تەكتىلىك فەنومەنى

ارينە، جىراۋلار بىلمەي ايتپايدى. ويتكەنى تەكتىلىك دەگەنىمىز – ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر پاراساتتىلىق ۇلگىسى رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇزىلمەي بەرىلەتىن ساباق­تاس­تىق. ەگەر بۇل ءداستۇر ۇزىلگەن-بۇزىلعان جاعدايدا سول ەتنوس قۇريدى. مىسالى، وتكەن عاسىرلارداعى وتارشىلىق كەزەڭى حالقى­مىزدى وسى تەكتىلىك قاسيەتىنەن ايىرۋ­عا ايرىقشا كۇش سالدى. كەڭەس­تىك كەزەڭدە بايلاردى تاركىلەۋ، وقىعان ۇلت زيالى­لارىنىڭ كوزىن جويۋ ارەكەتى بۇعان دالەل. سونىمەن قاتار وتارلاۋشىلار «حالىق ءۇشىن ەڭ كەرەمەت زاڭ – ونىڭ ءداستۇرى» دەپ ەجەلگى قىتاي ىلىمگەرى كونفۋتسي ايتقانداي، ءجۇز­دەگەن عاسىر بويىمىزعا اتانىڭ قانى، انانىڭ سۇتىمەن دارىپ، سۇيەككە بىتكەن اسىل تەكتى­لىك قاسيەتىمىزدەن ايىردى.

سول جىلداردىڭ زارلى زاپىرانى جايلى ايتىلعان مىنا ءبىر جوقتاۋدا:

اسپاننان تۇسكەن جاسىن-دى،

جاسىنعا تىكتىم باسىمدى.

تەڭىزدەن مارجان سۇزگەندەي،

تەرىپ ءبىر الدى-اۋ اسىلدى، – دەپتى. راسىندا، كەڭەستىك كولونيزاتورلار ءبىزدى باعا جەتپەس اسىلىمىزدان ايىردى.

تاريحشى-ەتنولوگ عالىم جامبىل ارتىقباەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، تەكتىلەردى باۋداي تۇسىرگەن الاپات ازاپتى جىلداردان كەيىن بۇل ماسەلە ءوز بەتىمەن كەتتى. ياعني، ەلدى ازدى­راتىن تەكسىز ارەكەتتەر، وركەنيەت ۇلگى­سى رەتىندە ۇسىنىلدى. «تەكتىدەن تەكتى تۋادى، تەكتىلىك جولىن قۋادى»، «تەكسىزدى تورگە شىعارما» دەيتىن قازاقتىڭ كونە ۇستانىمى جايىنا قالدى. 

تاريحشى-الەۋمەتتانۋشى جاڭابەك جاقسى­عاليەۆ، تەكتىلىك فەنومەنىن ساقتاۋدىڭ نەگى­زىندە – ۇزاق ۋاقىت سۇزگىدەن وتكەن اسىل ءداستۇر، تەرەڭ وي، عاسىرلىق ءومىر تاجىريبەسى، گەنە­تيكالىق ءىلىم سىڭگەن دانالىق كوزقاراس جيىن­تىعى بار، بۇل قاسيەت – ۇرپاقتان-ۇرپاق­قا قان ارقىلى، قاتاڭ تاربيە ارقىلى داريدى دەپتى.

سول سياقتى قازاق قوعامىنىڭ بايىرعى باسقارۋ جۇيەسى مەن گەنولوگيالىق تۇتاستىعى جايلى كەزىندە زەرتتەۋ جاساعان مارقۇم عالىم-زاڭگەر ناعاشىباي شايكەنوۆ، قوعام­دى بەرىك تۇراقتاندىرۋشى كۇش ەۆوليۋتسيالىق ساباقتاستىق دەيدى. ياعني، بۇل دەگەنمىز – بيلىك مۇرالاۋدىڭ تەكتىلىك تەحنولوگياسى.

بۇل ءۇردىستى جەر بەتىندە دامىتقان ءھام قاتاڭ ۇستاعان – كوشپەلىلەر قوعامى. ياكي، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز. مىسالى، ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ 575-581 جىلدارى تۇركى قاعاناتىن بيلەگەن تاسپار (توبو) دۇنيەدەن وتكەن تۇستا، ۇلىس باسقارۋ جارعىسى بويىنشا ۇلكەن بالاسى دالوبيان تاققا وتىرۋى ءتيىس ەدى. بىراق وردانىڭ بي-بەكتەرى بۇعان كەلىسپەي باسقا ايەلىنەن تۋعان انلونى تاققا وتىرعىزدى. جولى بولا تۇرا تاقسىز قالعان دالوبيانعا تاعىلعان ايىپ، ونىڭ شەشەسىنىڭ تەكسىز جەر­دەن شىققاندىعى. سول سياقتى موڭعول ءۇستىر­تىندە ۇلى كوشپەندىلەر يمپەرياسىن قۇر­عان شىڭعىستىڭ كەزىندە ونىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، ءتىپتى قاجەت بولسا شالكيىز جىراۋ ايتقانداي، «تەپسىنىپ كەلگەندە تەبىنگىنىڭ استىنان الا بالتا سۋىرىسىپ، تەڭ اتانىڭ ۇلىنداي» مىقتىلىق تانىتا الاتىن جامۋقا شەشەن دەگەن نويان بولدى. كوپتەگەن تاريحشىلار بۇل ادام تەمۇجيننەن ارتىق بولماسا، ءبىر مىسقال كەم ەمەس ەدى دەيدى. بىراق جامۋقا ەشقاشان حان بولمايدى. سەبەبى تەمۇجيننىڭ ءتۇپ اتاسى بودانشاردان قابىش باتىر تۋادى. قابىشتان – مەنەن، ودان قاشي ك ۇلىك، ودان قايدۋ، ودان بايشوڭقىر، ودان تۇمبىناي شەشەن، وسى تۇمبىنايدان قاعاننىڭ ۇلى اتاسى قابىل حان، قابىلدان بارتان باتىر تۋادى. بارتان باتىر ەسۋكەي ءباھادۇردىڭ اكەسى. وسى ەسۋكەيدەن – تەمۇجين. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ەرتەدە جوعارىداعى بودانشار قول باستاپ بارىپ، قوڭسى وتىرعان جادىران-جارشىت تايپاسىن شاۋىپ، ولجاعا تۇسكەن سۇلۋ ايەلدى قاتىندىققا الىپتى. سويتسە بۇل بەيباقتىڭ اياعى اۋىر ەكەن. ودان ەر بالا تۋا­دى. بورجىعىندار (تايپا اتاۋى) بالانىڭ اتىن تۋعاداي دەپ قويىپ، ونى تۋعان ۇلدا­رىن­داي ءسىڭىرىپ كەتەدى. جوعارىداعى اتاقتى جامۋقا وسى تۋعادايدىڭ جەتىنشى ۇرپاعى. قىس­قاسى قانشا باتىر بولسا دا جەتىنشى اتاسى جات بولعاندىقتان وعان قاعاندىق ورىن ماڭگى­لىككە بۇيىرمادى.

ءسوزىمىزدى تۇيىندەپ ايتساق، ادام بالاسى تەكتىلىگىن ساقتاۋدىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاسيەتىن جانە ۇلىس بىرلىگىن جوعالتپاعان. ويتكەنى تەكتىلىك فەنومەنى – ۇلتتىڭ بويىنداعى قورعانىس قابىلەتى.