وتكەن عاسىردىڭ 70-90-جىلدارى ءال-فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزدە بىر­نەشە فاكۋلتەت ستۋدەنتتەرىنە حالقى­مىزدىڭ ەجەلگى ادەبيەتى تاريحىنان ءدارىس وقىدىم. سوڭىرا 1995 جىلى سونىڭ ماتەريالدارىنىڭ نەگىزىندە «قازاق دالاسىنىڭ جۇلدىزدارى» اتتى كىتاپ شىعاردىم. ول وتكەن عاسىردىڭ 70-80-جىلدارى تابىلعان جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعان ەدى. ول كەزدە شەتەلگە شىعا بەرۋگە مۇمكىندىك بولمايتىن. سول سەبەپتى كەرەكتى كوپ جازبا ماعلۇماتتار قولىما تۇسە قوي­مادى. سونىڭ وزىندە ورتا عاسىرلاردا وتىرار­دان شىققان 11 عالىم جانە مۇحاممەد حايدار دۋلاتي (1499-1551) جايلى جانە جالپى جۇرت تۇگىلى عالىمدار دا بىلە بەرمەيتىن بىرقاتار تىڭ دا سونى ماتەريالدار تاپتىم.

مەن مىسىر، سيريا، يران، ءۇندىستان، پاكىستان، تۇركيا، يسپانيا، گەرمانيا سياقتى جانە ت.ب. ەلدەرگە بارعان عىلى­مي، مادەني ساپارلارىمدا قۇرقول قايت­پايمىن. ەلىمىزدىڭ رۋحاني ءومىرى مەن جازبا مۇراسىنا بايلانىستى عاسىرلار پاراعىنىڭ اراسىندا قالىپ قويعان دالا دانالارىنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى تۋرالى دەرەكتەردى جيناي جۇرەمىن. ولار­دىڭ شىعارمالارىنىڭ باسىم كوپشىلى­گى يسلام عىلىمى جانە مادەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى.

يسلام وركەنيەتى سوناۋ ورتا عاسىر­لاردىڭ وزىندە-اق تەحنيكا سالاسىندا دا جەتىستىكتەرگە جەتكەن. قاسيەت­تى قۇران­نىڭ 719 جەرىندە عىلىم-ءبىلىم تۋرالى ايتىلادى. ياعني، يسلام ءدىنى – جاي قاراپايىم ءدىن عانا ەمەس، ۇلكەن وركەنيەت، عىلىم مەن بىلىمگە، مادەنيەتكە نەگىزدەلگەن ءدىن.

قازاق جەرىندەگى عىلىم، ءبىلىم، ءدىني-رۋحانيات، مادەني ورتالىقتىڭ ۇلكەنى، ارينە فاراب (وتىرار) ەدى. مۇندا كەزىندە باي قورى بار ۇلكەن كىتاپحانا بولعانى، بىراق وكىنىشكە قاراي ونىڭ موڭ­عول شاپقىنشىلىعى كەزىندە جويى­لىپ كەتكەنى، اتالعان شاھاردىڭ العاش­قى اتاۋى فاراب ەمەس، وتىرار ەكەنى جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا ءجۇر. ول جايلى دەرەكتەردىڭ ءبىرى ءابۋ-ل ابباس ءال-ءبالازۋريدىڭ «كيتاب فۋتۋح ءال-بۋلدان» («جاۋلاپ الىنعان ەلدەر جايلى كىتاپ») اتتى ەڭبەگىندە ۇشىراسادى. اراب جا­ساق­تارىنىڭ قولباسشىسى مۋسليم يبن قۇتايبا ءال-باحيلي (ت.ج.ب. – 715) VIII عاسىر باسىندا سامارقاندى كەلىپ قورشايدى. شاھار پاتشاسى شاش امىر­شىسىنە حات جازىپ كومەك سۇراعاندا ونىڭ تۇرارباندتا (تۇرار، تارباند، وتىرار) ەكەندىگى ايتىلادى.

كورنەكتى شىعىستانۋشى، اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولد ءوز ەڭبەكتەرى مەن ىزدە­نىس­تەرىندە قازاق دالاسى قالالارىن نازاردان تىس قالدىرماعان. ول: «ورتا، ياعني ءىح-ءحىى عاسىرلارداعى شىعىستاعى تالاس جازىعىنان، سولتۇستىك-باتىس­تاعى ساۋرانعا دەيىنگى ارالىقتىڭ ءبارى يسفيدجاب (سايرام) ولكەسىنە جاتقى­زىل­عان... وسى سولتۇستىك-باتىس وڭىرلەردى ءسوز ەتەر بولساق، يسفيدجابتىڭ باتىس جاعى كەندجيد ءوڭىرى بولاتىن... كەندجيدتەن تومەنىرەكتە، سىرداريانىڭ ەكى جاعىنا باراب ياكي فاراب ايماعى جايعاسقان-دى... يستاحري مەن يبن حاۋكال ايماقتىڭ باس قالاسى دەپ كەدەردى اتايدى دا، ونى سىرداريا جاعاسىنان ½ فارساح جەردە دەپ كورسەتەدى. ءال-ماقديسيشە (ح ع.) باس قالا ءوڭىر اتىمەن اتالعان، ول 70 000 (جەتپىس مىڭ) سارباز شىعارا الاتىن-دى، كۇمبەزدى مەشىت شاھريستاندا، ال بازارلاردىڭ باس بولىگى راباتتا بولاتىن...» دەپ جازادى.

ەجەلدەن وسىنداي قالا مادەنيەتى  بولعان جۇرتىمىز يسلام ءدىنىن تەك قابىلداۋشى عانا بولىپ قالعان جوق، يسلام وركەنيەتىن بايىتۋعا دا ۇلەس قوستى. قازاق جەرىندە وتىرار، يسفيدجاب-ساي­رام، تۇركىستان، سىعاناق، جەند، تاراز، بالا­سا­عۇن سەكىلدى، ت.ب. مادەني، رۋحاني ورتا­لىق­تار بولدى. ولاردان كوپتەگەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ پەرزەنتتەرىمىز شىقتى.

وڭتۇستىك ولكەسىندەگى بەلگىلى ما­دەني، رۋحاني وردالاردىڭ ءبىرى تۇركىستان (شاۋعار، ياسى) ەدى. شاۋعاردى ار­حەولوگتار سىرداريا بويىندا، تۇركىستان ماڭىندا بولعان دەپ ەسەپتەيدى. ۆ.ۆ.بارتولد: «شاۋعار كەدەردەن ءبىر اسۋ جەردە، ول اۋقىمدى ايماقتى، ۇلكەن بەكىنىستى، بازار جانىندا كۇمبەزدى مەشىتى بار قالا ەدى»، دەپ جازدى. «قازاقستان تاريحىندا» ول جايلى: «شاۋعار تۇركىس­تاننىڭ باتىس شىعىسىندا 8 شاقىرىم جەرگە ورنالاسقان شويتوبە قالاسىنىڭ ورنىندا بولعان. سوعد تىلىنەن اۋدارعاندا ول «قارا تاۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرە­دى. قالانىڭ قاراتاۋ ەتەگىندە ورنالاسۋى شويتوبەنىڭ شاۋعارعا بالانۋىنا قوسىمشا دەرەك بولا الادى»، دەلىنگەن.

ورتاازيالىق كورنەكتى عالىم ءابۋ ساد اس-ساماني (1113-1167) شاۋعاردان كوپتەگەن عالىمدار شىققان دەي وتىرىپ، VIII-IX عاسىرلىق بىرنەشە ويشىلدى اتايدى:

ءابۋ-ل حاسان ءالي اش-شاۋعاري.

«ول قازى ءارى تاماشا وقىمىستى بولعان. ءابۋ-ر رابينا ءال-حاسان يبن ابد ءال-كاريم اش-شيمالي اس-ساحيليدەن حاديس ريۋايات ەتكەن [7، 68].

ءابۋ مۇحاممەد ابداللا بين مۇحاممەد اش-شاۋعاري ءال-مۋستاملي.

ول ءابۋ ابداللا ءال-حۋسايىن يبن يسمايىل اش-ءشايبانيدىڭ (749-805) شاكىرتى ەدى. ول تۋرالى ءحاديسشى، تاريحشى ءال-حاكيم ابد ابداللا ءال-حافيز (؟ – 1014) «تاريح-ي نيسابۋر» («نيشاپۋر تاريحى») اتتى ەڭبەگىندە: ء«ابۋ مۇحاممەد اش-شاۋعاري بىزدە، نيشاپۋردا بىرنەشە جىل تۇردى، سونان سوڭ يراكقا كەتتى. سودان كەيىن ول جايلى ەشتەڭە ەستىمەدىم» [7، 689] دەپ جازعان.

ءيا، ءال-حاكيم يبن ءال-بايي ءال-حافيز دەگەن اتپەن كوبىرەك ءمالىم ءابۋ ابداللا مۇحاممەد يبن ابداللا ان-نيشاپۋري (نيسابۋري) حاديستانۋشى، بەلگىلى تاريحشى بولاتىن. ونىڭ «تاريح-ي ناشاپۋر» («نيشاپۋر تاريحى») اتتى اراب تىلىندە جازىلعان ەڭبەگى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتپەگەن. بىراق ءابۋ ساد اس-ساماني ونى كەزىندە كوپ پايدالانعان. ءار جىلدارى نيشاپۋرگە كەلگەن ورتاازيا­لىق 50 عالىم جايلى اڭگىمەلەر مەن دايەكتەمەلەردى وسى ەڭبەكتەن العان. اۋەلدە «تاريح-ي نيشاپۋر» ءۇش تومنان تۇرسا كەرەك. سوڭىرا پارسى تىلىنە قىس­قارتىلا اۋدارىلعان. سول نۇسقاسى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتىپ، 1961 جىلى تەھران­دا باسىلىپ شىقتى. ولاي بولسا وسى كىتاپتان شاۋعارلىق قانا ەمەس، سون­داي-اق قازاق جەرىنىڭ وزگە دە زيالىلارى جايلى مالىمەتتەر تابۋعا بولاتىن سياقتى.

ءالي بين ءال-حاسان اش-شاۋعاري.

يبن ال-اديم (1191-؟) «بي-عاياتۋ-ت تالاب في تاريح حالاب» («ىزدەنۋشىنىڭ حالاب تاريحىنداعى قاتەلىگى») [4] اتتى ەڭبەگىندە يمام ءالي بين ءال-حاسان اش-شاۋعاريدى اتاي وتىرىپ، ونى «يمام ءال-مادجيد ءابۋ ار-رابيع اس-ساحيلي ءال-ءياماميدىڭ شاكىرتى ەدى» [4، 134] دەپ جازادى. سونداي-اق ول يمام ءاليدىڭ حازىرەتى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىمەن اينالىسقانىنا (ريدجال ال-حاديس ان-ناباۋي اش-شاريف) توقتالادى. ودان باسقا دەرەك جوق.

حامدان بين احماد اش-شاۋعاري.

ول دا حاديس عىلىمىمەن اينالىسقان. يمام رافيعي «ات-تادۋين في احبار قازۋين» («قازۋين (قالاسى جايلى) حابارلار تۋرالى») اتتى ەڭبەگىندە ءوزىنىڭ حاديس شارىپتەرىمەن اينالىسقانىن، وسى ورايدا حامدان بين احماد اش-شاۋعاري­دىڭ ريۋاياتتارىن قاپەرگە سالعان. وزگە ماعلۇمات جوق.

ەنتسيكلوپەديست عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدەن (870-950) كەيىن تۇرعان تاعى ءبىر تۇلعا بار. ول قاۋام اد-دين ءال-يتقاني ءال-فارابي ات-تۇركىستاني (1286-1357). يتقان وڭتۇستىك قازاقستانداعى قازىر دە بار يقان قىستاعىنىڭ اتى. ول تۇركىستاننىڭ شىعىسىندا 30 شاقىرىم جەردە. سول كەنتتە تۋىپ، سوندا ءبىراز جىل عۇمىر كەشكەن قاۋام اد-دين بابا 31 جاسىنا دەيىن وتىراردا باس يمام بولعان. كەيىن داماسكىگە كەتىپ، سوڭىرا باعداتتا 25 جىل قازى بولىپتى. كايردە قازىر دە بار اس-سۋرگاتميشيا اتتى مەدرەسەگە باسشىلىق جاساعان. كۋۆەيت عالىمى سول عۇلامامىزدىڭ «ات-تابين» اتتى 2 تومدىق ەڭبەگىن 1999 جىلى شىعاردى. قاۋام اد-ءديننىڭ تۇركيانىڭ قولجازبالارىنان باسقا دا شىعارمالارى تابىلدى. وسى يقاننان كامال يقاني اتتى دا دانا شىققانىن بىلگەنىمىزبەن، ول جايلى ماتەريالدار قولىمىزعا تۇسپەي-اق كەلەدى.

قازىرگى تۇركىستان شاۋعاردان سوڭ ياسى دەگەن اتاۋعا يە بولدى. بۇل كەزدە الەم­گە قوجا احمەت ياساۋي سىندى كەمەڭ­گەر ويشىل دۇنيەگە كەلدى. ول حالىقتى يمان­دىلىققا، تاقۋالىققا، ادالدىققا، تازالىققا شاقىردى. وسىعان نەگىزدەلگەن «ديۋانا حيكمەت» اتتى ەڭبەگىن دۇنيەگە كەلتىردى.

ءۇندىستاندا بولعان كەزەكتى ءبىر ساپارىمدا ءۇندى عالىمدارىنان ءوز ەلدەرىنە ورتالىق ازيادان (تۇركىستاننان دا) ورتا عاسىر­لاردا 600-دەن استام زيالىلار كەل­گەنىن، ولار جۇرتتى يسلام دىنىنە ۋاعىز­داعانىن ايتىپ ەدى. ولاردىڭ ۇرپاق­تارىنىڭ بۇگىنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىن كوزىممەن كوردىم.

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءومىرى مەن شىعار­ماشىلىعىنا كىرىسپەس بۇرىن سوڭعى جىلدارى تابىلعان، سوپى بابادان ءبىر عاسىرداي بۇرىن عۇمىر كەشكەن جاڭا ياساۋي تۋرالى ايتا كەتكەن ءجون عوي دەيمىن.

ءابۋ-ل ابباس احمەد بين مۇحاممەد ءال-ياساۋي (؟ – 1004).

ءوز اتى – ءابۋ-ل ابباس احمەد، ال اكەسىنىڭ ەسىمى – مۇحاممەد. ال ءال-ياساۋي ونىڭ ياسىلىق ەكەنىن بىلدىرەدى. ونىڭ «ات-تاباقات اس-سۋفيا» («سوپىلىق توپتار») اتتى كىتابى بولعان. وكىنىشكە قاراي ول جايلى وزگە ماعلۇمات جوق.

ءابۋ-ل ابباس ح عاسىردا دۇنيەگە كەلىپ [ھيجرانىڭ] 396، ياعني 1004 جىلى باقيلىق بولعان. ونىڭ ەسىمى وسمان تاريحشىسى حادجي حاليفانىڭ (1609-1657) «كاشف از-زۋنۋن ان اسامي ءال-كۋتۋب ۋا-ل فۋنۋن» («كىتاپتار مەن عىلىم­دار اتتارىنان كۇدىكتى سەيىلتۋ») اتتى شىعارماسىندا اتالادى. 

ءابۋ-ل ابباستىڭ عۇمىر كەشكەن مەر­زى­­مىنە قاراعاندا ول قوجا احمەت ياسا­ۋي­دەن 90 جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن سياقتى.

ەندى وسى ياسىدان باسقا دانالار شىققان جوق پا دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. مەن سوڭعى جىلدارى بىر­نەشە رەت ءۇندىستاننىڭ كاشميرىندە بول­عانىمدى جوعارىدا ايتتىم. وسى ەل ۋني­ۆەرسيتەتى كىتاپحاناسى مەن قولجازبا قورىنان بىرقاتار ياسىلىقتار جايلى ماعلۇماتتار ۇشىراتتىم. 

سولاردىڭ ءبىرى – اش-شەيح شامس اد-دين ات-تۇركىماني ءال-بانيپاتي.

وندا ول «ۇلكەن شەيح قوجا احمەت ءال-الاۋي ءال-ءياساۋيدىڭ ۇرپاعى. نىسپى­سى بويىنشا قوجا احمەت ءال-ياساۋي مۇحاممەد يبن حانافيا يبن ءال-يمام ءالي يبن ءابۋ تاليبكە بارىپ تىرەلەدى» [1، 2-توم، 50 ] دەلىنگەن.

ويشىلدىڭ ءوز اتى – شامس اد-دين. اكەسىنىڭ اتى – احمەد. باباسىنىڭ ەسىمى – ابد ءال-مۋمين ات-تۇركىماني. بۇل جەردە كوڭىل اۋداراتىن ەكى ماسەلە بار. ولار ونىڭ ەسىم تىزبەگىندە كورسەتىلگەن ات-تۇركىماني جانە ءال-باني پاتي (پاني­پاتي) دەگەن اتاۋلار. اۋەلگى ات-تۇركىماني دەگەن ءسوز بابامىزدىڭ تۇركى تەكتى ەكەنىن جانە تۇركىمەن تايپاسىنان شىققاندىعىن دا كورسەتە مە دەگەن جايتقا كەلەيىك.

تۇركىمەن دەگەن ەتنوستىق اتاۋعا بايلا­نىستى ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» («تۇركى تىل­دەرى­نىڭ جيناعى») اتتى ەڭبەگىندە: «تۇركى­مان گۋز (وعىز) تايپاسىنا جاتادى. زۇل­قار­نايىن (الەكساندر ماكەدونسكي) تۇركىلەر ەلىنەن ءوتىپ بارا جاتىپ، تۇركى تايپاسىنىڭ ءبىر توپ كىسىلەرىن كورىپ پارسىشا: «تۇركمان اند»، ياعني «ولار تۇركىلەرگە ۇقسايدى» دەگەن ەكەن. سودان بەرى وسى اتاۋ كۇنى بۇگىنگە دەيىن (XII ع.) ولارعا تاڭىلىپ، ساقتالىپ قالدى»، دەيدى [2، 1051-1052].

شامس اد-ءديننىڭ تۇركى تەكتى جانە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءزاۋزاتى ەكەندىگىن ورتاازيالىق تاريحشى، شەجىرەشى ابد ءال-قادىر (XIX ع.) «مادجماعا ءال-انساب ۋا-ل اشدجار» («ناساب جانە شەجى­رە­لەردىڭ جيىنتىعى») [3، 13، 58] دەگەن ەڭبەگىندە راستايدى. ول ونى «شامس اد-دين تۇرك پانيپاتي، اليلىك سايد­تار اۋلەتىنەن، ناسابى احماد ياساۋيگە جەتەلەيدى. شامس اد-دين حازراتى شەيح ماحدۋم-ي الام الا اد-دين ءالي اماد ءسابريدىڭ (اللا راحىم ەتسىن)، ال ول حازىرەتى شەيح فاريد حاقق ۋا-د دين ماسۋد ارجاعانيدىڭ (اللا ونى ەسىركەسىن) ءمۇريدى» دەي وتىرىپ، ءارى قاراي ۇندىلىك چيشتيا سوپىلىق تاريقاتىنىڭ ءىزباسارلارىن تىزبەكتەپ كەتەدى.

شەيح، ميرزا كاميل بين اش-شەيح احمەد بين ماليك ءال-ياساۋي.

ياسىدا تۋىپ، كاشميردە تۇرعان بابالار تۋرالى ابد ءال-حاي ءال-حاساني ءال-ھينديدەن باسقا ورتاعاسىرلىق قالامگەر ءال-باباني جانە ۋمار ريدا كاححالا دا جازدى. ءال-باباني «ھادياتۋ-ل اري­­فين» («بىلگىرلەر سىيى») اتتى ەڭبەگىندە ياسىلىق شەيح ميرزا كاميل بين اش-شەيح احمەد بين ماليك ءال-ءياساۋيدى اتايدى. كاشميري نىسپى وعان كەيىنىرەك، ول سوندا كوشىپ بارعان سوڭ بەرىلسە كەرەك. ءال-باباني ونىڭ «باحر از-زامان» («زامان تەڭىزى») اتتى كىتابى بارىن ايتادى [6-توم، 837].

سونىمەن عالىمنىڭ ءوز اتى – مىرزا كاميل بولسا، اكەسىنىڭ ەسىمى – شەيح احمەد، ال باباسىنىڭ اتى – ماليك مۇحام­مەد ءال-ياساۋي...

ۋمار ريدا كاححالا ونىڭ اتى-ءجونىن: «كاميل بين احمەد بين مۇحاممەد ءال-ياساۋي...سوڭىرا ءال-كاشميري ەدى» [9-توم، 139] دەپ جازادى. مۇندا جوعارىدا يسمايل پاشا كورسەتكەن «مىرزا» دەگەن ءسوز جوق. وعان ول كاميل دەگەن ەسىمدى حادجي حاليفا (1609-1657) قوسقان. ول ياسىلىق دانىشپاننىڭ نىسپىسىن «اش-شەيح، مىرزا كاميل بين اش-شەيح احمەد ءال-ياساۋي ءال-كاشميري» دەۋمەن ونى دا «تۇركىستان ۋالاياتىنداعى ياسى قىستاعىنان شىققان» دەيدى.

ءال-حۋسايني ءال-ھيندي ونىڭ بابا­لارىنىڭ كاشميرگە سول جاقتان كەل­گەن­دىگىنە نازار اۋداردى. «كاميل سودان ولە-ولگەنشە كاشميردەگى ءپاتۋا ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى» دەيدى.

حادجي حاليفا ونىڭ ەسىمدەر تىزبەگى مەن ومىردەرەگى تۋرالى: «كاميل بين احمەد بين مۇحاممەد ءال-ياساۋي بين ماليك مۇحاممەد... سونان سوڭ ءال-كاشميري». ھيجرانىڭ 1131 ج. دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ «باحر از-زامان» دەگەن ەڭبەگى بار»، دەپ جازادى. عالىمدار ءسوي­تىپ ونىڭ اتى-ءجونىن الا-قۇلا ەتىپ كور­سەت­كەنىمەن، ول مىرزا كاميلدىڭ عۇ­مىر­ناماسىن كوپ وزگەرىسكە ۇشىراتا قويماعان. كاميل [ھيجرانىڭ] 1131 (1718) جىلى دۇنيە­دەن وتكەن.

شەيح احمەد يبن مۇستافا ءال-كاشميري.

تاقۋا، عالىم، شەيح احمەد بين مۇستافا بين ءال-مۋين ار-رافيكي ءال-كاشميري ءابۋ ات-تايب فاقيھ (مۇسىلمان زاڭگەرى)، ءحاديسشى. ول ەكى اعايىندى. ءىنىسى مۇحاممەد بين مۇستافا [ھيجرانىڭ] 1150/1736 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اتى-جونىندە ياساۋي دەگەن ءسوز بولماسا دا ونىڭ ياسىلىق دانالاردىڭ ۇرپاعى ەكەنى ءسوزسىز. ول قاسيەتتى قۇراندى جاتقا بىلگەن. اۋەلگى ءبىلىمدى اكەسىنەن، نەمەرە اعاسىنان، اكەسىنىڭ ءىنىسىنىڭ بالالارى، ناعاشى اتاسى مەن ناعاشى اعاسى نۇر ءال-ھۋدا ءال-ياساۋي ءال-كاشميريدەن العان. ناتيجەدە فيقھ، حاديس، سيرا (مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ ءومىربايانى)، سوپىلىق ءىلىم مەن پوەزيا جانە وزگە دە عىلىم سالالارى بويىنشا كەرەمەت بىلگىر اتانادى. ول كوپتەگەن شايقىلار مەن عالىمداردان ءبىلىم العان. سوپى­لىق پەن ەتيكا ىلىمىنە قاتتى قىزىققان. «حادايق ءال-حانافيادا» – («حانافيتتەر باعىندا») احمەد بين مۇستافانىڭ [ھيجرانىڭ] 1219/1803 جىلى رادجاب ايىنىڭ سەگىزىنە قاراعان كۇنى قايتىس بولعاندىعى تۋرالى ايتىلعان.

شەيح مۇحاممەد بين مۇستافا ار-رافيكي ءال-كاشميري.

شەيح، عالىم، تاقۋا مۇحاممەد بين مۇستافا بين ءال-مۋين ار-رافيقي ءال-كاشميري ءابۋ ار-رايد حانافي مازھابى شەيحتارىنىڭ ءبىرى. ول جوعارىدا اتال­عان احمەد بين مۇستافانىڭ باۋىرى. «حادايق ءال-حانافيا» بويىنشا ول («حانافيتتەر باعىندا») [ھيجرانىڭ] 1154/1740 جىلى كاشميردە تۋعان. ءبىلىمدى ناعاشى اتاسى نۋر ءال-ھۋدا جانە اتاسى ابد ءال-حاق ءال-ياساۋيدەن العان. حاديس پەن سوپىلىق ءىلىمدى اكەسى جانە ناعاشىسى جانە اشراف يبن رايدتان العان. ونىڭ سوپىلىق تۋرالى ەڭبەگى بار. ول [ھيجرانىڭ] 1218/1804 جىلى جۇمادا ءال-احير ايىنىڭ ون التىسى، سارسەنبى كۇنى قايتىس بولعان.

شەيح تايب بين احمەد ار-رافيكي. 

شەيح، عالىم، فاقيھ تايب بين احمەد بين مۇستافا بين ءال-مۋين ار-رافيقي ءال-كاشميري سوپى شەيحتارىنىڭ ءبىرى. احمەد بين مۇستافا [ھيجرانىڭ] 1091/1679 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. قاسيەت­تى قۇراندى حاير اد-دين بين ءابۋ-ل باقا ءال-كاشميريدەن وقىعان، ال جالپى ءبىلىمدى اكەسىنىڭ ءىنىسى (اعاسى)، اكەسىنىڭ باۋىرلارىنىڭ بالالارى جانە ءابۋ يۋسۋف ابد ءال-عافۋردان العان. سوپى حير­­كاسىن (كيىمىن) ءوز اكەسىنەن، ءال-كۋب­را­ۋيا، ءال-قاداريا مەن اش-شاتيريا تا­ري­­قات­تارى ءىلىمىن ابد ءال-حاميدتەن ۇيرەنگەن. 

ماۋلانا ابد اللا ءال-كاشميري.

شەيح، عالىم، تاقۋا ابد اللا يبن مۇحام­مەد فادل ءال-ءياساۋيدىڭ ءوز اتى ابد اللا. ال اكەسىنىڭ نىسپىسى – مۇحام­مەد فادل ءال-ياساۋي. ونىڭ اتا-بابا­­لا­رى­نىڭ كەيبىرى ىلگەرىرەك كاش­ميرگە كوشىپ كەلسە كەرەك. ول موللا مۇحاممەد مۇحسيننەن، شەيح امانۋللا اش-شا­ھي­دەن جانە باسقالاردان تاعىلىم العان. قادي شاھتان سوپىلىق تاريقاتتى ۇيرەنگەن. سونان سوڭ ساياحاتتاپ شەيحتارمەن كەزدەسىپ، سوڭىرا كاشميرگە ورالعان سوڭ ءمۇفتي بولىپ تاعايىندالعان. ودان مۇحاممەد ۋسمان بابا اسادۋللا موللا ابد ءال-ءمۇمين، مير مۇحيت اد-دين جانە كاشميردىڭ ءىرى دە تۇرعىندارى­نان ءبىلىم العان. «حادايق ءال-حانافيا» – («حانافيتتەر باعى») اتتى كىتاپتا ماۋلانا ابد اللا شاۋال ايىنىڭ ورتاسىندا [ھيجرانىڭ] 1171/1757 جىلى قايتىس بولدى دەلىنگەن.

2014 جىلى «حالىق – تاريح تول­قىنىندا» باعدارلاماسى بويىنشا يسپا­نيا­نىڭ ەسكۋريال كىتاپحاناسىندا ءىسسا­پاردا بولعانىمدا، سول جەردەن الا اد-دين اس-سايرامي، نيزام اد-دين ياحيا اس-سايرامي، ابد ار-راحمان يبن نيزام اد-دين اس-سايرامي اتتى اتالى، بالالى، نەمەرەلى ءۇش كىسى تۋرالى ماعلۇماتتار كەزدەستىردىم. بۇلار مىسىر مەن سيريانى ماملۇكتەر بيلەگەن كەزدە ءومىر سۇرگەن. ولار قازىر زەرتتەلۋ ۇستىندە.

بۇلاردان باسقا دا ياساۋيلەر ەگي­پەتتە، يراندا دا بولۋى مۇمكىن. بىردە كاير­دە حالىقارالىق كونفەرەنتسيا كەزىندە ءبىر كىسى كەلىپ ءوزىن ياساۋي دەپ تانىستىرعانى ەسىمدە.

مىنە، ياسىدا تۋىپ، كاشميردە يسلام ءدىنى مەن وركەنيەتى، مادەنيەتىنىڭ وركەن جايۋىنا ايانباي قىزمەت ەتكەن كەمەڭگەر بابالار جايلى ءالى ءازىر قولدا بار ماعلۇماتتار وسىلار. 

ءابساتتار قاجى دەربىسالى،

ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، 
ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور