بارزۋ ابدراززاكوۆ، رەجيسسەر: ساحنا ارقىلى ءپالساپا سوققاندى ۇناتپايمىن

– بارزۋ حابيبۋللا ۇلى، «ءلايلى-ءماجنۇن» ادەبي شى­عارما رەتىندە كلاسسيكا بول­­­­­­­­­عانىمەن، دراماتۋرگيا­ زاڭ­دىلىقتارى بويىنشا داستانعا ەسە جىبەرىپ الا­تىن­­دىعى بەلگىلى...

– ويىڭىزدى ءتۇسىندىم. پارسى ەلىنىڭ كلاسسيگى گان­جاۋي نيزامي پوەماسىن ساحنا تىلىندە سويلەتۋ كوپتەن بەرى ويىمدا جۇرگەن ەدى. سە­بەبى «ءلايلى-ءماجنۇن» – پار­سى عانا ەمەس، جالپى­ الەم ادەبيەتىندەگى ۇلى شى­­­عار­ما. ال ونداي كيەسى بار دۇنيەلەرگە جاقىنداي ءتۇسۋ­دىڭ ءوزى قۇددى ءبىر عيبادات ءىس­پەتتەس، ادام جانىن تازارتا تۇسەدى. «ءلايلى – ءماجنۇن» ار­قىلى مەن ماحابباتتىڭ تىل­­سىم سىرىن ۇعىنعىم كەل­دى. مۇنداي تاقىرىپقا ءجۇ­گىنۋ وتە ماڭىزدى، سەبەبى ادام­داردىڭ كوپشىلىگى ماحابباتتى تۇسىنە بەرمەيدى. ارينە، ءبىر قاراعاندا بارلىعى ايقىن سەكىلدى. بىراق ونىڭ اۋقىمى ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا كەڭ. ءبىز باۋىرماشىلىق، ىن­­­­تى­زارلىق جايلى بىلەمىز. ءبى­راق ماحابباتتىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە «زاڭسىزدىق» ەكەن­دىگىن ۇعىنا بەرمەيمىز. ماحاببات زاڭدار مەن ەرەجەلەردەن بيىك تۇرادى. وندا قاتىپ قالعان مورالدىق قاعي­دا جوق. ماحاببات – دەرت، ماحاببات – كيە. شىنايى سەزىم جولىندا ءتىپتى بار دۇنيەنى تارك ەتىپ، اقىل-ەستەن ايىرىلىپ قالۋعا دا بولادى. ونىڭ ايقىن دالەلى – ءلايلى مەن ءماجنۇن.

– ايتسە دە، الەمدىك دراماتۋرگيادا درامالىق قاي­­شى­­لىق، ىشكى قاقتىعىس تۇر­عىسىنان «ءلايلى – ءماج­­نۇندى» ون ورايتىن شىعار­مالار بارشىلىق قوي. تاڭ­­­­داۋىڭىز نەگە ءدال وسى تۋىن­­دىعا ءتۇستى؟

– جوعارىدا ايتىپ ءوت­كە­نىم­دەي، ناعىز ماحاببات شىن مانىندە قۇرباندىقتى تالاپ ەتەدى. ماحاببات – ەرلىك. وسى تۇرعىدان العاندا، مەن ءۇشىن ءماجنۇن – ناعىز قاھارمان. ءماجنۇننىڭ ىشكى قۋات، قۇمار­­لىعىنىڭ قاسىندا ءتىپتى شەكس­پيردىڭ رومەوسىنىڭ ءوزى­ السىزدەۋ كورىنەدى. سەبەبى وعان ماجنۇنگە كەلگەندەي جو­­عارى­دان ايان بەرىلمەدى. ال ءبىزدىڭ كەيىپكەردىڭ كوكىرەك كوزى اشىلعان جان. ءماجنۇن – قۇدايدىڭ نازارى تۇسكەن پەندە. بۇل – ماحابباتتىڭ ەڭ اسقاق شىڭى. قويىلىمدا ءبىز عاشىقتىقتان ەسىن جوعالتقان جاننىڭ نەندەي كۇيگە تۇسەتى­­­نىن باقىلاعىمىز كەلدى. اراب­ تىلىنەن اۋدارعاندا «ءماج­­­­نۇن» دەگەنىمىزدىڭ ءوزى «ەسالاڭ، جىندى» دەگەن­ ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. ال بۇل «ەسالاڭدىق» جىننىڭ ارە­كەتى مە، الدە قۇدايدىڭ بۇيرىعى ما، الدە ەكەۋى بىرگە مە،­ بالكي مۇلدە بولەك نارسە مە – وسىعان جاۋاپ تاپقىمىز كەل­دى. ءبىزدىڭ قويىلىم وسى كۇردەلى سۇراق جايلى سىر شەرتەدى. سپەكتاكل دايىن­ جاۋاپتار بەرمەسە دە، ادامنىڭ وزىندىك «مەن» تۇلعالىق قا­سيەتىنەن تىس شىققان ءسا­تىن كورسەتۋگە ۇمتىلادى. مە­نىڭ­­شە، قايشىلىق دەگەن وسى بول­سا كەرەك.

– دەمەك، ءسىزدىڭ ۇعىمى­­ڭىز­دا ناعىز ماحاببات دە­گەنىمىزدىڭ ءوزى تەك تاڭ­داۋ­لى­لارعا عانا جوعارى­دان بەرىلەتىن ەرەكشە قاسيەت بولدى عوي؟

– ءيا، ءبىزدىڭ قازىر ايتىپ وتىرعان ماحابباتىمىز­ – ول قۇدايعا دەگەن سۇيىسپەن­شىلىكتەن باستاۋ الادى. ون­داي ماحاببات قۇدايدىڭ نازارى تۇسكەن پەندەسىنە عانا دا­ريدى. ول – بيجان مەن مانيجە اراسىنداعى ءتۇپسىز تەرەڭ ءىلتيپات (فيردوۋسي، «شاحناما») نەمەسە ۆيس پەن رامين (فاحراددين گۋر­گانيدىڭ داستانى)، رومەو مەن دجۋلەتتا (ۋ.شەكسپير)، ءلايلى مەن ءماجنۇن باسىنان كەشكەن ۇلى سەزىم جانە تا­عى باسقالار. سەبەبى ولار سەزىم جولىندا وزدەرىن قۇر­باندىققا شالا بىلگەن سيرەك جاندار. سوندىقتان ەسىمدەرى اڭىزعا اينالدى. ءبىز، ماسەلەن، ماحابباتقا بولا اتا-انامىزدان، دىننەن، سەنىمنەن باس تارتا المايمىز. ويتكەنى سەزىم­دى ساناعا جەڭدىرىپ، ۇنە­­مى بەلگىلى ءبىر شەكارانى ساقتاپ، مەجەلى قالىپتا ءومىر سۇرەمىز. ال جوعارىدا اتاپ وتكەن قاھارماندار بارلى­عىنان دا باس تارتتى، ولار ءۇشىن «شەك» دەگەن ۇعىم جوق. «ءلايلى – ءماجنۇن» ارقىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ وسى ورايداعى ءتۇيىپ-بىلگەن سەزىمدەرىمىزدى قولى­مىزدان كەلگەنشە كورسەتكىمىز كەلدى. سوندىقتان دا تەاترعا كەلگەن كورەرمەن قويىلىمدى كورىپ ماحاببات قۇداي سىي­عا تارتقان قاسيەت، ءتىپتى اۋىر­ سىن ەكەندىگىن ۇعىنسا دەي­­­مىن. بۇل جۇكتى اركىم كوتە­رە المايدى. ماحاببات – ترا­­گەديالىق سەزىم. الايدا ونىڭ ادامعا سىيلار جىلۋى مەن نۇرى دا شەكسىز. ناعىز ما­حاببات قۇرباندىق پەن جانكەشتىلىكتى تالاپ ەتەدى.

– ال ءوزىڭىزدىڭ ومىرلىك تاجىريبەڭىزدە ءدال ءماج­نۇندەي شىنايى سەزىم جو­لىندا قۇرباندىققا با­را الاتىن ادامداردى كەزىك­تىرىپ كوردىڭىز بە؟

– جوق، ونداي پەندەنى كەز­­دەستىرمەپپىن. ءسىزدىڭ دە جو­لىق­تىرماعانىڭىزعا ءباس­ ءتى­گە الامىن. ويتكەنى ءبۇ­گىن­گى زاماندا ادامنىڭ ءومىردى قابىلداۋى مۇلدەم ءبو­لەك. ءبۇ­گىنگى ادامزات تىم سال­قىن­قاندى.

– دەمەك، ءبىزدىڭ زاماندا شىنايى، ناعىز ماحاببات جوق دەگەن ءسوز بە بۇل؟

– ماحاببات زامانعا با­عىن­­بايدى. ال ادام بويىن­دا­عى مەن ايتىپ وتىرعان «سالقىن­قاندىلىق» جايلى XII عاسىردا دا تىلگە تيەك ەتىلىپ، حاتتاردا جازىلعان ەدى. XIII عاسىردىڭ وزىندە زا­مان وزگەرىسكە ۇشىراپ، جاس­تار مەيىرىمسىز بولىپ بارا جاتقاندىعى تۋراسىن­دا كوپ ايتىلعان. ءتىپتى شەكس­پير شىعارمالارىندا دا قارت كەيىپكەرلەر ىلعي جاس­تاردى سىنعا الادى. گول­دونيدى وقىپ وتىرىپ تا سول زا­مان جاستارىنىڭ تىم ادەپ­سىز بولىپ كەتكەندىگىن اڭ­عارامىز. دەمەك، الدىڭعى بۋىن­نىڭ جاستارعا دەگەن كو­ڭىلتولماۋشىلىق سەزىمى قاي كەزەڭدە دە بولعان. ول قازىر دە بار. سوندىقتان ءبىز ءبىر-اق دۇنيەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ادام­زات قاي زاماندا ءومىر ءسۇر­سە دە، جۇرەك دەگەنىمىز جۇرەك، ەموتسيا دەگەنىمىز ەموتسيا، ماحاببات دەگەنىمىز ماحاببات، جەك كورۋ دەگەنىمىز جەك كورۋ بولىپ قالا بەرەدى. «ءلايلى – ماجنۇندە» مەن وسىنى جەتكىزگىم كەلدى.

– بارزۋ مىرزا، ايتسە دە، دراما زاڭدىلىقتارىنا نەگىز­دەلمەگەن ادەبي تۋىن­دى ساحنادا ءسىزدىڭ رەجيس­سەر رەتىندەگى بار مۇمكىن­دىگىڭىزدى كورسەتۋگە ايتار­لىقتاي كەدەرگىسىن تيگىزدى دەپ ويلامايسىز با؟

– جوق، بۇل پىكىرىڭىزبەن كەلىسە المايمىن. ارينە، باس­تاپقىدا ازداپ قينالدىم. ويتكەنى ءوزىڭىز بىلەتىندەي، داستاننىڭ ءتىلى اۋىر، كولەمى دە وتە اۋقىمدى. ونى ءبىر جارىم ساعاتتىق قويىلىمعا اينالدىرۋ ءۇشىن ءبىراز تەر توگىپ، قينالۋعا تۋرا كەلدى. 200 بەتتىك شىعارمانى 15 بەت­كە دەيىن قىسقارتتىق. ءتۇپ­نۇسقاداعى ءبىراز كەيىپكەردەن باس تارتۋعا تۋرا كەلدى. سونداي كەزدە ءبىر «ءلايلى – ءماجنۇندى» قويعانشا، شەكسپيردىڭ 10 ترا­گەدياسىن ساحنالاۋ الدە­­قايدا وڭاي سەكىلدى كو­رىندى. ونى جاسىرمايمىن. بىراق مەنى تۋىندىنىڭ ءوزى، ونداعى تازالىق، وتباسىلىق قۇندىلىق ماسەلەلەرى قىزىق­تىردى. سوندىقتان دا بۇل قويىلىمدا كوبىنەسە وتباسى، ماحاببات توڭىرەگىندە، ياعني باس كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرىنا قاتىستى دۇنيەنى كورسەتۋگە بار كۇشىمىزدى سال­­دىق. ءماجنۇننىڭ اتا-اناسى مەن ونى قورشاعان ورتاعا ءمان بەردىك. مەنىڭ ماقساتىم – ۇنەمى اۆتورعا ءۇڭىلۋ، سەبەبى ول دانىشپان، مەن دانىشپان ەمەسپىن. سوندىقتان ويلار ەتالونى مەن ءۇشىن ارقاشان اۆتور. بىلمەيمىن، ۇلى ءنيزاميدىڭ تۋىندىسىندا ايتىلعان ويدىڭ مىڭنان ءبىر بولىگىن كورەرمەنىمە جەتكىزە الدىم با، جوق پا؟!. الايدا تىرىسىپ باقتىم.

– ال رەجيسسەر رەتىندەگى ىشكى ويىڭىزدى جەتكىزە الدىڭىز با؟

– بىلەسىز بە، مەندە سپەكتاكل ارقىلى ارنايى ءبىر ويدى جەتكىزۋ سيرەك ءنار­سە. ارينە، ساياسي ءمانى بار­ پەسا قويعان كەزدەردە توق­ەتەر ويىڭنىڭ بولاتى­نى راس. ال سەزىم جايلى سپەكتاكلدەردە مەنىڭ ناقتى كوز­دەيتىن نىسانام جوق. بۇل – مەنىڭ رومانىم، كۇندەلىگىم ىسپەت­تەس دۇنيە. رەجيسسەرلىك شەشىمدەرىم ارقىلى وي­ تول­عاپ، ءوزىمنىڭ ىشكى تولعام­دا­رىممەن بولىسەمىن جانە «مىناۋ ءجون، ال مىناۋ ءجون­سىز» دەپ ايتا المايمىن. ءويت­كەنى مەن كورەرمەنگە دۇ­رىس جول نۇسقايتىن قۇ­داي ەمەسپىن، جەر باسىپ ءجۇر­گەن قاراپايىم كۇناھار پەندە­نىڭ ءبىرىمىن. سوندىقتان دا ادام­دارعا مورال وقىپ، ساح­نا ارقىلى ءپالساپا سوق­قاندى ۇناتپايمىن. مەنىڭ قويىلىمدارىم – مەنىڭ الەۋمەتپەن سىرلاسۋ ساتتەرىم.

– بىلەتىنىمىزدەي، بۇل قا­زاق ترۋپپاسىمەن العاش­قى شىعار­ما­شىلىق جۇمىسى­ڭىز ەمەس. سىزگە قازاق ءتىلدى قويى­لىمدار قانداي ءتاجى­ري­بە بەردى؟

– راس، قازاق ءتىلىن جەتىك بىلمەيمىن، بىراق ازداپ ءتۇ­سىنەمىن. قازاق پەن پارسى ءتىل­دەرى اۋىز ەكى­ تىلدە ءبىر-بىرىنە ۇقساس. كوپ­­ سوزدەردى اۋدار­ماسىز-اق­ ءتۇسىنۋ­گە­­ بو­­­لادى. ايتسە دە­ كۇر­دە­لى لينگۆيستيكالىق قولدا­نىس­­تارعا كەلگەندە ءبىراز قي­نال­­­دىم. ويتكەنى ءار ءتىل­دىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار عوي.­ تابي­عاتىن تولىقتاي ءتۇسىن­بەگەندىكتەن، ول جاۋاپكەر­شىلىكتى ارتىستەردىڭ وزىنە سەنىپ تاپسىردىم. ال اك­تەرلىك ويىندى ولاردىڭ ىشكى ەمو­تسياسى، ءۇن مەن مۋزىكا ارقىلى باقىلاپ، سىن-ەسكەرتپەمدى قاجەت كەزىندە ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىردىم. بۇل تۇستا قىتاي، قىرعىز، قا­زاق نەمەسە تاعى باسقا ءتىل­دىڭ قولدانىلىپ جاتقانى ماڭىزدى ەمەس. جۇرەك قاشان دا جۇرەك. ءتىپتى ارتىستەر وزگە تىلدە سويلەسە دە...

– جاڭا قويىلىمعا اك­تەرلىك قۇرام قالاي تاڭ­دال­­دى؟

– اكتەر تاڭداۋعا كەلگەندە ارنايى كاستينگ وتكىزىپ، اسا قاتتى قينالدىم دەي المايمىن. ءبارى ساتىمەن شەشىلە كەتتى. بىردە تەاتر فويەسىندە وي­لانىپ ءجۇرىپ، قابىرعادا ءىلىنىپ تۇرعان ارتىستەردىڭ پور­­ترەتتەرىنە كوزىم ءتۇستى. فو­­­تو­س­ۋرەتتەرگە مۇقيات كوز توق­­­تاتىپ، قاراپ شىقتىم. ءسوي­تىپ رەجيسسەرلىك ويىممەن قابىسقان اكتەرلەردى بولەكتەپ تاڭداپ الىپ، ءاڭ­گىمە­گە شاقىردىم. تۇيسىگىم ال­داماعان ەكەن، فوتودا جان جىلۋى سەزىلگەن ارتىستەر جۇزبە-ءجۇز كورىسكەندە دە سول قالپىنان تانعان جوق. ەكى ايعا جۋىق بىرگە جۇمىس ىستەدىك. كوڭىلىم تولدى. ولار­دىڭ بارلىعى دا عاجاپ!

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

نازەركە جۇماباي،

«Egemen Qazaqstan»