تالاس وماربەكوۆ: جەر بەتىندە قازاق سياقتى قاسىرەت كورگەن حالىق جوق

 – ءسىز شاڭ باسقان ارحيۆ قۇجاتتارىن اق­تا­رىپ، قازاق حالقىنىڭ كەڭەستىك كە­­زەڭ­دەگى قاسىرەتتى تاريحىن تەرەڭ زەرت­تەگەن عالىمسىز. ارحيۆتەگى اششى شىندىق تۋرالى قۇجاتتارمەن العاش تانىسقان كەزدە قانداي كۇيدە بول­دى­ڭىز؟ 

– ءبىزدىڭ قازىرگى پرەزيدەنت ءارحيۆى بۇ­رىن پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءارحيۆى بولعان. زەرتتەۋدى العاش سودان باستا­دىق. ارتىنشا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءارحيۆى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆ­تەرى سەكىلدى ۆەدومستۆولىق مۇرا­عات­تارمەن تانىستىم. قازاقستاننىڭ جە­تى وبلىسىنىڭ ءارحيۆىن اقتاردىم. سو­لار­دى اقتارىپ وتىرىپ جاعامدى ۇستا­­دىم. قاتتى تاڭدانعانىم جانە قات­تى اشىن­عانىم سول، اشارشىلىق كەزىن­دە­گى بوسقىن­شىلىققا قارسى دەرەكتەر اياق الىپ جۇرگىسىز. قازاقتىڭ قالاي بوسقىنشىلىققا ۇشى­راعانى، ءار اۋدان، وبلىستارداعى بوس­قىن­شىلىق، باسقا ولكەگە بارعانداعى جاع­داي­لارى تۋرالى ادام ەستىسە نانعىسىز ءمالى­مەتتەردى كەزىكتىردىم. 

قاتتى قىنجىلعانىم، ءبىزدىڭ وقىپ، جازىپ جۇرگەن تاريحىمىز مۇلدە باسقا تاريح بولىپ شىقتى. شىن مانىندەگى تاريح ادامداردىڭ اشتىقتىڭ زاردابىنان جىلاننىڭ، تاسباقانىڭ ەتىن جەگەنى، بوسىپ كەتكەنى، كومۋسىز قالعانى تۋرالى بۇرىن­عىلار اۋىزشا ايتقان تاريح ەكەنىن بىلدىك. دەسە دە ولار اۋىزەكى عانا ايتىلىپ، رەسمي دەرەك بولماعاندىقتان ونشا ءمان بەرمەگەنىمىز راس. ال قول قويىلىپ، ءمور باسىلعان قاسىرەتتى قۇجاتتاردى كوزبەن كورگەندە جۇرەگىم اۋىردى. وسىنشاما قاسىرەتتى جاسىرۋدىڭ نە قاجەتى بولدى ەكەن دەگەن ويعا كەلدىم. كوزى كورگەن ادامداردىڭ ءتىرى بولسا دا جاسىرىپ وتىرعانى قالاي دەپ قاپالاندىم. مىنە، وسى اسەردەن ءالى كۇنگە دەيىن ايىعا الماي كەلەمىن. 

 – ارحيۆ دەرەكتەرىنە ءۇڭىلىپ، اقتاڭ­داق­تار اقيقاتىنا كوز جەتكىزگەن سا­يىن «نەگە؟» دەگەننەن باستالاتىن سا­نا­­مىزدا سانسىز ساۋال تۋىندايدى. بول­­شەۆيكتەردىڭ باسسىزدىعىنان نەگە قازاق حالقى سونشالىقتى زارداپ شەك­تى؟ نەگە ناۋبەت قازاق حالقىنىڭ باسىنا ءتوندى؟ 

– لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر 1917 جىلى قازاندا بيلىكتى باسىپ العاندا، بولشەۆيكتىك پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانى 24 مىڭ ادام بولعان ەكەن. جيىرما ءتورت مىڭ ادام بيلىكتى باسىپ الادى دەسە سەنەر مە ەدىڭىز؟ سەنبەيسىز. ولار بۇكىل رەسەيدەگى بيلىكتى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە باسىپ الدى. حالىق ولاردى قا­لاي قولدادى، نەگە قارسى بولمادى؟ بى­لاي قاراساڭىز اپ-انىق تەرروريستىك ارە­كەت. ال باسىپ العان سەبەبى ولار ما­ڭىز­دى ءۇش قۇجات قابىلدادى. كەيىننەن بۇل بولشەۆيكتەردىڭ ەكىجۇزدىلىگىن اشكە­رە­لە­گەن جالعان قۇجاتتار بولىپ شىقتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كادەتتەر مەن ەسەرلەر توقتاتا المادى، توقتاتقىسى دا كەلمەدى. ەڭ ۇلكەن قاتەلىكتىڭ ءبىرى مىنە وسى بولدى. بولشەۆيكتەر پارتياسى بيلىكتى باسىپ العان ساتتە ءبىتىم تۋرالى دەكرەت قابىلدادى. باتىس ۋكراينا، باتىس بەلورۋسسيا، پولشا، بالتىق بويى ەلدەرىنىڭ بارلىعىن انتانتا وداعى ەلدەرىنە بەرىپ جىبەردى. ءسويتتى دە سوعىستى توقتا­تايىق دەپ، ءبىتىم تۋرالى دەكرەت قابىل­دادى. وسىلايشا وكوپتاعى بۇكىل سولداتتار، تەڭىزدەگى بارلىق تەڭىزشىلەر ءبىر كۇندە بولشەۆيكتەر جاعىنا شىعىپ كەتتى. وسىلايشا تۇتاس ارميانى ەشقانداي كۇشتەمەي-اق وزدەرىنە قاراتىپ الدى.

 ەكىنشى دەكرەت جەر تۋرالى. جەردىڭ ما­ڭىزدى ماسەلە ەكەنىن تۇسىنگەن لەنين وسىعان باسىمدىق بەردى. جەردى شارۋا­لارعا جەكەمەنشىككە بەرەمىز دەگەن شەشىم قابىلدادى. وسىدان كەيىن شارۋا­لار مەملەكەتى سانالعان بۇكىل رەسەي بول­شە­ۆيك­تەردى قولدادى. بىراق بولشەۆيكتەر ايت­قان سوزدەرىن ورىنداماي، ازعانتاي ۋاقىت­تان كەيىن جەردىڭ ءبارىن تارتىپ الىپ كولحوز، سوۆحوزدارعا تاراتىپ بەردى. مىنە، ەكى­جۇزدىلىك. ءۇشىنشى قۇجات قانالعان، ەزىلگەن ەڭبەكشى حالىقتاردىڭ دەكلاراتسياسى دەپ اتالدى. قانالعان، ەزىلگەن دەپ، قازاق، وزبەك، كاۆكاز حالىقتارى سياقتى­لار­دى ايتىپ وتىر. سولاردىڭ ءبارى ءوزىنىڭ جەكە مەملەكەتىن قۇرىپ، تاۋەلسىزدىگىن الۋ قۇقىعىن مويىندايمىز دەپ سوقتى. وسىلاي ازاتتىققا ۇمتىلعان ۇلتتاردىڭ ءبارى دە ءاپ-ساتتە بولشەۆيكتەردىڭ جاعىنا شىعا كەلدى. 

– قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنە قار­سى العاشقى كوتەرىلىس 1929 جىلدىڭ كۇزىندە تاقتاكوپىر اۋدا­نىنان باستاۋ الىپ­­تى. ەگەر وسى كوتەرىلىستەن كەڭەس بي­لىگى دەر كەزىندە ساباق العان بولسا، قازاق حالقى سونشالىقتى قىرعىنعا ۇشى­راماس پا ەدى، قالاي ويلايسىز؟

بۇل كەزدەرى قازاقتاردىڭ ءوزى بولشە­ۆيك­تەردى جاقتايتىندار جانە الاشوردانى قولدايتىندار بولىپ ءوزارا ەكىگە ءبولىنىپ كەت­كەن بولاتىن. ءتىپتى الاشوردانى جاق­تاي­تىنداردىڭ قاتارى سيرەپ، كەڭەستىك بيلىكتى قولدايتىنداردىڭ قاراسى ارتا تۇسكەن-ءدى. 1928 جىلى قازاقتىڭ ءىرى بايلارى تۇگەل كامپەسكەلەنىپ، قازاق اۋىلدارى باسشىسىز قالدى. الاشوردانىڭ تۇبىنە بۇعان دەيىن-اق جەتىپ تىندى. وسىنداي جاعدايدا بۇل كوتەرىلىس ادىلەتتى كوتەرىلىس دەپ ايتاتىن ادام شىعا ما؟ شىققان جوق. قازاقتىڭ ءوز اراسىنان دا مۇنداي ادام تابىلمادى. بەرتىنگە دەيىن بۇل انتيسوۆەتتىك كوتەرىلىس دەپ ايتىلىپ كەلدى.

– تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تەك 1929 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىندا عانا استىق دا­يىنداۋ ناۋقانىنا باي­لا­نىس­تى 30 مىڭ 800 ادام قۋعىن-ءسۇر­گىنگە ۇشىراعان كورىنەدى. 1928 جىل­دىڭ 1 قازانىنان 1929 جىلدىڭ 1 جەلتوق­سا­­نىنا دەيىن وسى ناۋقانعا بايلانىستى 125 ادام اتىلعان. ماسكەۋگە حات جولداعان حالىق شارۋاشىلىق ەسەبىنىڭ باستىعى ساماتوۆتىڭ ءمالى­مە­تىنە قاراساق، 1930-33 جىلعى اشار­شى­لىقتا قازاقستانداعى حالىقتىڭ سانى 3 مل­ن 397،5 ادامعا كەمىگەن. ونىڭ كوبى قۋعىنعا ۇشىراپ، 1 ميلليونى بوسىپ كەتكەن. سوندا 2 ملن ادام قىرىلعان بولىپ ەسەپتەلەدى. مۇنى قازاق حالقىنا جاسالعان گەنوتسيد دەمەگەندە نە دەيمىز؟

– الدىمەن گەنوتسيد دەگەن نە؟ سونى انىقتاپ الايىق. گەنوتسيد تۋرالى 1948 جىلى بۇۇ كونۆەنتسيا قابىلدادى. قىسقارتىپ ايتار بولسام، مۇندا «بەلگىلى ءبىر رۋدى، تايپانى، ۇلتتى نەمەسە حالىقتى جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن بيلىك تاراپىنان قاساقانا جاسالعان قاستاندىق. سونىڭ ءناتي­جەسىندە حالىقتىڭ قىرىلۋىنا الىپ كەلگەن شارالار گەنوتسيد دەپ باعا­لا­نا­دى» دەپ جازىلعان. 1931-1933 جىلعى اشار­شى­لىقتاعى قازاقتىڭ قاسىرەتى تىكەلەي بيلىك­تىڭ تاراپىنان جاسالدى. سوندىقتان گەنوتسيد دەپ ايتۋىمىزعا تۋرا كەلىپ-اق تۇر. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان. قازاقستان جوعارعى كەڭەسى كوميسسياسىنىڭ 1992 جىلعى رەسمي شەشىمى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ 49 پايىزى قىرىلدى دەپ جاريالاعان بولاتىنبىز. بۇل گەنوتسيد بولماعاندا نە؟ كەزىندە مەن 1989 جىلى قازاق ادەبيەتى گازەتىنە «گولوششەكين گەنوتسيدى» دەگەن كولەمدى ماقالا جازدىم. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كەزى. قوعام بىرجاقتى قابىلداعان جوق، قارسى بولدى، ءتۇرلى پىكىرلەر تولقىنى قايشىلاستى. ءبىزدىڭ قايدار الداجۇمانوۆ، جۇلدىزبەك ابىلعوجين سىندى تاريحشىلارىمىز بۇل قاسىرەتتى «ەتنوتسيد» (ەتنوستى قۇرتىپ جىبەرۋ) دەپ جازدى. قالاي دەسەك تە گەنوتسيد تەرمينى اۋقىمدىراق. ايتالىق ۋكراينا بۇۇ-عا وزدەرىندەگى اشارشىلىقتىڭ گەنوتسيد ەكەنىن مو­يىنداتتى. ۋكراينا ءبيلى­گى، پارلامەنتى مۇنى مو­يىندادى. ۋكرايناداعى اشتىقتىڭ سەبەبى دە باسقا­شا­لاۋ. ولاردا قارۋلى وتريادتار باسا كوك­تەپ كەلىپ حۋتورلاردى تىنتكەن. ءسويتىپ ۇيدەگى، قامباداعى بار استىقتى جيناپ الىپ، وزدەرىن تىرپ ەتكىزبەستەن ۇيلەرىندە قالدىرىپ، سىرتىنان اسكەرلەرمەن قورشاپ تۇرعان. سونىڭ سالدارىنان ءاربىر حۋتور حالقى اشتان قىرىلعان. سوندىقتان ولار «گولودومور» دەپ جازادى. ال بىزدەگى جاعداي قالاي؟ بىزدە حالىقتىڭ بار مالىن سىپىرىپ الدى دا، قازاقتى حالىق دەپ مەنسىنبەيتىندىكتەن، شارۋاسى بولعان جوق. وسىلايشا قازاق اشتان قىرىلدى. 

ءبىزدىڭ گەنوتسيدتى مويىنداتا الماي وتىر­عانىمىز 1948 جىلى قابىلدانعان كونۆەنتسيادان شىعادى. بىرىنشىدەن، قازاقتى ادەيى قىرعانىن دالەلدەي المايمىز. قولىمىزدا قۇجات جوق. ەكىنشىدەن، ءبىز قازاقتىڭ قىرعىنى تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىسىپ كەلەمىز. امەريكالىق سارا كەمەرون اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان 1 ميلليون 600 مىڭ قازاق قىرىلعان دەسە، ودان بۇرىن وتكەن روبەرت كونكۆەست دەگەن گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشىسى اشارشىلىق زۇلماتىنان 1 ميلليون ازامات كوز جۇمعان دەيدى. 1997 جىلى شىققان «سوتسيس» جۋرنالىنىڭ جەتىنشى سانىندا رەسەيدىڭ جيرومسكايا، پولياكوۆ سىندى زەرتتەۋشىلەرى ءتىپتى ودان دا از قىرىلعان دەيدى. قازاقتىڭ 1 ميلليونى قىتايعا ءوتىپ كەتكەن دەگەندى سوزدەرىنە دايەك ەتكىسى كەلەدى. مەن قىتايعا وتكەن قازاقتىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسپايتىنىن ايتىپ، ولارعا قارسى ماقالا جازدىم. 

ءبىزدىڭ پارلامەنت بۇۇ-عا «گەنوتسيد سياقتى تۇجىرىمدارىڭىز قازاق سياق­تى جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سۇرگەن، ءوزىن­دىك ەرەكشەلىگى بار حالىقتاردىڭ قىر­­­عىنىن سيپاتتاۋعا كەلمەيدى. بۇل وتىرىقشى، قالا­لىق جەرلەردە تۇ­رىپ قارسىلىق بىلدىرگەن حالىقتارعا ارنال­عان. سوندىقتان گەنوتسيد­كە بەرىلەتىن انىق­تا­ما­نى تولىقتىرۋ كەرەك. توتاليتارلىق نەمەسە اۆتوريتارلىق جۇيە ءوزىنىڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ مادەنيەتىن، ءداس­تۇر­لى شارۋاشىلىعىن ەس­كەر­مەي، سوعان سايكەس كەلمەيتىن كۇشتەۋ رەفورمالارىن جۇرگىزىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە حالىق قىرىلاتىن بولسا بۇل دا گەنوتسيدكە جاتادى» دەپ ايتۋلارى كەرەك. وسىنداي قوسىمشا بولسا عانا وسىناۋ زۇلماتتى حالىقارالىق تۇرعىدان گەنوتسيد دەپ مو­يىنداتا الار ەدىك. 

– گولوششەكين باسقارعان ۇجىم­داس­تى­رۋ تۇسىندا مالدىڭ باسى 1931-1933 جىلعا دەيىن 40 ملن باستان 4 ملن باسقا دەيىن كە­مىپ كەتكەن. 36 ملن باستىڭ 9 ميلليو­نىن عانا قازاقستان تۇتىنىپتى. ارعى جاعىنداعى 15 ميلليوننان استا­مى قازاق­ستاننان جان-جاققا پويىز­بەن تاسى­مالدانعان. باسقالاي ايت­قان­دا، قازاقستان سول­تۇس­تىك كاۆكاز، ءسىبىر، ورتالىق ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا قالالارىن اسىراعان. ءوزى اشتان قىرى­لىپ جاتقان حالىقتىڭ اۋزىنان جى­رىپ، باسقالاردى ازىق-ت ۇلىك­پەن قام­تا­­ماسىز ەتۋگە قازاق قاي­رات­كەرلەرى نەگە قارسىلىق تانىتا المادى؟ ولار ءدار­مەنسىز بولدى ما، الدە ىنتىماعى بول­مادى ما؟

قازاقتان شىققان بولشەۆيك باسشىلار مال شارۋاشىلىعىنىڭ كۇيزەلىسىن العا تارتىپ باسشىلىقتى اۋىستىرامىز دەگەن ويدا بولدى. ستالين بۇدان دۇرىس قورىتىندى شىعارىپ، قازاققا كومەك بەرەدى دەپ سەندى. ءاۋ باستان قازاققا كوزقاراسى دۇرىس ەمەس ستالين بۇل ءۇمىتتى اقتاعان جوق. 

– 1931 جىلعى جەلتوقسان ايىنداعى گولوششەكين­نىڭ ستالينگە جازعان حاتىندا قازاقستاندا بولعان كوتە­رى­لىستەردىڭ 15-ءى – ءىرى كوتەرىلىس كورىنەدى. وسى 15 كوتەرىلىسكە قاتىسقان 34 مىڭعا جۋىق ادام ايىپتالعان. 1 مىڭنان اسا ادام ايقاس كەزىندە قازا تاپقان ەكەن. «كە­دەيگە تەڭدىك اپەرگەن» بولشەۆيكتەر مۇن­داي قادامعا نە ءۇشىن باردى؟

– جيىرماسىنشى جىلى ماسكەۋدە باستالعان سوت پروتسەستەرىنىڭ ايىپتاۋلارىن قاراپ وتىرساق ءبىرى تروتسكيشىلدەرگە، ءبىرى زينوۆەۆشىلەرگە، ەندى ءبىرى كامەنەۆ­شى­لەرگە قارسى بولدى. بۋحارين باستاعان وڭشىلدارعا قارسى ۇلكەن تەررور دەپ اتالعان سوت پروتسەسى، ۇلتشىلدارعا قارسى تۇرىكشىل، يسلامشىل دەپ، ولارعا قارسى ءىس قوزعالدى. جالپى كەڭەستىك جۇيەدە بوتەن ويلايتىنداردىڭ بارلىعى جاپپاي قۋعىنعا ۇشىرادى. پارتيا تۇرماق جەكە ادامنىڭ ءوزى قاتاڭ جازالاندى. كەي­بىر جازالاۋدىڭ سوڭى ولىمگە اپارىپ سوقتىردى. كەڭەستىك جۇيەنىڭ تەڭدىك، ادامگەرشىلىك، بارلىق حالىقتار، بارلىق ءتىل بىردەي تەڭ قۇقىلى دەگەن تاقىلەتتەس ۇراندارى ادەمى بولعانىمەن، شىن مانىندە ولار بوتەن ويلايتىندار مەن وزىنە قارسى كەلگەندەردى تۇگەل جويۋدى قولعا الدى. ناتيجەسىندە، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى باسقاشا ويلايتىن ادام قالعان جوق. 

– تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بول­ساق، كەڭەس بيلىگىنە قارسى كوتەرىلىستەردى ۇلت قايراتكەرلەرى ەمەس، قالىڭ بۇقارا ورتاسىنان شىققان تۇلعالار باستاعان كورىنەدى. الدە قازاقتىڭ زيالى قا­ۋى­مى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قيتۇرقى ساياساتىن جەت­­كىلىكتى تۇسىنبەدى مە؟ نە ءۇشىن شارا­سىز­دىق تانىتتى؟

– ەگەر زيالى قاۋىم دەپ الاش قوزعا­لى­سىنا قاتىسقانداردى ايتاتىن بولساق، ولار ەكى رەت سوت پروتسەسى بولىپ ايدالىپ كەتكەن بولاتىن. ال ەندى رىسقۇلوۆ، نۇرماقوۆ تاعى باسقا ناركوم بولعان قايراتكەرلەردى ايتساق، ولار بۇل كەزدە بيلىكتە وتىرعاندىقتان بول­شەۆيكتىك ساياساتتىڭ ۇرداجىعىنا، ۇرتوقپاعىنا اينالدى. حالىقتان الىس بولدى. جالپى اۋداندىق بيلىكتەردەن باس­تاپ بولشەۆيكتىك بيلىك حالىقپەن بايلانىسىن ءۇزىپ الدى. حالىقپەن بايلانىسى ۇدەپ كەتكەندەردى، حالىقتىڭ اراسىندا كوپ جۇرگەندەردى ۇلتشىلعا اينالدىرىپ جىبەردى. رۋشىل دەپ قارالادى. كەڭەستىك جۇيە حالىقتىڭ ەمەس جوعارىداعىلاردىڭ ايتقانىن ىستەۋگە بەيىمدەدى. مەنىڭشە ول كەزدە بيلىكتە وتىرعان قازاق زيالىلارىن ايىپتاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.

–  حح عاسىردىڭ باسىنداعى 20 جىلدىڭ تاريحىنا (1918-1938) ءالى تولىق­قاندى باعا بەرىپ، تۇتاس ۇلتتىڭ اپات­قا ۇشىراعان كەزەڭى رەتىندە تاريحي تۇر­عىدان باعا بەرە الماي كەلەمىز. نەگە؟

– بۇل شىنىندا دا وتە ماڭىزدى ماسەلە. بىزدە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولعانىمەن، قاسىرەت كۇنى ءالى كۇنگە جوق. ۇرپاق تاريحتى، حالقىمىز كەشكەن قيىندىقتى ۇمىتپاۋى كەرەك. 1938 جىلعا دەيىنگى تاريحقا نەگىزىندە ساياسي تاريح رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك. تاريح عىلىمدارىنىڭ ءوزى دە وسى جىلدارى كەڭەستىك بيلىكتىڭ جەتە­گىن­دە كەتتى. اۆتوريتارلىق بيلىكتىڭ ايتقا­نى­مەن ءجۇردى. بۇل كەزدە كوپتەگەن جاق­سى­لىق­تارمەن قاتار حالقىمىزعا قاسىرەت اكەلگەن دۇنيەلەر وتە كوپ بولدى. وسى كەزەڭدە ءالفاۆيتتى ءۇش رەت اۋىستىردىق. حالىقتى ماڭگۇرتتەندىرە، ورىستاندىرا ءتۇستى. سوندىقتان بۇل كەزەڭنىڭ تاريحتاعى ەڭ قارالى كەزەڭ ەكەنىن ۇمىتپايىق. ەڭ باس­تىسى، ول كەزەڭدەردە دە جاقسىلىقتار بولدى عوي، ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلىپ، تەا­ترلار سالىندى ەمەس پە دەگەن سىندى قىسىر اڭگىمەلەردى دوعارۋىمىز كەرەك. كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ سوعىسقا دەيىنگى ساياساتى ادەبيەتتە، ءما­دەنيەت­­تە بولسىن قالاي بولسا دا قارالى ساياسات. رەۆوليۋتسيا دەپ ايتۋ تىم سىپايى. ءبىز بولشەۆيكتىك تەرروريزمنىڭ قاسىرەتىنە ۇشىرادىق. بىزدەن باسقا مىناداي قاسىرەتتى كورگەن ەل بولسا كوممۋنيستىك پارتياعا تىيىم سالار ەدى. 

–­ كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇشتەپ ۇجىمداس­تى­رۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن قازاق حال­قىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىل­عان­دىعى تاريحتان ءمالىم. ەندەشە اشار­شى­لىق قۇرباندارىن ەسكە الۋدىڭ ناقتى ءبىر كۇنى بەلگىلەنىپ، ول كۇن ۇلت قاسى­رەتى دەپ ەسەپتەلىپ، تۋىمىز تومەن تۇسىرىلەتىن كەزەڭ قاشان تۋادى دەپ ويلايسىز؟