جاۋىنگەرلەردى اجالدان اراشالاعان

بۇگىنگە دەيىن اسكەري دارىگەر روزا مومىنوۆا تۋرالى ءبىزدىڭ ءدا­يەكتى مالىمەتىمىز بولما­دى. دەسەك تە، مايدانگەر قازاق قىز­دارى جونىندەگى تىنىم­سىز ءىز­دە­نىس­تىڭ ناتيجەسىندە، جەر­گىلى­ك­تى «پريۋ­رالە» گازەتىنىڭ 1965 جىلعى 8 مامىر كۇنگى سانىن­دا جاريا­لانعان «دەۆۋشكي ۆ سول­داتسكيح شينەلياح» اتتى ماقا­لادان روزا مومىنوۆانىڭ باتىس قازاقستان وبلىسى ورال قالاسى­نىڭ تۇرعىنى بولعانىن انىقتا­دىق. بۇعان قوسا باتىس قازاقستان وبلىستىق ارحيۆ قورىنان ونىڭ اسكەري كيىممەن تۇسكەن سۋرەتىن دە تاپتىق. (سۋرەتتە مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ گۆارديا كاپيتانى – ر.مومىنوۆا).

جوعارىدا ايتىلعان دەرەككە كەلەتىن بولساق، اۆتور بولات قا­ليەۆ بۇل ماقالانى روزانىڭ سول كەزدە ورال قالاسىندا تۇرعان اناسى ۇلمەكەنمەن جۇرگىزگەن سۇحبات نەگىزىندە جازعاندىعىن ايتقان.

روزا عاليقىزى مومىنوۆا 1919 جىلى ورال وبلىسى جىم­پيتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جانۇيادا جالعىز وسكەن. كە­يىن اتا-اناسى ورال قالاسىنا قو­نىس اۋدارادى. قالانىڭ ەتكوم­بي­ناتى اۋدانىنداعى ورتا مەك­تەپ­تىڭ 7-كلاسىن بىتىرگەن سوڭ، روزا 1934 جىلى ورالداعى فەلد­شەرلىك تەحنيكۋمعا قابىل­دا­نادى. 1938 جىلى وقۋ ءبىتىر­گەن ءتىس دارىگەرى فەدوروۆكا اۋىلىنا كەلىپ، جۇمىسقا ورنالا­سادى. جۇرەك قالاۋىمەن تاڭداعان ما­مان­­دىعىنىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرۋگە تىرىسقان جاس قىز كوپ ۋاقىت وتپەي-اق اۋىل تۇر­عىن­دارىنىڭ سۇيىكتى ءدارى­گەرىنە اينالادى. دەگەنمەن بيىك ماق­سات جولىنداعى ارمان جەت­ەگىن­دە جۇرگەن روزا اۋىلدا ءبىر جىل جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن، مەدي­تسينا­لىق ينستيتۋتقا قۇجات تاپسىرۋ ءۇشىن الماتى قالاسىنا بارادى. ەمتيحان تاپسىرۋ مەرزىمىنەن كەشىگىپ كەلگەندىكتەن ونىڭ جولى بولماي، الماتى قالالىق №1 ەمحاناعا جۇمىسقا ورنالاسادى.

1941 جىلى سوعىس باستالعان كەزدە الماتى قالالىق ستالين اۋدان­دىق اسكەري كوميسسارياتتان شاقىرۋ الىپ، 27 قىركۇيەكتە اسكە­ري مەديتسينالىق بولىمشە قۇ­رامىن­دا كالينين مايدانىنا اتتانادى.

دارىگەر روزا مومىنوۆا گوسپي­تالداعى جارالى جاۋىنگەر­لەردى ەمدەپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار، ول جاۋ سناريادىنىڭ وعى كۇ­­شەيگەن كەزدە اتىس الاڭىنان تران­شەيادا، وكوپتا جات­قان جارالى جاۋىنگەرلەر­گە كومەك­كە ۇم­تىلىپ، ولاردى ءسۇ­يەمەل­دەپ بو­راعان ون ورتاسىنان الىپ شىق­تى. ماسەلەن، دارىگەر قازاق قىزى تۋرالى «وتان ءۇشىن» ات­تى ماي­دان گازەتىندە «اسكەري اعا فەلد­شەر روزا مومىنوۆا ەلى­مىز­دىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە نەمىس وكۋ­پانتتارىنا قارسى كۇ­رەس­كە قاتىسىپ ءجۇر. ول جارالى جاۋىنگەرلەردى قامقورلىقپەن كۇتەدى. ولاردى قاتارعا قوسۋ ءۇشىن بارلىق كۇش-قۋاتىن، ءبىلىمىن ايامايدى. ولاردىڭ ۇيىنە حات جازىپ بەرەدى. كۇنى-ءتۇنى جارالى جاۋىنگەرلەردىڭ قاسىندا بولادى. كوڭىلدى اڭگىمەلەر ايتادى، گازەت وقىپ بەرەدى. جاۋىنگەرلەر مەن كومانديرلەر ونى ءوزىنىڭ تۋعان قارىنداسىنداي جاقسى كورەدى. «قاراعىم روزا» دەپ ونىڭ اتىن قۇر­مەتپەن اتايدى. مەرەيىڭ ۇستەم بولسىن، روزا! ۆ.چەپەل، 27 ناۋرىز، 1943 جىل»، دەپ جازدى.

عالىم عازيز ابىشەۆتىڭ 1969 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان شىققان «كازاحستان ۆ زاششيتە سوتسياليستيچەسكوگو وتەچەستۆا» اتتى ەڭبەگىندەگى مىنا دەرەكتە: «قانداي جەردە جاۋدىڭ وعى كۇشەيەدى، سول جەردە روزا جۇرەدى. جىلى سوزدەرىمەن جانىڭا كۇش بەرىپ، نازىك قولدارىمەن جاراقاتىڭنىڭ اۋزىن تاڭىپ، اۋرۋىڭنىڭ ازابىن جەڭىلدەتەدى. ول جۇزدەگەن جاۋىن­گەرلەردىڭ ءومىرىن قورعاپ قالدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قاتار­عا قايتا قوسىلدى» دەگەن جارالى جاۋىنگەرلەردىڭ مەيىرىمدى ءدارى­گەر روزا مومىنوۆاعا دەگەن ءسۇيىس­پەنشىلىگىن كورەمىز.

وسىلايشا ءومىر مەن ءولىم اراسىندا جۇرسە دە، ءوزىنىڭ ادامي اسىل قاسيەتتەرىن جوعالتپاعان روزا مومىنوۆا تۋرالى جاۋىن­گەر­لەردىڭ بۇل پىكىرىن، سونداي-اق رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ارحيۆ قورىندا ساقتالعان مىنا دەرەك تولىقتىرا تۇسەدى.

باتالون كومانديرى مەدي­تسي­نالىق قىزمەتتىڭ كاپيتا­نى سا­ل­ا­­حيتدەنوۆتىڭ دارىگەر روزا مو­­­مىنوۆانى «قىزىل جۇل­دىز» وردەنىنە ۇسىنعان مىنا جاز­باسىندا: «ءى-ءنشى ەكپىندى ار­ميا­­نىڭ 391-اتقىشتار ديۆيزياسى 473-مەديتسينالىق بولىمشەنىڭ ءتىس كابينەتى باستىعى مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ لەيتەنانتى روزا مو­مىنوۆا مەديتسينالىق بولىمشە قۇرىلعان كۇننەن باستاپ قىزمەت جاسايدى. ول ءاردايىم ۋاقىتپەن ساناسپاي بەلسەندى ەڭبەك ەتەدى. ءوز ەركىمەن وتا جاساۋ ءبولىمىنىڭ جۇمىسىنا دا قاتىسادى. اسكەري ءىرى وپەراتسيالار كەزىندە جاۋدىڭ ارتيللەريالىق وعىنىڭ استىندا ءجۇرىپ، ءاردايىم العى شەپ­تەگى مەديتسينالىق ءبولىم قىز­مەتى­نەن تا­بىلادى. جولداس مو­مىنوۆا كو­مان­دوۆانيەنىڭ اسكەري تاپسىر­ماسىن ورىنداۋ بارىسىندا ال­دىڭعى شەپتەگى قازاق جاۋىن­گەر­لەرىنىڭ اراسىنا بارىپ، انا ءتىلىن­دە بىرنەشە رەت ۇگىت-ناسيحات جۇ­­مىس­­تارىن جۇرگىزدى. ءوزىنىڭ نە­گىز­گى قىزمەتى بويىنشا، تەك 1943 جىلدىڭ جازىندا عانا 1508 جارالى جاۋىن­گەرگە كاسىبي دارىگەرلىك كومەك كور­­سەتتى. روزا مو­مى­نوۆا بەل­­­سەن­دىلىگى مەن اس­قان جاۋاپكەرشىلىگى ءۇشىن مەم­لەكەتتىك «قى­زىل جۇلدىز» وردەنى­نە ۇسى­­نۋ­عا لايىق»، دەپ جازىلعان.

وسىلايشا قازاق­تىڭ ەر­جۇرەك مەيىرىم­دى دارىگەر قىزى روزا مو­مىنوۆا 1943 جىلى ناۋ­رىز ايىندا «جاۋىن­گەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» مە­دا­لى­مەن، سول جىلى قىركۇيەك ايىن­دا «قىزىل جۇلدىز» ور­دەنىمەن ماراپاتتالادى.

روزا مومىنوۆا 1944 جىلى 30 ناۋرىز كۇنى بالتىق مايدانىندا اۋىر جارالانىپ، قازان قالاسىنداعى №5872 گوسپيتالگە (قازىر بۋت­لەروۆ كوشەسىندە ور­نا­لاسقان №7 مەكتەپ ءۇيى) جەت­­كىزىلەدى. ار­حيۆ دەرەكتەرىنە قارا­­­عاندا اۋىر جاراقاتتانىپ، گوس­­پيتالدا جات­قان روزا مو­مىنوۆا 1944 جىل­دىڭ 1 مامىر كۇنى «موسكۆانى قور­عاعانى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپات­تالا­دى. الايدا، اجالعا نە شارا، جاراقا­تىنان ايىعا الماعان ءدارى­گەر قىز 1944 جىلى 20 مامىردا قازان قالاسىنداعى گوسپيتالدا قايتىس بولىپ، سول قالاداعى ارسك زيراتىنا جەرلەنەدى.

باقتىلى بورانباەۆا،

م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى