تەكتىلىك فەنومەنى

رۋحانيات • 23 شىلدە، 2019

تەكتىلىك فەنومەنى

قازاق تانىمىندا اسا قۇدىرەتتى، وتە قادىرلى «تەكتىلىك» دەيتىن ۇعىم بار. مىسالى، اتاقتى جىراۋ اقتامبەردى: «ەلدەن ەلدى ارالاپ، تەكتىدەن تەكتى سارالاپ سىنعا تولسا سياعى، البەتى شامنىڭ شىراعى، مۇحيتتان ءسۇزىپ شىعارعان، قىمباتتى گاۋھار باعاسى...» دەپ تەكتىلىكتىڭ قاسيەتى تۋرالى تولعاسا، سىپىرا جىراۋ: «باي بالاسى بايعا ۇقسار، بايلاۋلى تۇرعان تايعا ۇقسار. بي بالاسى بيگە ۇقسار، التى قانات ۇيگە ۇقسار، حان بالاسى حانعا ۇقسار، بيىك-بيىك شىڭعا ۇقسار. قۇل بالاسى قۇلعا ۇقسار، مال تاپتاعان گۇلگە ۇقسار» دەپ تەكتىلىكتىڭ نە ەكەنىن تۇيىندەپتى.

بەكەن قايرات ۇلى

ارينە، جىراۋلار بىلمەي ايتپايدى. ويتكەنى تەكتىلىك دەگەنىمىز – ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر پاراساتتىلىق ۇلگىسى رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇزىلمەي بەرىلەتىن ساباقتاستىق. ەگەر بۇل ءداستۇر ۇزىلگەن-بۇزىلعان جاعدايدا سول ەتنوس قۇريدى. مىسالى، وتكەن عاسىرلارداعى وتارشىلىق كەزەڭى حالقىمىزدى وسى تەكتىلىك قاسيەتىنەن ايىرۋعا ايرىقشا كۇش سالدى. كەڭەستىك كەزەڭدە بايلاردى تاركىلەۋ، وقىعان ۇلت زيالىلارىنىڭ كوزىن جويۋ ارەكەتى بۇعان دالەل. سونىمەن قاتار وتارلاۋشىلار «حالىق ءۇشىن ەڭ كەرەمەت زاڭ – ونىڭ ءداستۇرى» دەپ ەجەلگى قىتاي ىلىمگەرى كونفۋتسي ايتقانداي، ءجۇزدەگەن عاسىر بويىمىزعا اتانىڭ قانى، انانىڭ سۇتىمەن دارىپ، سۇيەككە بىتكەن اسىل تەكتىلىك قاسيەتىمىزدەن ايىردى.

سول جىلداردىڭ زارلى زاپىرانى جايلى ايتىلعان مىنا ءبىر جوقتاۋدا:

اسپاننان تۇسكەن جاسىن-دى،

جاسىنعا تىكتىم باسىمدى.

تەڭىزدەن مارجان سۇزگەندەي،

تەرىپ ءبىر الدى-اۋ اسىلدى، – دەپتى. راسىندا، كەڭەستىك كولونيزاتورلار ءبىزدى باعا جەتپەس اسىلىمىزدان ايىردى.

تاريحشى-ەتنولوگ عالىم جامبىل ارتىقباەۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، تەكتىلەردى باۋداي تۇسىرگەن الاپات ازاپتى جىلداردان كەيىن بۇل ماسەلە ءوز بەتىمەن كەتتى. ياعني، ەلدى ازدىراتىن تەكسىز ارەكەتتەر، وركەنيەت ۇلگىسى رەتىندە ۇسىنىلدى. «تەكتىدەن تەكتى تۋادى، تەكتىلىك جولىن قۋادى»، «تەكسىزدى تورگە شىعارما» دەيتىن قازاقتىڭ كونە ۇستانىمى جايىنا قالدى.

تاريحشى-الەۋمەتتانۋشى جاڭابەك جاقسىعاليەۆ، تەكتىلىك فەنومەنىن ساقتاۋدىڭ نەگىزىندە – ۇزاق ۋاقىت سۇزگىدەن وتكەن اسىل ءداستۇر، تەرەڭ وي، عاسىرلىق ءومىر تاجىريبەسى، گەنەتيكالىق ءىلىم سىڭگەن دانالىق كوزقاراس جيىنتىعى بار، بۇل قاسيەت – ۇرپاقتان-ۇرپاققا قان ارقىلى، قاتاڭ تاربيە ارقىلى داريدى دەپتى.

سول سياقتى قازاق قوعامىنىڭ بايىرعى باسقارۋ جۇيەسى مەن گەنولوگيالىق تۇتاستىعى جايلى كەزىندە زەرتتەۋ جاساعان مارقۇم عالىم-زاڭگەر ناعاشىباي شايكەنوۆ، قوعامدى بەرىك تۇراقتاندىرۋشى كۇش ەۆوليۋتسيالىق ساباقتاستىق دەيدى. ياعني، بۇل دەگەنمىز – بيلىك مۇرالاۋدىڭ تەكتىلىك تەحنولوگياسى.

بۇل ءۇردىستى جەر بەتىندە دامىتقان ءھام قاتاڭ ۇستاعان – كوشپەلىلەر قوعامى. ياكي، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز. مىسالى، ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ 575-581 جىلدارى تۇركى قاعاناتىن بيلەگەن تاسپار (توبو) دۇنيەدەن وتكەن تۇستا، ۇلىس باسقارۋ جارعىسى بويىنشا ۇلكەن بالاسى دالوبيان تاققا وتىرۋى ءتيىس ەدى. بىراق وردانىڭ بي-بەكتەرى بۇعان كەلىسپەي باسقا ايەلىنەن تۋعان انلونى تاققا وتىرعىزدى. جولى بولا تۇرا تاقسىز قالعان دالوبيانعا تاعىلعان ايىپ، ونىڭ شەشەسىنىڭ تەكسىز جەردەن شىققاندىعى. سول سياقتى موڭعول ءۇستىرتىندە ۇلى كوشپەندىلەر يمپەرياسىن قۇرعان شىڭعىستىڭ كەزىندە ونىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، ءتىپتى قاجەت بولسا شالكيىز جىراۋ ايتقانداي، «تەپسىنىپ كەلگەندە تەبىنگىنىڭ استىنان الا بالتا سۋىرىسىپ، تەڭ اتانىڭ ۇلىنداي» مىقتىلىق تانىتا الاتىن جامۋقا شەشەن دەگەن نويان بولدى. كوپتەگەن تاريحشىلار بۇل ادام تەمۇجيننەن ارتىق بولماسا، ءبىر مىسقال كەم ەمەس ەدى دەيدى. بىراق جامۋقا ەشقاشان حان بولمايدى. سەبەبى تەمۇجيننىڭ ءتۇپ اتاسى بودانشاردان قابىش باتىر تۋادى. قابىشتان – مەنەن، ودان قاشي ك ۇلىك، ودان قايدۋ، ودان بايشوڭقىر، ودان تۇمبىناي شەشەن، وسى تۇمبىنايدان قاعاننىڭ ۇلى اتاسى قابىل حان، قابىلدان بارتان باتىر تۋادى. بارتان باتىر ەسۋكەي ءباھادۇردىڭ اكەسى. وسى ەسۋكەيدەن – تەمۇجين. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ەرتەدە جوعارىداعى بودانشار قول باستاپ بارىپ، قوڭسى وتىرعان جادىران-جارشىت تايپاسىن شاۋىپ، ولجاعا تۇسكەن سۇلۋ ايەلدى قاتىندىققا الىپتى. سويتسە بۇل بەيباقتىڭ اياعى اۋىر ەكەن. ودان ەر بالا تۋادى. بورجىعىندار (تايپا اتاۋى) بالانىڭ اتىن تۋعاداي دەپ قويىپ، ونى تۋعان ۇلدارىنداي ءسىڭىرىپ كەتەدى. جوعارىداعى اتاقتى جامۋقا وسى تۋعادايدىڭ جەتىنشى ۇرپاعى. قىسقاسى قانشا باتىر بولسا دا جەتىنشى اتاسى جات بولعاندىقتان وعان قاعاندىق ورىن ماڭگىلىككە بۇيىرمادى.

ءسوزىمىزدى تۇيىندەپ ايتساق، ادام بالاسى تەكتىلىگىن ساقتاۋدىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاسيەتىن جانە ۇلىس بىرلىگىن جوعالتپاعان. ويتكەنى تەكتىلىك فەنومەنى – ۇلتتىڭ بويىنداعى قورعانىس قابىلەتى.