سونداي نازىك. اقىن-جۇرەك جازۋشىنىڭ قاسىندا بولۋ، ءسوزىن تىڭداۋ ءبىر باقىت بولسا، بىرگە ساپارلاس بولساڭ مىڭ باقىت.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن كەرە­مەت توپپەن ساپارلاس بولدىم. ولار – سول كەزدەگى سەنات توراعاسى ورال­باي ابدىكارىموۆ، مارقۇم­دار سەنا­­تور ءابىش كەكىلباي ۇلى مەن  عا­­لىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك، كور­­­نەك­تى جازۋشى قويشىعارا سالعارا بولاتىن.

ءبىز نۇرا بويىنان بالىقتى­كول، ايناكول اسىپ، تورعايدىڭ جونىن  جاعالاي، ودان ءارى ۇلىتاۋ اسىپ، جاڭاارقانى جاعالا­دىق. جولاي شوڭ، سارى توقا كەسە­نەلەرىنە سو­عىپ، دۇعا جاسادىق. الاشا حان مەن جوشىنىڭ مازارىنا سوق­تىق. ۇلى­تاۋدىڭ تاڭ­بالى تاس­تارىن كور­دىك. وسىناۋ سايىن سارى­ارقا دا­لاسىنىڭ تاريحىن ابەكەڭ ايتا باس­تاعاندا، وسى ولكەنىڭ بىل­گىرى اق­سەلەۋ اعام قايتا-قايتا شاق­شا­­سىنا جۇگىرىپ، ءتانتى بولىپ وتىر­د­ى. قويشىعارا سالعارا اعام وقتا-تەكتە تاريحي دەرەكتەرگە ق­اتىس­تى سوزگە ارالاسىپ وتىرعانى بولماسا، بەس كۇن، بەس ءتۇن ءابىش اعام سويلەدى. مۇنشاما مول ءبىلىمدى بەرە سالعان اللاعا شۇكىرشىلىك!

ءابىش كەكىلباي ۇلى فەنومەنى نە؟ ول ادەبيەتكە قۇبىلىس بولىپ كەلدى. ادەبيەتتىڭ بۇكىل جانرىن­دا قولتاڭباسى بار. ابە­كەڭ­نىڭ كوركەم پروزاداعى بيىك­تەرى جونىندە از جازىلعان جوق. قو­ماقتى زەرتتەۋلەر بار. اسىرە­سە، «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» سىندى تاري­حي روماندارىنىڭ ارحي­تەك­تو­ني­كاسى، كۇردەلى تاريح پولوت­نوسىن­داعى ۋاقىت پەن كەڭىستىك، تا­ريح پەن ۇلت بولمىسى قوسا ءورى­لىپ 1980-جىلدارى قازاقتىڭ رۋحاني دۇ­نيە­سىندە جاڭا ءبىر ءۇردىس باس­تالدى. بۇل ءوز حالقىنىڭ تاريحىنا، ءجۇرىپ وتكەن جولىنا شولىر­كەي قا­راۋ كەزەڭى بولدى. قازاق ادە­بيە­تى­نىڭ عانا ەمەس، ۇلتتىڭ سانا سەزى­مىن­دە، ياعني رەنەسسانستىق كەزەڭ كەلدى.

كەڭ-بايتاق كەڭەس ەلىندە قايتا قۇرۋ باستالدى. وسى كەزدە قالام­گەرلەر ءۇشىن جاڭا تاقى­رىپ­تار اۋقىمى كورىندى. ول تاري­حي روماندار زامانىنا الىپ كەلدى. ءىلياس ەسەنبەرلين، حامزا ەسەنجانوۆ، ءابدىجامىل نۇر­پەيىسوۆ، شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلباي ۇلى، سوفى سماتاەۆ، راما­زان توقتاروۆ سىندى قالام­گەرلەر ۇلتتىڭ بەيمالىم تاعدى­رى­نا ءۇڭىلدى. ولاردىڭ الدىن­دا «اباي» ەپوپەياسىمەن تەمىر­قازىقتاي مۇحتار اۋەزوۆ تۇردى.

الپىسىنشى جىلدارداعى جىلىمىق، سەكسەنىنشى جىلداردا قايتا ورالدى. وسى كەزەڭدە ءابىش كەكىلباي ۇلى شىعارماشىلىعى مەن ونىڭ تاريحي روماندارى باي­گە­دەن وزىپ تۇردى.

ءابىش كەكىلباي ۇلى تاريحي روماندى سويلەتتى، ءتىل، كوركەم وبراز، سيۋجەت، مونولوگتار مەن ديا­لوگ­تار، كەيىپكەرلەر گالەرەياسى روماننىڭ ءىرى كولەمىنە قاراماس­تان وقىرمان جۇرەگىن باۋراپ الدى. مەملەكەتتىك سىيلىقپەن مارا­پاتتالدى.

ءابىش كەكىلباي ۇلى ماڭگۇرت وب­­را­­زىن ءبىرىنشى بولىپ الەم­دىك ادە­­بيەتكە الىپ كەلدى. ول تاريحي-ەت­نو­­گرا­فيالىق سيپات ال­عان جوق. ماڭ­­گۇرت­تىك – ۇلت­تىق كەسەل، ۇلتتىق دەرت. قولدان جاسالعان قاساستىق ادام­­دى رۋحاني قۇلدىراتىپ، ونىڭ ادامي سانا-سەزىمىن تاپتايدى. جانى بار، رۋحى جوق، ويى جوق ماق ۇلىق ادام وبرازى جاسالدى. سونىڭ ار جا­عى­نان ءابىش كەكىلباي ۇلى ادامزات باسىنا كەلەتىن قاۋىپتى كوردى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ ۇلتتىق سايا­ساتى دا سول دەرتكە اكەلە جاتتى. قا­لامگەر وسى رۋحاني دەرتتىڭ زو­با­لاڭىن سە­زىن­دى. ارينە، كەيىن ادام­زات­تىڭ ايت­ماتوۆى اتالعان شىڭ­عىس تو­رە­قۇل­ ۇلى ونى ۇلتتىق تراگە­ديا رە­تىن­­دە قاراستىردى. قولدان جا­سال­­عان سايا­سات ۇلتتىڭ گەنوفوندىن جويۋ­عا شاق ەدى. ەشتەڭەنى ويلامايتىن، ەش­تەڭەنى سەزىنبەيتىن ۇرپاق قالىپ­تا­سا باستادى. مۇنى شىڭعىس ايتماتوۆ «بوراندى بەكەتىمەن» دامىتتى.

دارا تۇلعا ءابىش كەكىلباي ۇلى ادە­­­­بيەت­كە ولەڭدى جەتەكتەپ كىرگەن ەدى. پوە­زيا ءابىشتىڭ ازامات­تىق بول­­­­مى­­سىن، تابيعاتىن، دارالى­عىن اشتى. ابەكەڭنىڭ پوەتيكاسى تۋرالى قازىر كوپ جازىلا قويمايدى. سوندىقتان دا، ءابىش كەكىل­باي ۇلىنىڭ وي-يىرىم­دەرى­نىڭ، فيلوسوفيالىق تولعام­دارى­نىڭ، ەۆوليۋتسيالىق قالىپ­تاسۋىن سەزىنۋ ءۇشىن، البەتتە ونىڭ ولەڭ­دەرىنە نازار سالۋ كەرەك.

ءار جىلدارى جازىلعان ءابىش كەكىلباي ۇلى ولەڭدەرىنىڭ كەي­­بىرىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورە­لىكشى. 1962 جىلى «وبالار» اتتى ولەڭى جاريالاندى. بار بول­عانى 21 جول.

وبالار، وڭشەڭ وبالار،

قاتار قاتار قازديعان.

وبالار – وڭشەڭ مولالار،

نايزامەنەن قازدىرعان.

ءدال وسى جولدار جازىلعاندا ءابىش كەكىلباي ۇلى ناعىز كەمەل شا­­عىن­دا ەدى. 30 جاس، وتتى جاس. سۇلۋ­لىق، اي مەن ءتۇن، عاشىقتىق، كول مەن سامال، ء«بىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ» تۇراتىن سەزىم، ماحاببات جى­رى­مەن كومكەرىلىپ تۇراتىن شاق. بىراق ءابىش اقىندى مۇلدەم باس­قا سەزىم بيلەيدى. ول وبالاردان اتا-بابا ءىزىن، تاريحي سانانى، تاري­­حي جادىگەرلەردى ىزدەيدى. ناي­زا­­مەن قازىلعان وبالار تۋرالى تولعانادى.

مىنە، وسى وبالار ءابىش كەكىل­باي ۇلىنىڭ بۇكىل سانا-سەزىمىن بيلەپ الدى. بابالار تاريحى جۇرەك­كە جاتتالدى. بۇل كۇن-ءتۇندى سا­رىل­تىپ ارحيۆ دەرەكتەرىن جيناس­تىرۋ­عا جە­تەكتەدى. تەرەڭ ءبىلىمدى ادام عا­نا تاريحي تاقىرىپقا بارا الادى.

سول جىلى جازىلعان «جول جىرىنا» نازار اۋدارالىق. ءابىش ءۇشىن ەر­كىن­دىكتىڭ، بوستاندىقتىڭ ءجونى بو­لەك. ول جانسەبىل سەزىم كۇيىن قالا­نىڭ قىزىل-جاسىل ومىرىنەن، سامالدى اۋا­سىنان، سالقىن سىراسىنان ىزدەمەيدى.

جىل ون ەكى اي ءبىر كەلگەن جازىم قىمبات،

سەرگيمىن اۋناپ-قۋناپ كوبە شوپتە.

شەگىرتكە مەن شىركەيدىڭ دجازىن تىڭداپ،

جالپاق جول ماعان تۇزدىڭ  برودۆەيى.

سىلقىمى بۇل كوشەنىڭ – سارتاماق قۇر،

الا يۋبكە كوبەلەك بۇراڭ بەلى،

دالانىڭ بار بوياۋىن ارقالاپ ءجۇر.

دالا... دالا... ءابىش ءۇشىن «سار­تا­ماق قۇر دا» «الا يۋبكىلى كوبە­لەك تە»، «شەگىرتكە مەن شىركەي­دىڭ»  دجاز مۋزىكاسىنان ءبىر دە ءبىر كەم ەمەس. ءدال وسى جىلدارى الماتى­نىڭ اسەم باقتارى مەن بي الاڭ­دارىندا دجاز مۋزىكاسى تولاستاماي وينالاتىن. ول مۋز­ى­كا جەڭىل سانالعانىمەن ودان جاس قىز-جىگىتتەر ەركىندىك سامالىن سەزىنەتىندەي ەدى.

ەرتە ەسەيگەن، دۇنيەنى قىزىل-جا­­سىل ومىردەن ىزدەمەي دالا توسى­­نەن ىز­دەگەن اقىن مۇراتى دا، با­قى­­تى دا وسىندا شىعار. دالا­نى سا­­عى­­نۋ، ودان سان ساۋال سۇ­راق­قا جاۋاپ ىزدەۋ اقىن ءابىشتى 60-جىل­دار­­دىڭ با­سىندا-اق وي­لانت­قان، تەبىرەنتكەن.

دۋماندى جەردەن سۋىستىم،

جيىندى كورسەم-ىعىسقام.

ابايلاماي ۋ ءىشتىم

بال قۇياتىن ىدىستان.

جيىرما سەگىز جاسىندا جاس ءابىش اقىن نەگە «ۋ ءىشىپ» ءجۇر؟ بۇل نە؟ حالىقتىڭ قارنى تويىپ، كيىمى بۇتىندەلىپ، ءومىرى تۇزەلە باستاعان جايما-شۋاق كۇندەر ەمەس پە ەدى؟ ارينە، كۇنى بويى جيىنداتىپ، داۋ­ىلداتىپ، ۇرانداتىپ تۇراتىن جاساندى ءومىر ساياساتى ءابىش اقىندى شوشىندىردى. كوزىقاراقتى، ويى تەرەڭ، ءبىلىمى كەمەل ءابىش كەكىلباي ۇلى اقىن وسى دۇرمەكتىڭ ەرتەڭگى قالپىنان قورقادى. بۇل – ويدىڭ ۋاقىتتان وزعانى.

سەكسەنىنشى جىلدارداعى اقىن ولەڭىنە نازار اۋدارالىق. ويلى ولەڭنىڭ ءوڭى وزگەرەدى.

دۇنيەنىڭ بۇلاڭى-اي،

داۋرەنىنىڭ سىلاڭى-اي.

قيال ءيتتىڭ لاڭى-اي،

جاراتقاننىڭ ولاعى-اي.

جارالعاننىڭ مولاعى-اي،

ۇزىن دامە شولاق وي،

وزىنە ءماز پەندەنىڭ،

ىندىنى، ءسىرا، تولاما-اي؟!

تولماسا، ءتۇبى تولادى-اي،

بولعاندا باسى تولاعاي.

ۋايىم تۇرماس ۇداي-اي،

اۋلاق بولعاي قۇداي-اي.

الاعاي دا بۇلاعاي.

ءبىر كۇدىك، ءبىر ءۇمىت. بۇل 1986 جىلدىڭ جاڭعىرىعىنىڭ سارىنى. اقىن بولاشاققا ۇمىتتەنە قاراي­دى، سەنە قارايدى. «ۋايىم تۇرماس ۇداي-اي» دەپ بولاشاققا ءۇمىت ارتادى. ءبىر ەركىندىكتىڭ كەلەتىنىنە سەنەدى، سەندىرەدى.

ءابىش كەكىلباي ۇلى نە ايتسا دا جۇ­­رەگى ەلجىرەپ، ازاماتتىق بولمى­سى­­مەن، ۇلتقا ادال كوڭىلىمەن ايتا­دى. ۇلى حالىق تاعدىرىن جازۋ ءۇشىن شاعىن جانر – پوەزيانىڭ مۇم­­كىن­دىگى شەكتەۋلى. سوندىقتان دا ءابىش كەكىلباەۆ پروزاعا كەلىپ ونىڭ مار­­تەبەسىن كوتەردى، تاريح­تى سوي­­لەتتى، ۇلتتىق جادتى جاڭعىرتتى.

ءابىش كەكىلباي ۇلى اعامىز­دى كوپ بىلگەن، كوپ سىرلاسقان ىنى­لەرىنىڭ ءبىرىمىن. «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە باس رەداكتور ەدىم. ءابىش اعا كەلىپ،  شاي ىشتىك.

– بۇيىمتايمەن كەلدىم، – دەدى ءابىش اعا. – ءبىر ۇلكەن دۇنيە اكەلدىم.

– ابە، دەيمىن. – تەلەفون شال­ساڭىز ءوزىمىز اكەلەتىن ەدىك  قوي.

– ادەيى كەلدىم. جىگىتتەردى دە ساعىندىم. بۇل ابىلاي حان تۋرالى كينوستسەناري. ءوز قولىممەن تاپسىرعىم كەلدى.

«ابىلاي حان» اتتى كينو­ستسەناريدى تۇسكى اسقا بارماي وقىپ شىقتىم. وقىدىم دا ءتانتى بولدىم. ماكەتتى بۇزىپ، گازەتتىڭ ىشكى سەگىز بەتىنە تۇتاستاي بەرۋگە تاپسىرما بەردىم. ءبىراۋىز العىسوز جازدىم. ءبىر ءسوز ۇناماي-اق قويعانى. تۇزەپ جىبەردىم. گازەت قاتتالىپ، باسپاحاناعا  جىبەرىلەر ساتتە ابەكەڭە تەلەفون شالدىم. – ءبىر ءسوزىڭىزدى تۇزەپ جىبەردىم، – دەدىم. – سونى ايتايىن.

ابەكەڭ قارق-قارق كۇلدى.

– ول قانداي ءسوز؟

مەن ءوز تۇزەتۋىمدى ايتتىم.

– دۇرىس ەكەن. تۇزەتۋىڭدى قولدايمىن. باس رەداكتور سولاي بولعانى دۇرىس، – دەدى. مەن دە «ۋھ» دەپ كوڭىلىم ورنىنا ءتۇستى.

ەرتەسىنە گازەت سۇراعان ادامداردان رەداكتسيانىڭ تەلەفونى تىنىم تاپپادى.

...ابەكەڭ 70-كە تولدى. الماتى­دان، استانادان اقتاۋعا ۇشىپ كەلدىك. ىعايلار مەن سىعايلار، ماسكەۋ قالامگەرلەرى دە وسىندا. ابەكەڭ ءوز تۋعان جەرىنىڭ ىستىق ىقى­لاسىنا بولەندى. جول بويى قۇ­جىناعان ادام. تۇعان اۋىلى «وڭدى» دا وزگەرىپ كەتىپتى. كوشە­لەر جوندەلىپ، ۇيلەر ساندەنىپ تۇر. جول بويى ءابىش كەكىلباي ۇلى ايتقان سوزدەر بيلبوردتارعا جازىلىپ تۇر. مۇندا تەك كەڭىستىك، مۇندا تەك ءابىش بار. ءيا، «سۇيەر ۇلىڭ بولسا سەن ءسۇي» دەگەن ۇلى اباي ءسوزى وسى جەردە جاناسىپ تۇردى.

ءابىش اعا كەكىلباي ۇلى دۇنيە سالعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە كلارا جەڭ­گەمىزگە كەلىپ كوڭىل ايتتىم. ابەكەڭنىڭ كابينەتىندە وتىردىم. اپپاق جيھازدى ءۇي ەكەن. سول ءتۇنى ءابىش اعامنىڭ ءۇيى تۇسىمە كىردى. اق جيھازداردىڭ ءىشى گاۋھار تاستارعا تولىپ تۇر ەكەن. شىراق جانىپ تۇر. «ابەكەمنىڭ جانى پەيىشتىڭ تورىنەن ورىن العان ەكەن عوي دەپ» ءارى مۇڭدانىپ، ءارى قۋانىپ وياندىم.

جەر-انانىڭ ەڭ سۇيىكتى  پەرزەنتى،

وسالسىڭ دەپ ايتا الادى ماعان كىم؟!

مەنىڭ ءىزىم – جەردىڭ بۇكىل كەلبەتى،

اجىراماس دۇنيەنىڭ ادامىمىن! – دەپ جازىپ ەدى ءابىش اعا. راسى سول. ول قازاعىنىڭ ۇلى، ۇل­تى­نىڭ ماقتانىشى، ءوز حالقىنىڭ جۇرەگىندە قالعان ۇلى قالامگەر!

ءۋاليحان قاليجان،

ۇعا اكادەميگى