ەلباسى ماقالاسى تالقىلاندى

يۋنەسكو باس ديرەك­تورى­نىڭ قامقور­شى­لىعىمەن جانە يۋنەسكو جانىن­داعى ازەر­بايجان، قازاقستان، قىر­عىز­ستان مەن تۇركيانىڭ تۇراق­تى وكىل­دىك­تەرىنىڭ بەلسەندى قولداۋىمەن وتكەن فورۋمعا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن عالىمدار جينالدى. فورۋم تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ­تىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىمەن اشىلدى.

حاتتى قازاقستاننىڭ فرانتسياداعى توتەن­شە جانە وكىلەتتى ەلشىسى جانە يۋنەسكو-داعى تۇراقتى وكىلى جان عاليەۆ وقىپ بەردى.

كوپتەگەن ەلدەردىڭ عالىمدارى، تاريحشىلارى مەن ءتىل ماماندارى قاتىسىپ وتىرعان مۇنداي القالى جيىننىڭ ەۋ­روپا تورىندە، پاريج قالاسىندا ءوتۋى­نىڭ ماڭىزى ەرەكشە. فورۋم بارشا ادام­زات تاريحىمەن ۇشتاساتىن تاريحي-ءما­دەني مۇرالارىمىزدىڭ عىلىمي اينا­لىم­داعى ءورىسىن كەڭەيتەدى دەپ ۇمىتتە­نەمىن. 

ەلىمىزدە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى مەن « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىنىڭ» با­سىم­دىقتارى ۇلان-عايىر دالامىزدان تامىر تارتقان حالىقتاردىڭ الەم­دىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسى مەن ءتاجى­ريبەسىنەن تاعىلىم الۋ، بولاشاق جاس ۇرپاقتى مادەنيەتارالىق ۇيلەسىم رۋحىندا تاربيەلەۋ ىسىنە تىڭ سەرپىن بەرۋدە.

مەنىڭ باستاماممەن قۇرىلعان حا­لىق­ارالىق تۇركى اكادەمياسى اتالعان باعىتتى عىلىمي ينتەگراتسيا تۇرعى­سىنان دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىر ايعاعىنداي وسى جيىن باي تاريحىمىز بەن ادامزات اقىل-ويى قازىنالارىنىڭ تەرەڭ تامىرلارىن وزگەشە قىرىنان پايىمداپ، جاڭا مادەنيەتارالىق قاتىناستار كوكجيەگىنە جول اشادى دەپ سەنەمىن. فورۋم جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەيمىن!» دەلىنگەن ەلباسىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىندا. 

سودان كەيىن ءسوز العان ازەر­باي­­جان­نىڭ فرانتسياداعى ەلشىسى راحمان مۇستافاەۆ جيىننىڭ تۇركى حالىقتارى ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن اتاي وتىرىپ، ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ­تىڭ فورۋم قاتىسۋشىلارىنا ارنال­عان قۇتتىقتاۋ حاتىمەن تانىستىردى. ازەربايجان باسشىسىنىڭ ءۇن­دەۋىندە: « ۇلى دالا: مادەني مۇرا جانە الەم تاريحىنداعى ءرولى» تاقىرىبىنا ارنالعان ف­ورۋم­­نىڭ يۋنەسكو-دا ءوتۋى ءتۇر­كى حالىق­تارىنىڭ ەجەلگى تا­ري­حى­­نىڭ، الەم وركەنيەتىندەگى ءرولى­­نىڭ ۇلكەن ماڭىزعا يە ەكەنىن كورسەتەدى. 

فورۋمنىڭ ازەربايجاننىڭ اقىنى يماداددين ءناسيميدىڭ 650 جىلدىعىنا تۋرا كەلۋى ءبىزدى قۋان­تادى. ازەربايجاننىڭ كلاس­سيكالىق پوەزياسىنداعى، قوعام­داعى، تاريحىمىزداعى يماداددين ءناسيميدىڭ ەرەكشە ورنىن ەسكەرە وتىرا، بيىل ەلىمىزدە «ناسيمي جىلى» دەپ بەكى­تىلدى. بۇل تۇرعىدا جالپى مادە­ني بايلىقتى ءوز تالانتىمەن بايىتقان ءسوز ۇستاسى يما­­داد­دين ءناسيميدىڭ مەرەيتويى فورۋم شەڭبەرىندە اتالىپ وتەتى­نىنە قۋانىشتىمىن» دەلىن­گەن ازەربايجان پرەزيدەنتى يل­حام اليەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىندا. 

سونداي-اق ي.اليەۆ اتال­عان جيىن حالىق­تارىمىز ارا­سىن­داعى بايلانىستى ودان ءارى تەرەڭدەتە ءتۇ­سەرىنە سەنىم ءبىل­دىرىپ، تاريحي مۇرا­لاردىڭ زەرت­تەلۋىنە زور ۇلەس قوسىپ جۇرگەن حالىقارالىق ءتۇر­كى اكادەمياسى­نا العىس ايتقان.

وسىدان كەيىن ءسوز سويلە­گەن حالىقارالىق تۇركى اكادەميا­سى­نىڭ پرەزيدەنتى، تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى دارحان قىدىرالى بۇل جيىن ەلباسىنىڭ « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنا ارنالعانىن اتاپ ءوتتى. ءىس-شارانىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى اڭگىمەلەپ، ۇلى دالانىڭ الەمدىك وركەنيەتكە زور ۇلەس قوسقانىنا توقتالدى.

«ەجەلگى مىسىر، قىتاي، يران، ءۇندىستان، ريم سەكىلدى ءىر­گە­لى ەلدەرمەن تەرەڭ قارىم-قا­تى­ناس ورناتىپ، وزىندىك ءالىپبي جاساپ، ىرگەلى وركەنيەت قۇرعان ۇلى دالا تۇرعىندارى ۇلى جىبەك جولى ارقىلى شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىن جالعاعان التىن ارقاۋ بولعان. سوندىقتان بۇگىندە عالىمدار كوشپەلىلەردى «جاۋلاۋشى عانا ەمەس، وركەنيەت جاساۋشى جانە ەلدەردى ءبىر-بىرىنە جالعاۋشى» رەتىندە باعالايدى»، دەگەن د.قىدىرالى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى يۋنەسكو-دا ءىر­گەلى جيىن وتكىزۋدى داستۇرگە اي­نال­دىرعانىن ايتتى. سونداي-اق قول­داۋ كورسەتىپ وتىرعان يۋنەسكو-عا ەرەكشە العىسىن ءبىلدىردى.

«كەلەر جىلى تونىكوك ەس­كەرت­كىشىنىڭ ورناتىلۋىنا 1300 جىل، ويشىل عالىم ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل، تۇركى الەمىنە بەلگىلى اقىن يۋنۋس ەمرەنىڭ قايتىس بولعانىنا 700 جىل، ابايدىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىن اتاپ ءوتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز»، دەدى د.قىدىرالى.

فورۋمدا يۋنەسكو باس دي­رەك­­تورىنىڭ حا­لىق­ارالىق قاتى­ناستار جونىندەگى ورىنباسارى فير­مين ەدۋاردو ماتوكو ءسوز ءسوي­لەپ، جيىنعا قاتىسۋشىلارعا ءساتتى­لىك تىلەدى. سونداي-اق ءىس-شارا­نىڭ الەم تاريحىندا تۇركى مادە­نيەتى­نىڭ قولتاڭباسىن انىقتاۋعا ىق­پال ەتەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى. 

ايتا كەتەرلىگى، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى مەن يۋنەسكو-نىڭ حالىقارالىق قاتىناس­تار جانە افريكا دەپارتامەنتى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى فيرمين ەدۋاردو ماتوكو فورۋمنان كەيىن ارنايى كەزدەسىپ، كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.

بۇدان بولەك، جيىندا عالىم­دار تۇركى مادەنيەتىنىڭ الەمدىك ءور­كەنيەتتەگى الاتىن ورنىن تال­قى­لادى. ۇندىستاندىق عالىم، ين­ديرا گاندي اتىنداعى ۇلتتىق مادە­نيەت ورتالىعىنىڭ پروفەس­سورى مانسۋرا حايدار ءوز بايان­داماسىندا تۇركىلەردىڭ ءۇندىس­تان­داعى ءبىلىم مەن عىلىم سالاسى­نا قوسقان ۇلەسىن تارقاتىپ ايتىپ بەردى. 

«ءۇندىستان تاريحىندا تۇركى­لەر دەلي سۇلتاندىعى مەن ۇلى موعول­دار داۋىرىندە بيلىك قۇردى. ولار ءۇندىستاندا ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا جاڭا ءادىس-ءتا­سىلدەر ەنگىزدى. ماسەلەن، بالا­لارعا ءبىلىم بەرۋ ىسىندە تۇركىلەر مەدرەسەلەر جۇيەسىن قۇردى. ءبىلىم سالاسىنا قاجەتتى ءدىني، عىلىمي جانە تەحنولوگيا سالاسىنداعى شىعارمالاردى سىرتقى ەلدەردەن الىپ، دامىتىپ وتىرعان. تۇركىلەر ماتەماتيكا، مۋزىكا، استرونوميا جانە مەحانيكانى دامىتۋعا كوپ كوڭىل بولگەن»، دەدى م.حايدار. 
پاريج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرو­فەس­سورى ۆاندا درەسسلەر جىل­قى­نىڭ قولعا ۇيرەتىلۋىنىڭ ماڭىزىنا توقتالدى.

«كوشپەلى ءومىردىڭ باستالۋىنا، بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن التى مىڭىنشى جىلدارى قازاقستان اۋماعىندا جىلقىنىڭ قولعا ۇيرەتىلۋى ىقپال ەتتى. ەكىن­شىدەن، قازاقستاننىڭ سول­تۇستىك-شىعىسىندا ان­درونوۆ مادەنيەتىندە العاشقى مەتال­لۋرگيانىڭ دامۋى مەن دوڭگەلەكتىڭ جاسالۋى كوپ جاعداي جاساعان. بۇكىل ادامزات دەڭگەيىندەگى وسى ەكى جاڭاشىل وزگەرىس كوشپەلى اسكەري جۇيەنىڭ دامۋىنا سەبەپ بولدى. كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ەڭ باسىم تۇسى – ونىڭ تەز يكەمگە كەلىپ، سىرتقى ورتاعا بەيىمدەلە الۋىندا. وسىنىڭ ارقاسىندا كوشپەندىلەر الىپ، ۇلى يمپەريالار قۇرا ءبىلدى. وسى ورايدا اتالعان ماسەلەلەردى ۇعىنىپ، باع­دار­لامالىق ماقالا رەتىندە ۇسىن­عان نۇرسۇلتان نازارباەۆ­قا زور العىس بىلدىرەمىن»، دەدى ۆ.درەسسلەر. 

فورۋمعا جينالعاندار ەل­باسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسى ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تاريحي ۇردىستەردى جۇيەلەۋ مەن وعان جاڭاشا كوزقاراس تۇرعى­سى­نان قاراۋدا وتە قۇندى ەكە­نىن ايت­تى. يۋنەسكو وكىلدەرى ماقا­لا­داعى جىلقىنىڭ قولعا ءۇي­رەتىلۋى، ۇلى دالاداعى ەجەلگى مەتاللۋرگيا جانە اڭ ءستيلى سياقتى قۇندى دۇنيەلەردىڭ الەمدىك مادەنيەت پەن وركەنيەتتە ەرەكشە ورنى بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

فورۋمدا التىن وردا مەم­لەكەتىنىڭ تاريحتاعى ورنى مەن تالاس قۇرىلتايىنىڭ ساياسي ءمانى جان-جاقتى تالقىلاندى. ال­قالى باسقوسۋدا الەمگە تانىمال تۇركولوگتار التىن وردا مەن تالاس قۇرىلتايىنىڭ 750 جىل­دىعىنا وراي ويلارىن ورتاعا سا­لىپ، عىلىمي قاۋىمنىڭ نازارى­نا تىڭ دەرەكتەر مەن جاڭا تۇجى­رىمداردى ۇسىندى. 

ماسەلەن، بەلگىلى تۇركىتانۋشى، اقش عالىمى يۋلاي شاميلوعلى «التىن وردا جانە ونىڭ الەمدىك ءور­كەنيەتكە جاساعان ىقپالى»، تاتار­ستان عىلىم اكادەمياسى ا.ح.حاليكوۆ اتىنداعى ارحەو­لو­گيا ينستيتۋتى ديرەكتورى ايرات سيتديكوۆ «التىن وردا ارحەو­لوگياسى: زەرتتەۋدىڭ جاڭا سا­تى­سىندا»، وزبەكستان رەسپۋب­لي­­كاسى ءا.ناۋاي اتىن­داعى ۋني­ۆەر­سيتەتتىڭ پروفەس­سورى عايبوللا باباياروۆ «قاعان» جانە «حاتۋن» تيتۋلدارى جازىلعان ەسكى تۇرىك مونەتا­لارى»، ل.ن.گۋميلەۆ اتىن­­داعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەر­­سيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عى­­لىم­­­دارى­نىڭ پروفەسسورى اي­بولات كۋش­كۋمباەۆ «التىن وردا تۇركى حالىق­تارىنىڭ تاريحىن­دا»، بري­تانيالىق عالىم ارسلان كويچيەۆ «موعولستان جانە ونىڭ قىرعىز، قازاق حالقى تاريحىنداعى ورنى» تاقىرىپتارىندا باياندا­ما­لار جاساپ، اۋقىمدى عىلىمي ءمالى­مەتتەرى مەن جاڭا كوزقاراس­تا­رىن زيالى قاۋىمنىڭ تالقى­سىنا ۇسىندى. ال ميچيگان ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ (اقش) پروفەسسورى تيمۋر كوجاوعلى، گوللانديالىق عالىم مەحمەت ءتۇتىنجى، قىرعىز رەس­­پۋبليكاسى، جو­­عار­عى كەڭەس دەپۋتاتتارى قانى­­بەك يماناليەۆ پەن سادىق شەر­نياز « ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىنىڭ ماڭىز­دى­لىعى تۋرالى ءسوز قوزعادى.

سونداي-اق بيىلعى جيىندا تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ تاري­حىن­دا ايرىقشا ورنى بار ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» شىعارماسىنا 950، اقىن يمادەد­دين ءناسيميدىڭ تۋعانىنا 650 جىل تولۋى سەكىلدى ايتۋلى تاري­حي داتالارعا بايلانىستى تالقى­لاۋ­لار مەن پىكىر الماسۋلار ءوتتى. 

ايتا كەتەرلىگى، جيىنعا اقش، فرانتسيا، گوللانديا، لاتۆيا، ما­جار­ستان، رەسەي، قىتاي، ءۇندى­ستان، قازاقستان، ازەر­باي­جان، تۇركيا، وزبەكستان، قىرعىز­ستان سىن­دى ەلدەردەن كەلگەن 100-گە جۋىق عالىم مەن حالىقارالىق ۇيىم­داردىڭ، يۋنەسكو-نىڭ وكىل­دەرى قاتىستى. فورۋم جۇمىسى « ۇلى دالا: كەڭىستىك پەن ۋاقىت كوك­جيەكتەرى»، «تۇركى وركەنيەتى جانە ونىڭ الەمدىك مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسى»، «تۇركى تاريحىن قايتا باعامداۋ: جاڭا ادىستەر مەن جاڭا مۇمكىندىكتەر» دەپ اتالاتىن ءۇش سەسسيادان قۇرالعان. 

ىرگەلى جيىن تۇركىتىلدەس ەل­دەردىڭ تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار اتاۋلى داتالارمەن تۇس­پا-تۇس كەلىپ وتىر. اتاپ ايتار بول­ساق، بيىل التىن وردا مەن موعول­ستاننىڭ قۇرىلۋىنا ىقپال ەتكەن تالاس قۇرىلتايىنا 750 جىل، ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» شىعارماسىنىڭ جازىلۋىنا 950 جىل، اقىن يمادەددين ناسي­مي­دىڭ تۋعانىنا 650 جىل تولادى.

جيىن سوڭىندا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى بىرقاتار عا­لىم­دارعا ارنايى ماراپاتتار ۇسىن­دى. اتاپ ايتقاندا، ءۇندى­ستاننىڭ ينديرا گاندي اتىنداعى ۇلتتىق مادەني ورتالىعىنىڭ (IGNCA) قىز­مەتكەرى، پروفەسسور مانسۋرا حايدار، پاريج ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ پرو­فەسسورى، تاريحشى ۆاندا درەس­سلەر، ل.ن.گۋميلەۆ اتىن­دا­عى ەۋرازيا ۇلت­تىق ۋنيۆەر­سي­تەتى­نىڭ پروفەسسورى، اكادە­ميك بو­لات كومەكوۆ، تۇركيا رەس­پۋب­لي­­­كاسىنىڭ يۋنەسكو ىستەرى بو­يىن­­شا ۇلتىق كوميسسياسىنىڭ وك­ىلى، پروفەسسور ودجال وگۋز حا­لىق­­ارالىق تۇركى اكادەمياسى «ال­­تىن مەدالىنىڭ» لاۋرەاتى اتاندى.