ورازاق سماعۇلوۆ: قازاق – جاراتىلىسى ەرەكشە حالىق

انتروپولوگ عالىم قىزى ايناگۇل سماعۇلوۆامەن بىرلەسىپ «پرويسحوجدەنيە كازاحسكوگو نارودا» اتتى ورىس تىلىندە ەڭبەك جازىپ شىقتى. اتالمىش كىتاپقا عالىمنىڭ قازاق ەتنوسىنىڭ بەت-بەينەسى، قان جۇيەسى، ءتىس مورفولوگياسى، سەزىمى، ماي بۇرمەسى، تەرى بەدەرلەرى مەن قاڭقا سۇيەكتەرىنە جارتى عاسىرعا تاياۋ ۋاقىت جۇرگىزگەن كەشەندى، سالىستىرمالى زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى توپتاستىرىلعان.

ۇستىمىزدەگى اپتانىڭ سارسەنبىسىندە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دە جوعارىداعى تاريحي ەڭبەكتىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، كوپشىلىك وقىرمانعا جول تارتادى دەپ كۇتىلۋدە. وسى ورايدا عالىمعا جولىعىپ، جاڭا كىتابى جايلى اڭگىمە وربىتكەن ەدىك. 

– ورازاق سماعۇل ۇلى، كە­شىك­پەي تۇساۋى كەسىلگەلى وتىر­عان كىتابىڭىزدىڭ باستى ەرەك­شەلىگى نە؟

– بۇل كىتاپتى وقىعان ادام قازاق حالقىن كونەدەن كەلە جات­قان ەتنوس رەتىندە تانىپ، ونىڭ بۇ­زىل­ماي-سىزىلماي ساقتالعان قى­رىق عاسىرلىق تاريحى بارىن عىلىمي دالەلدەر نەگىزىندە تۇسىنە الادى. بۇل تۇجىرىم  جاراتىلىستانۋ عىلىم سالاسى بو­يىنشا ەمەس، بيولوگيالىق تۇر­عىدان انىقتالىپ وتىر. مەنىڭ عۇمىرىمنىڭ جارتى عاسىرى تەك وسى ەڭبەككە ارنالدى.  بۇل كىتاپتا قازاقتىڭ ءبۇتىن ەتنوس رە­تىندە ءتورت مىڭ جىلدىق تاريحى بار حالىق ەكەنى تولىق دالەل­دەندى. مۇنداي ۇزاق تاريحى بار حالىق الەمدە جالعىز ەۆرەي ۇلتى دەپ جۇردىك. ونىڭ وزىندە ولاردىڭ تاريحى تەولوگيالىق ءدىني كونتسەپتسياعا نەگىزدەلىپ دالەلدەنگەن. بۇل ناقتى عىلىمي تاسىلگە جاتپايدى. 

ال قازاقتار شە، انتروپو­لوگيا­­لىق ەرەكشەلىگى جاعىنان ەۋرا­زيادا تۇرىپ جاتقان حا­لىق­تاردىڭ بىردە-بىرەۋىنە قوسىل­مايتىن جەكە-دارا ەتنوس. مۇنداي ەرەكشەلىكپەن جاراتىلعان حالىق الەمدە كەمدە-كەم. ويتكەنى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەشكىمگە ۇقسامايتىن كەرەمەت دامۋ ساتىلارىن بىلگەن.  مىنا كىتاپتا سول باياندالادى. 

– جۇمىستى قاي جىلدان باس­­تادىڭىز جانە زەرتتەۋ نىسانىنا حالقىمىزدىڭ قانداي توبى نەگىز ەتىپ الىندى؟

– جۇمىستى 1966 جىلى باس­تادىم. ول كەزدە ەلىمىزدە 19 وبلىس بار-تىن. جىل سايىن وسى­نىڭ ءبىر-ەكەۋىن قامتىپ وتىردىم. زەرتتەۋگە وتىرىقتاسقان قالا  قا­­­­زاق­­تارى ەمەس، اۋىل تۇرعىن­دا­رى، ياعني دالا قازاقتارى كوپتەپ تار­­تىلدى. ويتكەنى قازاقتىڭ پوپۋ­­لياتسيالىق گەنەتيكاسى اۋىل قازاعىندا جاقسى ساقتالعان. سو­نى­مەن قاتار زەرتتەۋ نىسانىنا 12-دەن باستاپ 60 جاس ارالىعىنداعى ەر جانە ايەل ادامدار تارتىلدى.

ودان كەيىن  ءتىس مورفولوگيا­سىنىڭ زەرتتەۋىنە 12-17 جاس ارا­­سىن­داعى جاستار تاڭدالدى. سەبەبى بۇل جاس ءتىستىڭ تۇراقتى كەزەڭى. سونىمەن قاتار قازىر الەمدە 7 ميللياردتان استام ادام بولسا، سولاردىڭ الاقان تەرى بە­دەر­لەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى جانە جەكە قاۋىمنىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، قولدانعان تاعامى، تابي­عات ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ۇزاق جىل قالىپتاسقان ەرەكشەلىگى بولا­دى. سونى زەرتتەدىم. ەڭ باس­تىسى ساق، عۇن داۋىرىندە ءومىر سۇر­گەن اتا-بابالارىمىز بەن  قازىرگى قازاقتاردىڭ قاڭقاسى مەن باس سۇيەكتەرىنە ۇزاق جىل كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزدىم.

– بولاشاقتا ءسىز دالەلدەگەن تۇجى­رىمعا قارسى ۇكىم ايتۋشىلار بولۋى مۇمكىن بە؟

– مەن جاساعان تۇجىرىمعا قارسى شىققىسى كەلگەن ادامنىڭ قولىندا مەنىكى سياقتى 60 جىل جينالعان عىلىمي دەرەك قورى بولۋى كەرەك. ايتپەسە بەكەر.

– قازاقتىڭ قىرىق عاسىر­لىق  تاريحىن دالەلدەۋ ءۇشىن جار­­تى عاسىر تەر توككەن ەكەن­سىز، وسى ورايدا سىزگە كومەك­تەس­كەن ادامدار بولدى ما؟

–  وسى جىلدارى ماعان ەڭ كوپ كومەك كورسەتىپ، كەڭەس بەرگەن – رەسەيلىك انتروپولوگ عالىمدار: گەورگي فرانتسەۆيچ دەبەتس، ياكوۆ ياكوۆيچ روگينسكي، ۆيكتور ۆالەريانوۆيچ  بۋناك. بۇلاردىڭ ءبارى قازىر مارقۇم بولىپ كەتتى. جارىقتىقتار ءومىر بويى قۋعىن-سۇرگىننەن كوز اشپادى.

– نەگە؟

– بۇعان سەبەپ وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى ەۋروپادا بيلىككە جەتكەن گەرمانيا فيۋرەرى ا.گيتلەر وسى انتروپولوگيانى ءوزىنىڭ ساياسي ماقساتىنا اينالدىرىپ ۇلگەردى. ياعني نەمىس قوعامىنا راسالىق كوزقاراستى ەنگىزدى. راسا دەگەنمىز – تەرمين رەتىندە ءبىز ايتىپ جۇرگەندەي «ناسىلشىلدىك» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى. ءوز الدىنا جەكە بيولوگيالىق تۇسىنىك.

وسى ۇعىمدى ا.گيتلەر سول­تۇس­تىك ەۋروپالىقتارعا تەلىپ، ولار ادامزات ىشىندەگى ەڭ اقىلدى، تا­بيعي سۇرىپتاۋدان تولىق وتكەن حالىق، سوندىقتان عالامدى وسىلار بيلەۋ كەرەك دەگەن يدەيانى الىپ شىقتى. وسىدان كەلىپ كەڭەس ەلىندە گەنەتيكالىق انتروپولوگيا سەنىمسىز عىلىم رەتىندە قاتتى قۋدالاندى. ءسويتىپ كەزىندە  گ.ف.دەبەتس، يا.يا.روگيننسكي، ۆ.ۆ.بۋناك ۇشەۋى دە تۇرمەنىڭ ءدا­مىن تاتۋعا ءماجبۇر بولدى.

ەكىنشىدەن، انتروپولوگيا ادام­نىڭ مورفولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەيتىن عىلىم بولعاندىقتان، وسىنداعى راسا جانە سەلەكتسيالىق ەۆگەنيكا ماسەلەسى كومپارتيانىڭ يدەولوگياسىمەن قابىسپادى. سول سەبەپتى كوممۋنيستىك كوزقاراس گەنە­تيكانى بىلمەي-تۇسىنبەي ەۆو­­ليۋ­تسيالىق سۇرىپتاۋدى ۇسىن­عان چ.ءدارۆيننىڭ ءىلىمىن قابىل­دادى. قىسقاسى، انتروپولوگيا­  حالىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن انىق­­­تايتىن ءىلىم بولعاندىقتان، وز­دەرىن ۇستەم ەتنوس رەتىندە تانۋشى جۇرت­قا ۇنامادى.

– ءسىزدىڭ انتروپولوگياعا بەت بۇرۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟

– 1952 جىلى قازمۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ستۋدەنت بولدىم. سودان ءبىرىنشى كۋرستا وقىپ ءجۇرىپ، ارحەولوگيالىق قاز­با جۇمىستارىنا جەگىلدىم. سون­دا اڭعارعانىم ارحەولوگتەر قاز­با جۇمىسى كەزىندە تابىلعان ارتە­فاكتىلەردى مۇقيات جيناپ الادى دا، ادام سۇيەكتەرىن شا­شىپ تاستاپ جۇرە بەرەدى. بۇ­دان تۇسىنگەنىم تاريحشى-ارحەو­لوگتەرگە تەك ماتەريالدىق مادە­ني مۇرالار عانا قاجەت ەكەن. ادام قاجەت ەمەس. ستۋدەنتتەردى باس­قارىپ بارعان ۇستازدارىمنان سۇراي­مىن عوي «مىنا سۇيەكتەردى زەرت­تەيتىن، اينالىساتىن بىرەۋ بار ما؟» دەپ. ەشكىم جوق.

ەكسپەديتسيا اياقتالعان سوڭ ء«بىر بىلسە وسىلار بىلەدى-اۋ» دەپ الماتىداعى مەدينستيتۋتقا باردىم. ينستيتۋتتىڭ ادام اناتومياسى كافەدراسىن پروفەسسور نۇرىش بوكەيحانوۆ باسقارادى ەكەن. نۇرەكەڭە ەكسپەديتسيا كە­زىندە كورگەنىمدى ايتىپ، شاشىلىپ جاتقان سۇيەكتەردى زەرتتەگىم كەلەتىنىن جەتكىزدىم. سونداعى نۇ­­رەكەڭنىڭ قۋانعانىن كورسەڭىز عوي. «ياپىرماي، قازاقتىڭ سۇيەگىن زەرت­تەيتىن ءبىر ادام تابىلدى-اۋ» دەپ شاتتاندى.

دەرەۋ ينستيتۋتتىڭ وقۋ ءبولى­مى­نىڭ ءبىر ادامىن شاقىرىپ الىپ، مەنى تانىستىردى. سويتسەم بۇل ادام دا 30-شى جىلدارى انتروپولوگيانى وقىپ ءجۇرىپ، قۋدالاۋعا ۇشىراپ مەديتسيناعا اۋىسقان ادام ەكەن. ول دا قۋاندى. اقىرى مەنى مەدينستيتۋتقا دا ستۋدەنت رەتىندە تىركەپ قويدى. ءسويتىپ ءتورت جىلدا ەكى ينستيتۋتتى قاتار وقىپ ءبىتىردىم عوي...

– مەدينستيتۋتتا نە وقىدى­ڭىز؟

– مەدينستيتۋتتا انتروپولوگيانى وقىتاتىن نە ۇستاز، نە وقۋلىق جوق ەكەن. ماعان اۋە­لى مايىتحانامەن جۇمىس ىستەۋ تاپسىرىلدى. ول جەردەن ادام­نىڭ دەنە قۇرلىسى مەن ىشكى اعزا­لارىنىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبىن تولىق ۇيرەنىپ شىقتىم. مەن بىتىرەتىن جىلى ءتاڭىر قولداپ ماسكەۋدەن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلىنەن ءبىر ادامدى انتروپولوگياعا بەيىمدەيمىز دەگەن قاعاز كەلە قالدى. ءسويتىپ قازاق بالاسى اراسىنان العاشقى بولىپ 1957 جىلى انتروپولوگ بولۋ ءۇشىن قازكسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ  جولداماسىمەن ماسكەۋگە اتتاندىم.

 ول كەزدە ماسكەۋدە ميكلۋحو-ماك­لاي اتىنداعى ەتنوگرافيا ينس­­تيتۋتى (قازىرگى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتى) دە­گەن بولدى. انتروپولوگيا كافەدرا­سى وسىنىڭ ىشىندە ەكەن. بۇلار مەنى اۋەلى ءۇش اي تاجىريبەدەن ءوتىپ كە­لۋ­گە زوولوگيا ينستيتۋتىنا جىبەردى. سوندا بارىپ مايمىلداردى زەرتتەدىم. ويتكەنى ادام مەن مايمىل اراسىنداعى سۇيەك ۇقساستىعى وتە جاقىن.

ودان كەيىن لەنينگرادتاعى تانىمال پروفەسسور، اتاقتى پسيحولوگ مامان ۆيتالي لازارەۆيچ گينزبۋرگكە شاكىرتتىككە جىبەردى. باردىم. ۆيتالي لازارەۆيچ ول تۇستا اسكەري اكادەميادا سا­باق بەرەدى ەكەن. ول كىسى مەنى انا­توميالىق تەاترعا الىپ بارىپ، سوندا تولىپ جاتقان سكەلەت سۇيەك­تەرمەن تانىس دەپ تاستاپ كەتتى.

– مۇندا ءسىز ۇيرەنەتىندەي سۇيەك­ قورى مول ما ەكەن؟

– مۇنداعى سۇيەكتەردىڭ ال­عاش­­قىسى حVII عاسىردىڭ اياعىن­دا ءى پەتر پاتشانىڭ جارلى­عىمەن جينالعان دۇنيەلەر ەكەن. وسى جەردەن سۇيەكتى ناقتى انترو­پو­لوگيالىق زەرتتەۋدىڭ ولشەمى مەن تەو­رياسىن ۇيرەندىم. ودان كەيىن بارىپ ماسكەۋدەگى ەتنوگرافيا ينس­تيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلدانۋعا بولادى دەگەن ما­­قۇلداما الدىم. سونىڭ وزىندە بىر­دەن ءتۇسىپ كەتكەم جوق، ەمتيحان تاپسىردىم.

– كانديداتتىق  تاقىرىپتى وسىن­دا وقىپ ءجۇرىپ تاڭدادىڭىز با؟

– قازاق كسر عىلىم اكادە­ميا­­­سىنىڭ جولداماسىمەن وقىپ جات­قاندىقتان، مە­نىڭ  كاندي­داتتىق تاقىرىپ تاڭداۋى­ما ولار­­­دىڭ كەلىسىمى قاجەت بولدى. ياعني قازاقستاندىق جاع­داي­دا تاقىرىپ تاڭداۋعا ءتيىستى ەكەم. بىراق ماس­­­كەۋ «قازاق­ستانعا قاتىستى تاقى­رىپ تاڭداي المايسىڭ، سەبەبى وندا سەن زەرت­تەيتىن سۇيەك قورى جوق» دەدى. بۇل پىكىر­گە اكادەميا كەلىس­پەدى. ەكى ورتادا ساندالىپ مەن ءجۇرمىن...

ءبىر كۇنى ۇستازىم گ.دەبەتس مار­­­­­­­قۇم شاقىرىپ جاتىر دەگەن حا­بار جەتتى. بارسام ول كىسى اي­تا­دى: «ورازاق، قازكسر عى­لىم اكا­دەمياسىنىڭ باسشىسى قا­نىش ساتباەۆ اعاڭ ماسكەۋگە كەل­دى. مار­تەبەلى جيىندا ءسوز سوي­لەي­دى. سەن سول اعاڭا جولىعىپ ماسە­لەڭدى شەشىپ ال!». «قۇپ، تاق­سىر» دەدىم دە، قانەكەڭدى ىزدەپ جول­عا شىق­تىم.

– بۇعان دەيىن قانىش يمان­تاي ۇلىمەن جولىقپاعان با ەدى­ڭىز؟

– جوق. سودان «ماسكەۋ» قوناق ۇيىنە بارسام، سوندا تۇسكەن ەكەن قانەكەڭ. بولمەسىن ءبىلىپ الدىم دا، ەرتەڭىنە كەشكى ساعات بەستە كەلدىم. كومەكشىسى كۇتىپ الدى. قانەكەڭ جوق ەكەن. فويەدە كۇتىپ وتىر­دىم. قانىش اعا كەلدى. سا­لەم بەرىپ ۇلگەردىم، بولمەسىنە كى­رىپ كەتتى. ون بەس مينۋتتان سوڭ «شا­قىرىپ جاتىر» دەگەن حابار جەتتى. باردىم. جاعدايدى باستان-اياق ايتىپ شىقتىم. مەنى مۇقيات تىڭداپ بولىپ قانىش اعا «ەندى نە كەرەك؟» وزىمە ساۋال قويدى. «قازاقستاندا سۇيەك قورىن جاساۋىمىز قاجەت». ء«تۇسىندىم، بۇدان باسقا نە كەرەك؟». «سۇيەك قورىن جاسايتىن ەكسپەديتسيا جاساقتاۋ قاجەت». قانەكەڭ باس يزەدى. ماعان بۇرىلىپ «دەرەۋ ەكسپەديتسياعا دايىندال!» دەپ بۇيرىق بەردى.

ارادا ءۇش كۇن ءوتتى. ينستيتۋت­تىڭ­ باسشىسى شاقىرىپ جاتىر دەگەن حابار كەلدى. «نە بوپ قالدى ەكەن...» دەپ ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جەت­تىم. ديرەكتوردىڭ الدىندا ساتباەۆتىڭ قولى قويىلعان تەلە­گرامما تۇر. وقىپ بەردى. قا­عاز­دا مەنى ەكسپەديتسياعا باسشى رەتىندە تاعايىنداپ، ءۇش اي جۇ­مىس ىستەۋگە 12 مىڭ رۋبل، ءبىر ما­شينا، ءتورت عىلىمي قىزمەتكەر بول­گەنى جايلى ايتىلىپتى.

– سودان...

– سودان دەرەۋ الماتىعا كەل­دىم دە ءبىر اپتانىڭ ىشىندە قاعاز-قۇجاتتاردى ازىرلەپ، كور قازۋدى سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبار­تاۋ اۋدانى جەرىنەن باستاپ كەتتىم. ويتكەنى بۇل ولكەدە اشتىق جىل­­دارى يە­سىز كومىلگەن ادامدار كوپ ەكەن. كە­لەسى كەزەكتە اتاقتى قوياندى جار­مەڭكەسى بول­عان قاراسور كولىن اينال­دىرا سۇ­يەك جينادىق. بۇلار دا اشتان ول­­گەندەر عوي... ارتىنان سۇيەك جي­­ناۋدى بايان وڭىرىندە جال­عاس­تىر­دىم.

– قانشا سۇيەك جينادىڭىز؟

– 300-دەن اسا.

– ولاردى قايدا جىبەردىڭىز؟

– لەنينگرادقا. ويتكەنى قا­زاق­­ستاندا سۇيەك ساقتايتىن ورىن جوق. قازىر بۇل سۇيەكتەر كۋن­ست­كامەرادا ساقتاۋلى تۇر.

–  ءسوز سوڭىندا ايتارىڭىز...

– ءسوز سوڭىندا ايتارىم: ارحەولوگتەر قازبا جۇمىسىن جۇر­گىزگەندە تابىلىپ جاتقان ادام قاڭقاسىن جيناۋى كەرەك. ودان كەيىن ونى ساقتايتىن ورىن جاساۋىمىز كەرەك. ناعىز تاريح وسى. قازىرگى ءبىز مالدانىپ جۇرگەن ارحيۆتىك دەرەكتەر مۇنىڭ قاسىندا تۇككە تۇرمايدى. ادامنىڭ ءناسىل-تەگىندەگى گەنەتيكالىق دەرەكتەر الەمنىڭ ەشقانداي قورىندا جوق. ويتكەنى ول ادامنىڭ وزىندە عانا ساقتالدى. ولگەن سوڭ سۇيەگىندە، تىرىسىندە ءبىر تال شاشىندا، ءبىر تامشى قانىندا ساقتالادى. مۇنداي بىرەگەيلىكتى بولاشاق ۇرپاقتارىمىز تانۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ءبىر تەكتەن شىققان حالىق ەكەنىنە ماقتاناتىن بولادى.

اڭگىمەلەسكەن

بەكەن قايرات ۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان»