ماسەلە زاماندا ەمەس، ادامدا...

• 23 اقپان، 2018

ماسەلە زاماندا ەمەس، ادامدا...

ادامنىڭ ازاماتتىعى، جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى قاي كەزدە دە كەڭىنەن ءسوز بولادى ەمەس پە؟ سونداي اڭگىمە بارىسىندا كەيبىرەۋلەر اڭگىمە ارقاۋىنا اينالعان جاندارعا ايانىش ءبىلدىرىپ، «ولار ساتقىندىق جاسايىن دەدى دەيسىڭ بە، امالدىڭ جوقتىعىنان جاسادى عوي، بارىنە زامان كىنالى» دەگەنى بار-تىن. سوندا ۇشىعا اپام بىلاي دەگەن ەدى: «كۇن دە ورنىندا، سول باياعىشا شىعادى، سول قالپىندا باتادى. اي دا ورنىندا سول بۇرىنعىشا تۋادى. وزگەرسە ادامنىڭ پەيىلى، نيەتى وزگەرگەن. زامانعا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋدىڭ ءجونى جوق...».

عابيت ىسكەندەر ۇلى

راس-اۋ، ساتقىندىقتى زامانعا سايىپ اقتاپ الۋ مۇمكىن بە؟ زامان بولعان كۇننىڭ وزىندە بارىنە ورتاق جۇيە، ورتاق زامان ەمەس پە؟ ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، حالەل، مۇستافا، ماعجان، شاكارىم ءومىر سۇرگەن زاماندا ءابدىلدا، مۇحامەدجان، قاراسارتوۆتار تا ءومىر ءسۇردى ەمەس پە؟ العاشقىلارى الاش ءۇشىن قۇربان بولادى دا، سوڭعىلارى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قولشوقپارىنا اينالدى. سوندا كەيىنگىلەرىنە «زامان سولاي بولدى» دەپ تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا ءتيىستىمىز بە؟

ايتپاقشى، وتارسىزدانۋ كەزەڭىن باستان كەشپەي، وتكەن تاريحتاعى كەلەڭسىزدىكتەن، ساتقىندىقتان ارىلمايىنشا، جامان قاسيەت جالعاسا بەرەتىن ءتارىزدى. ەلباسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا «العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك» دەگەنى دە وسى عوي. ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ مۇددەسىن اياقاستى ەتكەن، ەلدىڭ يگىلىگىن ىسىراپسىز جۇمساعان ارەكەت كەرتارتپا ەمەي، نەمەنە؟ «ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن» وسىنداي جاعىمسىز قاسيەتتەردەن ارىلمايىنشا، ساتقىندىق سەرياسى، توعىشارلىق جاڭا عاسىردا دا ءوز ارناسىن تاباتىنى ءسوزسىز.

زامان دەمەكشى، اتاق دەسە اتاعى بار، ءىرى قىزمەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، كەڭەس وكىمەتىنىڭ شاپاعاتىن ءبىر ادامداي كورگەن جۇبان مولداعاليەۆتىڭ كەڭەس بيلىگىنە قارسى ءۇن قاتۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟ كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى. كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنان شىقپايتىن ناعىز سوۆەتشىل بولۋى كەرەك ەدى عوي. جوق. قايسار جۇباننىڭ ىشكى «مەنى»، ازاماتتىق پوزيتسياسى «ولمەگەن» ەكەن. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ باتپاعىنا بىلعانباپتى. ء«تىرى» بولماسا تومەندەگىدەي ءسوز توركىنىن تارقاتار ما ەدى: ««...كوزىمەن كورگەندەردىڭ ايتقانىنداي، 17-18 جاستاعى قىزداردىڭ شاشىنان سۇيرەپ ساباعان سولار ەمەس پە ەكەن؟ اقىرىندا، سونان كەيىنگى كۇندەرى قالالىق ترانسپورتتا، كوشەلەردە جانە باسقا دا قوعامدىق ورىنداردا ءتىل تيگىزۋ مەن قوقان-لوقى جاساۋ سولاردان شىعىپ وتىرعان جوق پا... مەن سونداي ۇيات وقيعاعا جانە ارتىنشا نە بولعانىن ەستىگەندە، جاسىرىپ قايتەيىن، وسى كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرگەنىمە وكىندىم. ءيا، مەن كەز كەلگەن قوعامعا قارسى بوي كورسەتۋلەردى تۇبىرىنەن قيىپ وتىرۋدى تولىق جاقتايمىن، ويتكەنى دەموكراتيا – انارحيا ەمەس! سولاي بولعانمەن دە، ءتىپتى كىنالىلەردى دە وعان دەگەن سەنىمىنەن ايىرماۋ كەرەك. ءبىز ولاردىڭ جاساعانىنا عانا ەمەس، سونداي-اق ولاردىڭ ازاماتتىق بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپتىمىز...».

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى-دراماتۋرگ باققوجا مۇقاي اقىننىڭ ازاماتتىعى تۋرالى ەستەلىگىندە دە ايتادى وسىنى. «جۇبان مولداعاليەۆ ماعان ارقاشان اسا ۇلكەن ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ جۇرگەندەي بولىپ كورىنەتىن. شىنىندا دا، سولاي ەدى. ول ىرىلىگىن، ۇلكەن تۇلعا ەكەندىگىن جەر باسىپ جۇرگەن جىلدارىندا سان مارتە دالەلدەدى. سونىڭ ءبىرى – 1986 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا جازۋشىلار وداعىندا بولعان جيىندا جاساعان ەرلىگى. قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسى گ.كولبين سول كۇنى بۇكىل نوكەرلەرىن ەرتىپ، جازۋشىلار وداعىنا كەلگەن. سول جولى «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ۇلتىنىڭ نامىسىن جىرتىپ، ەشكىم ايتا الماعان ءسوزدى جۇبان مولداعاليەۆ ايتتى. بارشامىز باسقاعا تاۋەلدى ەتىپ قويعان تاعدىرعا نالىپ، ىشتەي ەگىلىپ وتىردىق. حالقى ءۇشىن باسىن وققا بايلاپ، تاۋەكەل دەپ تاس جۇتاتىن ناعىز ەردىڭ، قانداي قيىن جاعدايدا دا قازاعىنىڭ نامىسىن جىرتاتىن ابزال اعامىزدىڭ بارىنا تاۋبە دەپ، ارقالانىپ وتىردىق. ول ەشقانداي ۇلكەن لاۋازىمنىڭ الدىندا باس يمەيتىنىن، تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىن بارىنەن جوعارى قوياتىنىن تانىتتى. ول سونداي ەدى. سونداي بولىپ تۋعان تۇلعا ەدى...».

ازاماتتىق ۇستانىمنىڭ اسقاقتىعى عانا ەلباسى ايتقان رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ تەمىرقازىعى بولماقشى. ول تەمىرقازىق ۇلتتىق، ەلدىك مۇددەگە دەگەن پرينتسيپتەن باستاۋ الاتىنى ايقىن. كەز كەلگەن مەملەكەتتىك ماسەلە اۋەلى وسى پرينتسيپتەرمەن استاسۋى ءتيىس قوي. ايتپەسە اتالعان ماسەلەدە ۇلت ۇتىلىس تابادى. قازىرگى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ «قازاقتىڭ جاندى جەرى» – جەر ماسەلەسىنە قاتىستى قابىلداعان شەشىمى ۇلت مۇددەسىمەن ۇيلەسىم تابا ما؟ زامانا ساۋالىنا ادام قالاي جاۋاپ بەرەتىنى – ازاماتتىق ۇستانىمعا بايلانىستى ەكەندىگى ءسوزسىز.

عابيت ىسكەندەر ۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان»