ول وقيعالاردىڭ بويىندا قوعامنىڭ ىرگەلى نەگىزدەرىن قوزعايتىن وزگەرىستەردىڭ وزەگى بار. وتكەنگە زەر سالىپ قاراساق, جاعداياتتاردىڭ جاراسىمسىز جىمداسۋىنان اسا اۋقىمدى قوعامدىق كاتاكليزمدەر ورىن الىپ, سان عاسىرلىق وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردىڭ قۇردىمعا كەتكەنىن كورەمىز. ابىروي-اتاعىن جۇرت جاپپاي مويىنداپ, داڭقىن ناقتى ىستەرمەن تياناقتاعان اسا كورنەكتى تۇلعالار عانا تاريحتىڭ بارىسىن ىرقىندا ۇستاپ, ونى سىندارلى ارناعا سالىپ جىبەرە الادى. مۇنداي مەملەكەتتىك قايراتكەرلەر ءوزىنىڭ الدىنداعى, قوعامنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ الاپات جۇگىن يىعىنا ارتا بىلەدى دە, اسقاق ماقسات-مۇددەسىن جەرىنە جەتكىزە ورىندايدى.
قازاق كسر-ءنىڭ جوعارى باسشىلىعىنا كەڭەس وداعىنىڭ تالقانى تاۋسىلار تۇسىندا كەلىپ, وسىناۋ تار جول, تايعاق كەشۋگە تۇسكەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءدال سونداي كوشباسشى بولاتىن. بۇل جول وسىدان ءدال وتىز جىل بۇرىن – 1989 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا باستالعان ەدى, سول كۇنى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ XV پلەنۋمىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىنە سايلاندى. بۇل شەشىم ەلباسىنىڭ بىلىكتى باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلعان بولاشاقتاعى اسقارالى اسۋلارعا باستايتىن بەتاشار سياقتى بولعانىن, ولار اقىر اياعىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە جەتكىزگەنىن سودان بەرگى جىلدار كورسەتىپ بەردى.
ءبىز بۇل ماقالامىزدا وسىنىڭ ءبارى قالاي جاسالعانىن, ول جاعدايلاردى نەندەي سەبەپتەر تۋىنداتقانىن, سول تۇستا تاڭداۋدىڭ نەگە نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇلعاسىنا تۇسكەنىن, باسقا دا كۇردەلى ساتتەردى وي زەردەسىنە سالماقپىز.
مۇنداي كۇردەلى شىرعالاڭداردى ءسوز ەتكەندە ولاردى جالپى تاريحي كونتەكستەن جانە بولعان وقيعالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن شىرماۋىقتاي شىرماسقان ءوزارا بايلانىسىنان بولەك قاراستىرۋ استە مۇمكىن ەمەس.
ول جىلداردا قازاقستان كەڭەستىك مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ قۇقىمەن دامىپ كەلگەن بولاتىن. وسىنداي اجەپتاۋىر جوعارى ءمارتەبەسىنە قاراماستان, باسقارۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرى وداقتىق ورتالىققا – ماسكەۋگە بارىپ تىرەلەتىن, ءتۇيىندى شەشىمدەردىڭ ءبارى سوندا قابىلدانىپ, جەرگىلىكتى جەرلەرگە وكىمشىل تاپسىرمالار سول جاقتان بەرىلىپ جاتاتىن. باسقارۋدىڭ وسىنداي سىرەسكەن ساتىلىق جۇيەسى مەملەكەتتىڭ بارلىق سالالارىن تىرناعىنان توبەسىنە دەيىن تىرپ ەتكىزبەي باقىلاپ ۇستاپ تۇراتىن دا, رەسپۋبليكالاردىڭ ادىمىن اشتىرمايتىن.
الايدا ۋاقىت وتە كەلە, 80-جىلداردىڭ ورتا شەنىنە قاراي ەلدە داعدارىستىق قۇبىلىستار بوي كورسەتە باستادى. شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ ەكستەنسيۆتى ۇلگىسىنە جانە تەڭگەرمەشىلدىككە, مەملەكەتتىڭ باسىن سۇقپايتىن جەرى قالمايتىن جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكا ادامداردىڭ كوپتەگەن سۇرانىستارىنا ساي كەلمەۋگە اينالدى. سورەنىڭ استىنان سۋىرىپ سالىپ, ساۋدا جاسايتىن «قارا بازاردى» شىعارعان تاۋار زارۋلىگى كەڭەستىك قوعام ءومىرىنىڭ كوزگە بىردەن تۇسپەي قويمايتىن بەلگىسى بولىپ الدى.
«تەمىر شىمىلدىقپەن» قورشالعان قوعامنىڭ جانە ەكونوميكالىق اۆتاركيانىڭ جاعدايىندا كسرو-نىڭ الەمنىڭ بەلدى ەلدەرىنەن ارتتا قالعانى بارعان سايىن بادىرايىپ كورىنە باستادى. كوپتەگەن سالالاردا ۇركىتەرلىك ۇردىستەر ۇلكەيگەن ۇستىنە ۇلكەيە بەردى, ءوزىنىڭ و باستا بويىنا بىتكەن كەمشىلىكتەرىنىڭ سالدارىنان اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيە سىر بەرۋگە كوشتى. كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ميحايل گورباچەۆتىڭ باستاماشىلىعىمەن قولعا الىنعان قايتا قۇرۋدىڭ كەڭەس وداعىن جاڭعىرتۋ, ەل دامۋىن جاڭا ارناعا باعىتتاۋ جونىندەگى نيەتى ىسكە اسپادى. قايتا قۇرۋ اۋەلدە بۇكىل ەلدە, سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقستاندا دا ۇلكەن ءۇمىت تۋعىزىپ, كوپ نارسە كۇتتىرگەن ەدى.
الايدا باسىمدىقتاردىڭ ب ۇلىڭعىرلىعى, ناقتى جۇمىستىڭ سىلدىر سوزبەن جانە قاعازباستىلىقپەن الماستىرىلۋى, بارىنەن بۇرىن – ءىس-قيمىلدىڭ قولمەن ۇستايتىنداي باعدارلاماسىنىڭ بولماۋى ءبىر قيىردان ءبىر قيىرعا شىعانداپ شىعىپ كەتە بەرۋگە, الدىن الا ويلاستىرىلماعان قادامدارعا اكەلىپ سوقتىردى. وسىنداي وراشولاقتىقتار قاتارىندا اتىشۋلى «الكوگولگە قارسى ناۋقانداردى» دا, «ەڭبەكسىز كەلگەن تابىسپەن كۇرەستى» دە, قولعا الىنعان رەفورمالاردىڭ قادىرىن كەتىرگەن باسقا قاتەلىكتەردى دە ەسكە الۋعا بولادى. مۇنداي جاڭساقتىقتار بارا-بارا ەل باسقارۋ تىزگىنىنەن ايىرىلۋعا, بەيبەرەكەتتىكتى كوبەيتۋگە الىپ كەلدى دە, سونىڭ سالدارىنان مەملەكەت ىدىراپ تىندى.
ءسوز جۇزىندە باسقارۋدىڭ دەموكراتيالىق تاسىلدەرىنە كوشۋدى جاقتاعانىمەن, ءىس جۇزىندە ورتالىق ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەۋمەن بولدى, ءبىر عانا ماقساتتى – ءبارىن باستان-اياق باقىلاپ وتىرۋدى جانە ايتقانىنا ءسوزسىز باعىندىرۋدى كوزدەدى. وسىنداي كورسوقىر شەشىمدەردىڭ بىرەۋى 1986 جىلعى 16 جەلتوقسانداعى «18 مينۋتتىق پلەنۋم» بولدى, وندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆ قىزمەتىنەن كەتىرىلدى. رەسپۋبليكاعا ءوزىنىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن ورتالىق ونىڭ ورنىنا قازاقستان جەرىنە تابانى ءتيىپ كورمەگەن, بۇعان دەيىن ۋليانوۆ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىندە ىستەگەن گەننادي كولبيندى تاعايىندادى. تەگىندە, مۇنىڭ ءوزى ادەيى ويلاستىرىلعان قادام سياقتى. ويتكەنى وداقتىق پارتيا ەليتاسى ءۇشىن جەر كولەمى باتىس ەۋروپانىڭ اۋماعىنان اسىپ تۇسەتىن يندۋستريالى-اگرارلى قازاقستان ۇدايى نازاردا تۇراتىن مەكەن ەدى. قۋاتتى كەن بايىتۋشى جانە اگرارلى ونەركاسىپ, ەنەرگەتيكانىڭ, قارا جانە ءتۇستى مەتاللۋرگيانىڭ الىپتارى قۇرايتىن سالالار مەن كاسىپورىندار ەلدىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ ءبىرتۇتاس شارۋاشىلىق مەحانيزمىنە تۇيىقتالعان ستراتەگيالىق ماڭىزدى بۋىندار بولاتىن. استىقتى اسا مول ءوندىرەتىن رەسپۋبليكا رەتىندە قازاقستاننىڭ كەڭەس وداعىنىڭ ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى الار ورنى دا وراسان ەدى.
تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى سەبەپتى اتاپ ايتۋ ءجون: رەسپۋبليكا اۋماعىندا وداقتىڭ قۋاتتى اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنىنە عانا تىكەلەي باعىناتىن كوپتەگەن سان ءتۇرلى پوليگوندار مەن سىناق الاڭدارى بار-دى.
سوندىقتان دا 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا كولبيندى اكەلىپ تاعايىنداۋ ورتالىق تاراپىنان جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ يدەيالارىمەن قاناتتانىپ تۇرعان قازاقستاندىقتاردىڭ پىكىرىنە اشىقتان-اشىق استامسي قاراۋدىڭ كەۋدەمسوقتىق كورىنىسى بولدى. مۇنداي جاعدايدا باسشىلىققا جەرگىلىكتى كادرلاردىڭ ىشىنەن شىققان لايىقتى وكىلدەردى تارتۋ قيسىندى ءارى كوكەيگە قونىمدى ەدى. ويتكەنى قۇرامىنا 19 وبلىس كىرەتىن, كسرو-داعى ەڭ كوپۇلتتى بولىپ تابىلاتىن مۇنداي الىپ ءارى كۇردەلى رەسپۋبليكانى باسقارۋ وڭاي مىندەت ەمەس-ءتى. الايدا ورتالىق وسىنداي ورىنسىز وزبىرلىققا قارسىلىق بىلدىرگەن ستۋدەنت جاستاردىڭ اياق استى ۇيىمداستىرىلعان بەيبىت شەرۋىن قاتال كۇشپەن باسىپ-جانشىدى. كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەڭبەكشىلەرگە ينتەرناتسيونالدىق تاربيە بەرۋ ءجونىندەگى جۇمىسى تۋرالى» قاۋلى قابىلداپ, وندا ءىس جۇزىندە بۇكىل قازاق حالقىن ۇلتشىل دەپ ايىپتاۋى ودان دا وتكەن مورالدىق-پسيحولوگيالىق اۋىر سوققى بولدى.
رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى جەك كورەتىن كولدەنەڭ كوك اتتى كولبيننىڭ از ۋاقىت اراسىندا بيلىك قۇرۋى تۇسىندا اناۋ ايتقانداي ەشتەڭە تىندىرىلا قويمادى, كوپ ۇزاماي-اق ونىڭ داۋرەنى دە وتۋگە اينالدى. «قازاقستان. توسىنسىيلار مەن قاساڭقالىپتار» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى دج.ايتكەن بۇل قايراتكەردى «كولبين ەسكىرگەن داۋىرگە قايتا ورالۋدىڭ وزىنشە ءبىر بەينەسىنە اينالدى» دەپ سيپاتتاعان ەدى. بۇيرىق السا ءبىتتى, قۇيرىعىن قايقايتىپ شابا جونەلەتىن وسىنداي قايراتكەر-سىماقتار عوي كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇنى باتۋىن تەزدەتكەن. ول كادۋىلگى «پارتيا سولداتى» بولاتىن, وندايلاردان باسقا نارسەنى كۇتە قويۋ دا قيىن. ءبىز ورتالىق كوميتەت اپپاراتىندا جۇمىس ءىستەپ جۇرگەنىمىزدە كولبيننىڭ ەت ءوندىرۋ جوسپارىن سايعاقتار مەن جىل قۇستارىن قىرىپ اتۋدىڭ ەسەبىنەن تولتىرۋدى ۇسىنعانىن ەستىپ, جاعامىزدى ۇستاعانبىز.
بۇل ورايدا ەلباسىمىزدىڭ ادەپتىلىك پەن ىزەتتىلىكتەن اتتاماعانىن, كولبين تۋرالى ەشقاشان ءتومەنسىتىپ سويلەمەگەنىن اتاپ ايتۋ كەرەك, ال تالايلار ورتالىقتان اكەلىنگەن الگىنىڭ جۇمىس ءتاسىلىن سىرتىنان ءسوز ەتىپ, كەلەكەگە اينالدىرىپ ءجۇرەتىن. ايتسە دە, وسى جايىندا ايتقانىندا ميحايل گورباچەۆ, ونىڭ ءسوزىن ايتكەن كەلتىرگەن, بىلاي دەپ مويىندايدى: «ءبىزدىڭ كولبينگە بايلانىستى جىبەرگەن قاتەلىگىمىزدى تۇزەتۋىمىز قاجەت بولدى. مۇنىڭ ءوزى ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى ءبىرىنشى ورەسكەل قاتەلىگىمىز ەدى, مەن ونى قايتكەندە دە قايتالاماۋعا بەرىك بەكىندىم. ءبىز ءبارىمىز ءوز رەسپۋبليكاسىن قازاقتاردىڭ ءوزى باسقارۋى كەرەك دەپ شەشتىك, سويتتىك دە جاڭا باسشىسى كىم بولاتىنىن تاڭداۋدى ولاردىڭ وزدەرىنە قالدىردىق».
بۇل كەزدە ۋاقىت اناعۇرلىم وزگەرە باستاعان ەدى. رەفورمالاردىڭ تابانداپ تۇرىپ الۋى جانە باسشىلىقتىڭ ءجونسىز جۇرگىزىلۋى بارا-بارا كوڭىل تولماۋشىلىقتى كوبەيتتى, ءتىپتى العاش رەت جاپپاي ميتينگىلەر مەن ەرەۋىلدەرگە شىققان جۇرتشىلىقتىڭ ىزا-كەگىنە ۇلاستى. ورتالىق پەن رەسپۋبليكالاردىڭ اراسىنداعى ۋشىعا تۇسكەن قاراما-قايشىلىقتار دا ىسكەرلىك ءتۇيىنىن تاپپادى. سوندىقتان دا 1989 جىل كەڭەس وداعى ءۇشىن ەگەمەندىككە ۇمتىلىستىڭ, ميتينگىشىلدىكتىڭ جانە ەرەۋىلشىلدىكتىڭ ارتۋىنىڭ, ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ شيەلەنىسۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنە اينالدى, كەيىننەن ولار اياۋسىز قانتوگىس پەن قاقتىعىستارعا ۇلاستى.
ورتالىق ەندىگى جەردە قازاقستاندا بۇرىن جىبەرىلگەن قاتەلىكتى قايتالاماۋعا تىرىستى, رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىلىعىنا كانديداتۋرانى جەرگىلىكتى كادرلاردىڭ اراسىنان ىرىكتەۋدى ءجون دەپ تاپتى.
ول كەزدىڭ وزىندە-اق نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اتى رەسپۋبليكادا دا, ودان تىسقارى جەردە دە اۋىزدان تۇسپەي تۇرعان بولاتىن. جۇمىسشى ورتادان شىققاندىقتان, ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىن مەتاللۋرگتىڭ «وتتى» ماماندىعىنان باستاعاندىقتان دا ول قاراپايىم جۇرتشىلىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن باسقالاردان گورى سەرگەك سەزىنەتىن.
نازارباەۆ بەلسەندى, بىلىمگە قۇشتار ەدى, ءوندىرىس ماسەلەسى بولسا دا, الەۋمەتتىك جاعدايلار بولسا دا ەشتەڭەگە ەنجار قارامايتىن, قاشاندا قوعامدىق ءومىردىڭ قايناعان ورتاسىندا جۇرەتىن.
ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان كەزگە دەيىن كومسومولداعى جانە پارتياداعى جۇمىستىڭ بارلىق ساتىلارىنان وتكەن ونىڭ قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ, كولىك پەن بايلانىس جونىندەگى حاتشىسى, سونداي-اق قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىندە جيناقتاعان ەلەۋلى باسشىلىق تاجىريبەسى بار ەدى. ول رەسپۋبليكانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ بارلىق قىر-سىرىن قىرتىسىنا دەيىن بىلەتىن, ءار وبلىستاعى, ءار كاسىپورىنداعى ءىستىڭ جايىنان جاقسى حاباردار بولاتىن. سونىمەن بىرگە ستراتەگيالىق تۇرعىدان ويلايتىندىقتان, رەسپۋبليكانىڭ عانا ەمەس, تۇتاس ەلدىڭ دە ەكونوميكالىق دامۋىن بولجاي الاتىن. تالاي ادامدار ونىڭ باسشىلىق ادىسىندەگى ءىسكەرلىكتى, ناقتىلىقتى جانە ماسەلەنى شەشۋگە قاشاندا دايىن تۇراتىنىن اتاپ ايتاتىن. ول سول كەزدەگى كوپتەگەن قايراتكەرلەردەن باسشىلىقتىڭ الدىنا ماسەلەلەردى وتكىر قويۋىمەن جانە ءوزىنىڭ پىكىرىن تاباندى تۇردە قورعاۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن. نازارباەۆتىڭ مۇنداي قاعيداتشىل قاسيەتتەرىن, بىلىكتىلىگى مەن باتىلدىعىن بۇرىنىراقتان, 70-جىلداردان-اق ءماسكەۋدەگىلەر دە بىلەتىن, سول كەزدە ول جوعارىدا جۇرگەن پارتيا قايراتكەرلەرىن رەسپۋبليكانىڭ ونەركاسىپتىك الەۋەتىن دامىتۋعا, ادامداردىڭ تۇرمىسى مەن جۇمىسى ءۇشىن لايىقتى جاعداي جاساۋ قاجەتتىگىنە سەندىرەتىن.
الايدا وداقتىق ورتالىق باسقا كانديداتتاردى دا قاراستىردى. تالاي اتقارىمپازداردى ماڭدايىنان شەرتىپ كوردى. العاش رەت ازاماتتاردىڭ اۋىزشا ساۋالداماسى جۇرگىزىلدى – الماتى تۇرعىندارىن كوشەدە توقتاتىپ تۇرىپ, پىكىرلەرىن سۇرادى. سودان كەيىن بارىپ قانا تاڭداۋ نازارباەۆقا كەلىپ تىرەلدى.
زياتكەرلىك الەۋەتىمەن, قۋاتتى كوشباسشىلىق قاسيەتتەرىمەن قابىسقان ومىرلىك جانە كاسىبي تاجىريبەسى جاڭا ۋاقىتتىڭ رۋحىنا بارىنشا تولىق سايكەس كەلەتىن كانديدات تاپ نۇرسۇلتان نازارباەۆ بولىپ شىقتى.
تاريح دامۋدىڭ سان قيلى بەلەستەرىندە قوعام مەملەكەت كوشباسشىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىن قاتتى كەرەك ەتەتىنىن كورسەتەدى. قازاقستانعا دا بارىنەن قوعام مۇددەسىن بيىك قوياتىن, ورتاق ىسكە شىنداپ جان اۋىرتاتىن, جۇرتتى ەلىكتىرىپ, سوڭىنان ەرتە الاتىن جاڭا بۋىن باسشىسى اۋاداي قاجەت ەدى.
ايتسە دە, مۇنىڭ ءبارى وپ-وڭاي بولمايتىن. نازارباەۆتىڭ قاعيداعا قاتىپ قالاتىن قاسيەتىن, تالاپشىلدىعىن جاقتىرمايتىندار دا, ونىڭ رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعالىعىنان ءارى قاراي وسپەگەنىن قالايتىندار دا تابىلاتىن. وندايلار دومالاق ارىزدار دومالاتىپ تاستايتىن, بىرەۋلەر ونى تەكسەرە باستايتىن.
سىني تۇرعىدان ويلاي بىلەتىن نازارباەۆ ەلدەگى باسقارۋدىڭ تۇرلەرى مەن تاسىلدەرى ابدەن توزىپ بىتكەنىن تەرەڭ ءتۇسىندى, كەڭەستىك ەكونوميكالىق ۇلگىنىڭ قيعاشتىقتارىن جانە ءتيىمسىزدىگىن, ولاردىڭ ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي كەلمەيتىنىن انىق كوردى. سونىمەن قاتار ونىڭ باس قاتىراتىن ماسەلەلەرى تەك ەكونوميكانىڭ اينالاسى دەپ ايتۋ دا اتىمەن قاتە بولار ەدى. حالىقتىڭ قايناعان ورتاسىنان شىققاندىقتان دا ول رەسپۋبليكانىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرىنىڭ, ادامداردىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ بارلىق كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ وتىردى. رەاليست ءارى پراگماتيك ادام رەتىندە نازارباەۆ سول قوعامدىق احۋالدان قالتارىستا جاتىپ قايناعان وزگەرىستەردى ءدال سەزىنە ءبىلدى جانە ولاردىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگىن ايقىن ۇعىندى.
سول ءبىر بەتبۇرىستىق كەزەڭنىڭ رۋحى مەن ەلباسى ايقىنداعان باعىت-باعدارلارعا سەنىمنىڭ بىرەگەي كۋاسى رەتىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆقا 1989-1990 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ قيىر-قيىرىنان كەلىپ تۇسكەن حاتتار مەن ۇندەۋلەردى كەلتىرۋگە بولادى. ولار كەيدە سەزىمگە ەرىك بەرەتىن, قاتقىلداۋ ايتىلاتىن, سونىمەن بىرگە شىنايى سەنىمدى جانە وزگەرىستەر بولادى دەگەن ءۇمىتتى بىلدىرەتىن. وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى ارحيۆىنەن الدىرتقان قۇجاتتارىمىز – مۇنىڭ ايقىن دالەلى. مۇنداي حاتتاردىڭ ءاسىرەسە, سەمەي وڭىرىنەن كوپ ءتۇسكەنىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى ءدال سول وڭىردە سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ زاردابىنان تۋىنداعان ەكولوگيانىڭ, ادامدار دەنساۋلىعىنىڭ پروبلەمالارى ەرەكشە كوكەيكەستى ەدى. جۇرەكتى ءتىلىپ وتەتىندەي, سول سۇمدىقتان ازاپ تارتقان حالىققا كومەك كورسەتۋگە ۇمتىلعان وسىناۋ ۇندەۋلەردى شىن مانىندە جانايقاي دەۋگە بولادى. مىسالى, سول كەزدەگى سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى ت.سلامبەكوۆ, ح.بيتەرباەۆ: «لاۋازىم يەلەرى مەن ۆەدومستۆولاردىڭ ادامدارعا ءجۇرگىزگەن ەكسپەريمەنتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ, ايىرىلعان دەنساۋلىقتىڭ وتەماقىسىن الۋدىڭ ماسەلەلەرىن كوتەرە ءجۇرىپ... ءبىز, ازىرشە ءتىرى, ەشكىمگە كەرەگى جوق, اۋرۋ قارتتار, سان ءتۇرلى ورىندارعا, ءتىپتى م.س. گورباچەۆكە دەيىن شاعىندىق. الايدا ءبىز قازىر دە ءوز قاسىرەتىمىزبەن ءوزىمىز عانا بەتپە-بەت قالىپ وتىرمىز. كومەكتەسە كورىڭىز!» دەپ جازعان.
كوپتەگەن ۇندەۋلەردىڭ نەگىزگى ارقاۋى – ءتىل مەن مادەنيەتتى, حالىقتىڭ رۋحاني مۇقتاجدىقتارىن قايتا وركەندەتۋ, ولار ونداعان جىلدار بويى تۇنشىقتىرىلىپ, تولىققاندى شەشىلمەي كەلگەن ەدى. بۇل حاتتار ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ سەرپىندى دامۋىنىڭ, ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ىزدەۋدىڭ كورىنىسى بولاتىن. ايتالىق, وزدەرىن قيناعان ويلارىمەن گۋرەۆتەن (قازىرگى اتىراۋ) حات جولداعان ب.ايماعامبەتوۆ, ن.ناۋرىزعاليەۆ, ج.قۇتقۇجيەۆ: «تەلەديدار مەن راديو ءباز-باياعىسىنشا قازاقشا حاباردى وتە از تاراتادى. انا ءتىلىمىزدىڭ مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋدىڭ كولەمى دە, دەڭگەيى دە وتە تومەن» دەپ بولىسەدى. ولار قازاق تىلىنە قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بەرىلۋى كەرەك دەپ سانايدى.
تاعدىردىڭ تالكەگىمەن تۋعان جەردەن جىراقتا جۇرگەن قانداس باۋىرلارىمىزبەن بايلانىس ورناتۋ, ولاردىڭ قازاقستانعا قايتقىسى كەلەتىندەرىنە قولداۋ كورسەتۋ كەرەكتىگى جونىندە دە ويلار ورتاعا سالىنعان. بۇل سوزدەر سەمەي ستۋدەنتتەرى مەن جۇمىسشى جاستار وكىلدەرىنىڭ حاتتارىندا دا جازىلعان, ولار سونداي-اق اسكەري تاقىرىپتاعى كەڭەستىك فيلمدەردە باتىر قازاقتاردىڭ كورىنبەيتىنىنە, رەسپۋبليكانىڭ تالاي جەرىندە قازاق ءتىلىندەگى گازەتتەردىڭ جەتىسپەيتىندىگىنە تاڭدانا اشىناتىن, الاشوردا قايراتكەرلەرىن اقتاۋدى سۇرايتىن.
ەلدە ۇلتارالىق شيەلەنىستىڭ ورشۋىنە الاڭداۋشىلىق تانىتقان ازاماتتار وزدەرىنىڭ ورتاق ءۇيى – قازاقستاندا تىنىشتىق پەن بىرلىكتىڭ ساقتالۋىن, نىعايتىلۋىن جاقتايتىنىن بىلدىرەدى. مىسالى, قىسقا دەمالىسى كەزىندە تۋعان قالاسى گۋرەۆتە بولىپ قايتقان دەسانتشى سولدات يگور كوۆالەنكو بىلاي دەپ جازادى: «مەن قازاقستاندا تۋىپ-وسكەنمىن. سودان بەرى وتانىمنان قاي جاققا قاراي اتتانسام دا, مەنى قازاقتىڭ جەرىنە تارتادى دا تۇرادى. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى, ءسىزدى حالىق شىنايى قۇرمەتتەيدى, مەن ءوزىم ءسىزدى وتە جاقسى كورەمىن. سىزدەن دەسانتشىلار مەنىڭ انامدى ەشقاشان وتانىنان الىپ شىعۋعا ءماجبۇر بولمايتىنداي ەتۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋدى سۇرايمىن. سىزدەن ءوز بالالارىنىڭ اكەسى رەتىندە, جاسى ۇلكەن اعا, كوپتى كورگەن ادام رەتىندە وسىنى وتىنەمىن. بۇل حاتىم ءسىزدىڭ جەكە وزىڭىزگە ارنالعان, ونى ءتيىستى جەرىنە جىبەرمەسەڭىز ەكەن».
رەسپۋبليكادا بەيبىت ءومىر مەن تىنىشتىقتى ساقتاۋدى تىلەك ەتەتىن وسىنداي سوزدەردى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا شىعىس قازاقستان وبلىسىنان اعجان قۇماروۆا مەن مايرا احمەتوۆا دا جولداعان ەكەن. «بىزگە ۇلتارالىق جانجالدىڭ كەرەگى جوق, ويتكەنى ونىڭ اياعى نەگە سوقتىراتىنىن ءبىز بىلەمىز. ءسىز جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتتى جالعىز عانا دۇرىس ساياسات دەپ سانايمىز, ءسىز ءبىزدى دۇرىس تۇسىنەدى دەپ ءۇمىت ەتەمىز», دەپ اتاپ كورسەتەدى ولار.
ۋكراينا استاناسى كيەۆتەن جولداعان حاتىندا انتونينا موسكوۆكينا سوعىس جىلدارىندا قاراپايىم قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ وتباسىنا, وزىنە قاندايلىق كومەك كورسەتكەنىن العىس ايتا وتىرىپ ەسكە الادى: «قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى, مەن بۇل حاتىمدى تاماشا ادامداردى, ءبىزدىڭ سول ءبىر اۋىر جىلدارداعى ءومىرىمىزدى جادىمدا جاڭعىرتا جازىپ وتىرمىن. ەشكىم دە سان ءتۇرلى ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ اراسىنا ارازدىق وتىن جاعا المايتىنىنا سەنەمىن». وسىلاي دەپ كەلەدى دە, حاتىن «قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى, قوش-ساۋ بولىڭىز, كوپ-كوپ دەنساۋلىق تىلەيمىن!» دەگەن ءسوزدەردى قازاقشا جازىپ اياقتايدى.
ۇندەۋلەر اۆتورلارى رەسپۋبليكانىڭ دامۋىن تىلەگەن ويلارىن نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى, ول قازاقستاندى جاڭاشا وركەندەۋ مەن ورلەۋگە جەتكىزەدى دەپ سەنەدى. بۇل وي شەۆچەنكو (قازىرگى اقتاۋ) قالاسىنان جولدانعان ي.شوقبارباەۆتىڭ حاتىندا بىلاي جەتكىزىلگەن: «سوڭعى 30 جىلدىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ اراسىنان وداقتا جانە رەسپۋبليكادا بەدەلگە يە, ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى, ءمادەنيەتىمىزدى, ونەرىمىزدى, تاريحىمىزدى, دەمەك, وتانىمىزدى – التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرەتىن ادامداردى قورعاۋعا مۇمكىندىگى بار كوشباسشى شىقتى». باسقا دا اۆتورلار سياقتى, ول دا نۇرسۇلتان نازارباەۆتان «ۇلتتىق ماسەلەلەردى ادام قانىن توكپەي, ازامات سوعىسىنا ۇرىندىرماي شەشۋدى» سۇرايدى.
تاعى دا ايتامىز: نازارباەۆتىڭ مۇندايلىق كەڭ تانىمالدىلىعى, الىسقا باراتىن كەڭ قۇلاشتىلىعى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي ۇناي بەرگەن جوق. ادەتتە, تەگەۋرىندى تۇلعا ءدايىم وزىپ ءجۇرەدى, سول جولدا ونىڭ الدىنان تەرىس نيەتتى كىسىلەر قويعان كەدەرگىلەر شىقپاي قويمايدى. سول سياقتى, نازارباەۆتىڭ بەلسەندى قايراتكەرلىگى دە پارتيانىڭ ورتالىق اپپاراتىندا ۇيىسىپ تۇرعان كونسەرۆاتورلار مەن كەرتارتپالاردىڭ تىپ-تىنىش كابينەتتە جان تىنىشتىقتا وتىرا بەرۋدى قالاۋىنا نەمەسە قاتىپ-سەمگەن ۇرانداردى ۇستانىپ الىپ, قىزمەت بابىندا وسۋگە نە ءتيىستى قاسيەتتەرى, نە كاسىبي تاجىريبەسى جوقتىعىنا قاراماستان, مانساپ ساتىلارىمەن جانۇشىرا جوعارى جۇگىرۋىنە اتىمەن كەرەعار كەلەتىن. نازارباەۆ ولاردىڭ جولىن انىق كەسىپ تۇراتىن, ءبىتىمى بولەك بولاتىن, ۇيرەنشىكتى ءۇلگىلەر مەن قالىپتاردىڭ شەڭبەرىنە سىيمايتىن. وسىناۋ سان-ساپالاق سۇرقيالار بالە-جالانىڭ تورىن شىرماۋىقتاي قۇرىپ, نازارباەۆتىڭ كانديداتۋراسىن مەجەگە جاقىنداتپاي جاتىپ «جالپ ەتكىزۋگە» جانتالاسىپ باقتى. ولار تۇتاستاي ءبىر ناۋقان ۇيىمداستىرىپ جىبەردى, ماقساتتارى بىرەۋ عانا: نازارباەۆتى قارالاۋ, قادىرىن كەتىرۋ, ءسويتىپ ساعىن سىندىرۋ. رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن حاتتاردىڭ اراسىندا بولماعاندى بولعانداي ەتىپ جازۋ دا, اشىقتان اشىق جالا جابۋ دا كەزدەسەتىن. كابينەتتەرىنە قونجيىپ العان اتقارىمپازدار ءالگى جالعان اقپاراتتىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىن جاقسى بىلەتىن. نازارباەۆتى قالايدا ءىلىپ-شالىپ, قۇرىقپەن قۇلاتىپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ىلىكتى ىندەتە ىزدەۋدى ماقسات ەتەتىن نەشە ءتۇرلى كوميسسيالار مەن تەكسەرۋ توپتارى ءبىرىنەن كەيىن ءبىرى قۇرىلا بەرەتىن. الايدا ولارىنان ەشتەڭە شىقپادى, الگى كوميسسيالاردىڭ ەشقايسىسى دا ونىڭ ومىرىنەن دە, جۇمىسىنان دا ءتىپتى كىشكەنتاي دا جاعىمسىز فاكتىنى نەمەسە كىر كەلتىرەر تاڭبانى تابا المادى. وسىنىڭ ءبارى ونىڭ جۇيكەسىن قانشالىقتى جۇقارتقانى, جانىن جەگىدەي جەگەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. نازارباەۆ ءدايىم پسيحولوگيالىق قىسىمدى سەزىنۋمەن ءجۇردى, ونى مورالدىق جاعىنان مايىپ ەتپەكشى بولدى.
ءبىز, سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەت اپپاراتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى, نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ قانداي قيىن جاعدايدا ەكەنىن تۇسىندىك تە, سەزىندىك تە, وعان جانىمىز شىنداپ اشيتىن. رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى قىزمەتىنە تەك نازارباەۆتىڭ عانا ناعىز لايىقتى ەكەندىگى ايدان انىق بولاتىن. ابىروي بەرگەندە, ول ناعىز كۇرەسكەرلىك قاسيەتىن, ءمىنەزىنىڭ مىقتىلىعىن كورسەتتى, تاعدىردىڭ تەگەۋرىنىنە لايىقتى توتەپ بەردى. قايتا سول سىناقتان بۇرىنعىدان دا شىنىعىپ, شيراپ, كۇشەيىپ, جاڭا سىن-قاتەرلەرگە دايىن تۇراتىنداي شىڭدالىپ شىقتى.
(جالعاسى بار)
ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى
