جالپى كوشپەلىلەردىڭ سوعىس تاريحىندا وتتى قارۋ (مىلتىق, زەڭبىرەك, ت.ب.) پايدالانعانى جايلى دەرەك كوپ. وعان دالەل 1961 جىلى الماتى قالاسىندا قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىنان جارىق كورگەن قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسىنىڭ «كوكەتايدىڭ اسى» اتتى ەكىنشى كىتابىنىڭ 61-بەتىندە:
«سارت ەتكەندە شۇرىپپە,
قارا ءتۇتىن بۇرقىراپ,
وق زىمىراپ, زىرقىراپ,
كەيىنىڭ ءۇنى شىرقىراپ,
كەيىنىڭ ءۇنى قىرقىراپ,
كەيىنىڭ ءۇنى شۇرقىراپ,
كەيىنىڭ ءۇنى كۇركىرەپ,
كەيىنىڭ ءۇنى دۇركىرەپ,
ۇشسا دا وقتار اڭىراي,
جامبىعا تۇردى
دارىماي...» –
دەپ جىرلانسا, كەلەسى ءبىر مالىمەت اتالعان تۋىندىنىڭ 76-بە-
تىندە:
«جايساڭبايدىڭ ماڭع ۇلى,
تۇيە ۇستىنەن وق اتتى,
كۇركىرەتە بوراتتى,
تۇيە مىلتىق كۇركىرەپ,
جاۋعان وققا بەتتەمەي,
نەسقارانىڭ اسكەرى,
جوسىپ بەردى دۇركىرەپ...» –
دەلىنگەن ەكەن. بۇل شۋماقتار كوشپەلىلەردىڭ ەرتەدە وت قارۋ قولدانعانىن كورسەتسە, ءتىپتى ماناس باتىردىڭ ءوزىنىڭ جەكە «اقكەلتە» اتتى قول زەڭبىرەگى بولعانى تۋرالى دا ايتىلادى:
«ەسىنە ءتۇستى اقكەلتە,
وزەگى بولات, اۋزى وبىر,
ءتۇتىنى تۇمان ءدۇمى ءزىل,
كوزدەسەڭ تاجال,
وعى اجال,
اسىنىپ جۇرگەن اقكەلتە,
اشۋى كەلسە قىرىپسال,
شىندىعىندا زەڭبىرەك,
بابىن بىلسەڭ تىم بولەك,
ارىستان قولعا الادى ونى,
كوك بىلتەسىن تۇتاتىپ,
بەتىنە توسەي قالدى ونى,
ء«دال وكپەنىڭ تۇسى» – دەپ –
ولەر جەرىڭ وسى» – دەپ,
شىرەنە باسىپ سالدى ونى,
ءتۇتىن قالدى بۇرقىراپ,
التى ارقاننىڭ بويىنداي,
كوتەرىلە ءبىر تۋلاپ...» –
دەپ سيپاتتالادى.
ونىڭ سىرتىندا عۇلاما اتامىز ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ «قازاق شەجىرەسى» اتتى جازباسىندا: «قاراوتكەلدە اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا دۋان باسى بولعان. كەنەسارىعا قارسى تۇرىپ سوعىس سالعان. قاراوتكەلدى (اقمولا بەكىنىسىن ايتادى) قاماعاندا كەنەسارى كۇلدىرماماي دەگەن مىلتىعىمەن تايتوبەنىڭ باسىندا تۇرىپ, ورىستىڭ قاراۋىلشى بالسايكەسىن (پوليتسەيىن) اتىپ مۇرتتاي ۇشىرعان» دەيدى (ا.سمايىل. «استانا عاسىرلارى» استانا, 2010, 149-ب.). بۇل وقيعا ءتىپتى بەرتىندە 1838 جىلى بولعانىن تاريحتان بىلەمىز.
سول سياقتى, تاعى ءبىر دەرەك 1719-1730 جىلدارى استراحان جانە قازان گۋبەرنيالارىن باسقارعان گۋبەرناتور ارتەمي پەتروۆيچ ۆولىنسكي (1989-1740) دالالىق قازاقتاردىڭ قولىندا ساداقتان مىلتىق كوپ ەكەنى تۋرالى دەرەك جازىپ قالدىرعان.
اتالعان تاقىرىپ بويىنشا ىزدەنىپ جۇرگەن جاس جۋرنالشى نۇربەك بەكباۋ, قازاق جاۋىنگەرلەرى ءار جىلدارى ءار ءتۇرلى وتتى قارۋ قولدانعانى جايىندا ايتىپ, ءبىرىنشى ءشيتى مىلتىق (كەڭ تارالعان, پىلتەمەن وقتالاتىن قارۋ), ەكىنشى قارا مىلتىق (ەكى ادام يىعىنا اسىپ جۇرەدى, بىرەۋى اتادى), ءۇشىنشىسى قوزىكوش مىلتىق (ۇنعىسىنىڭ ءىشى وق الىسقا ۇشاتىنداي ءيىر تالدانىپ جىرالانعان), ءتورتىنشى كۇلدىرماماي (جوعارىداعى كەنەسارى مىلتىعى), بەسىنشى اقبەرەن (مەرگەندەردىڭ مىلتىعى), التىنشى تەمىر وقتى شامعال مىلتىق («شامعالدى قويدى قاتارعا, جيىلعان كوپكە اتارعا» دەيتىن جىر جولدارى بار) دەي وتىرىپ, قازاقتار تۇيەگە ارتىپ جۇرەتىن جەزايىل اتتى زەڭبىرەك قولدانعانى تۋرالى ايتادى.
ال جوعارىداعى «زەڭبىرەك» اتاۋىنا توقتالساق, ءتىل ماماندارى بۇل پارسى ءسوزى دەيدى. ويتكەنى تاريحتا العاش تۇيەلى زەڭبىرەك قوسىنىن ومىرگە اكەلەگەن پارسىلار. 1770 جىلى ولارمەن سوعىسقان ورىس گەنەرالى سەرگەي تۋچكوۆ: «زەڭبىرەك ورناتقان تۇيەلى كەرۋەن قۇم مەن شولگە قاراماي, قاجەت تۇسقا جەتەدى. توقتاعان سوڭ ونى ۇستىندەگى ادام بۇيداسىنان تارتىپ, شوكتىرەدى. سودان كەيىن الگى كىسى بۇيدانى تاستاپ زەڭبىرەكتى اۋزىنان وقتاپ, بىلتە تۇتاتىپ اتادى» دەپ جازعانى بار. پارسىلار وسى قارۋدى «زامبۋراك» دەپ اتاعان. قازاق ونى ءوز تىلىنە بەيىمدەپ «زەڭبىرەك» دەگەن سىڭايلى.
ويلانارلىق وقيعا پارسىلار زەڭبىرەكپەن بەرىك قامالداردى اتاتىن بولعان. زىرقىراي ۇشقان وق تاس قامالعا ءتيىپ ونى قۇلاتپاسا دا ويىپ تۇسىرەتىن ەدى. وسى ويىقتى نەمەسە تىرتىقتى «دىق» دەيدى. بۇل تاسقا تۇسكەن ويىق-دىق سول كۇيى قالادى. اتام قازاقتىڭ «كوڭىلدە دىق قالدى» دەگەنى پارسىلاردىڭ دىعىمەن سالالاسىپ جاتقان سياقتى.
اتان تۇيەگە ارتقان زەڭبىرەك قازاقتا دا بولعان. قازىر ونىڭ نۇسقاسى رەسەيدىڭ ومبى قالاسىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە ورىس, قىتاي, جاپون, نەمىس, يتاليالدىق, شۆەد, قازاق, ۇيعىر, وزبەك ۇستالارى جاساعان 800-دەن استام جادىگەردىڭ قاتارىندا تۇر.
قازاقتار زەڭبىرەك ورناتىلعان تۇيەنىڭ وركەشى نەمەسە ءبۇيىرىن وق بۇرىككەندە جالىن شالىپ كەتپەس ءۇشىن قالىڭ كيىزبەن وراپ, ءار اتقان سايىن كيىزدى سۋلاپ وتىرعانى جايلى مالىمەت بار. ورىس دەرەكتەرىندە قازاقتار زەڭبىرەكتى جوڭعارلار مەن بۇقارا-قوقاندىقتاردان الىپ وتىرعان دەيدى. بۇل ءسوزدىڭ جانى بار. ويتكەنى 1714 جىلى ويراتتاردىڭ قولىنا تۇسكەن شۆەد وفيتسەرى رەنات گۋستاۆ ولارعا قۇلجا قالاسىندا ءوندىرىس اشىپ زەڭبىرەك جاساپ بەرگەن. وسى تۇستا رەناتپەن كەزدەسكەن رەسەي ەلشىسى ل.ۋگريۋموۆ قۇپيا بايانحاتىندا: «شۆەد وفيتسەرى رەنات 1729 جىلى ويراتتارعا 4 فۋنتتىق 15 زەڭبىرەك, كىشى كاليبرلى 5 زەڭبىرەك, 10 فۋنتتىق قىسقا ۇڭعىلى 20 جاڭا زەڭبىرەك جاساپ بەرىپ, ولارعا قالاي قولدانۋدى ۇيرەتتى» دەپتى.
ويراتتار بۇل زەڭبىرەكتى العاش رەت 1731 جىلى قىتايلارمەن بولعان تۇرفان شايقاسىندا قولدانعان. «سوعىستا قونتايشى جاعى قىتايدىڭ قارا-قۇرىم جاياۋ اسكەرىن وسى زەڭبىرەكتەرمەن اتىپ, تاس-تالقانىن شىعاردى. توبەلەر ۇستىنە شوگەرىلگەن تۇيەلەردىڭ اراسىندا اتپەن شاۋىپ جۇرگەن گۋستاۆ ارتيللەريالىق اتىسقا تىكەلەي باسشىلىق ەتتى» دەپ جازادى رەسەيلىك بارلاۋشىلار.
ويراتتار زەڭبىرەكتى قازاقتارعا دا قارسى قولدانعان. قوجابەرگەن جىراۋ: «جوڭعارلار قورعاسىن وق بوراتقاندا, نايزا ۇستاپ, ساداق اسىپ قارسى شىقتىق...» دەسە, جازۋشى ءى.ەسەنبەرلين شىعارمالارىندا قازاق ساربازدارى اسا ۇشقىر اتتاردى پايدالانىپ, جاۋ زەڭبىرەكشىسى بىلتەگە وت قويىپ ۇلگەرگەنشە جەتىپ بارىپ باسىن شاۋىپ تاستاعانى تۋرالى جازبا بار.
ال قازاق جاۋىنگەرلەرى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا سوعىستا تۇيەلى زەڭبىرەك قولدانعانى جايلى جازۋشى مارقۇم انەس ساراي «Egemen Qazaqstan» گازەتىنىڭ 2018 جىلى 20 ناۋرىز كۇنى جارىق كورگەن «الاشتىڭ تابانى – تورعاي, ج ۇلىنى – جىمپيتى, وزەگى – سەمەي» اتتى ماقالاسىندا: «وتكەن عاسىر باسىندا بالشابەكتەر قولىنا وتكەن كەڭەس وكىمەتى تۇركىستاندى ازات ەتەمىز دەپ 4-تۇركىستان مايدانىن اشتى. وعان بارلىق قارۋ-جاراقتى ءۇيىپ بەرىپ, فرۋنزەگە باسقارتتى. الاپات كۇش دۇنيەنى باسىپ-جانشىپ وڭتۇستىككە قاراي جىلجىدى. وسى قىزىلدارعا قارسى باتىس الاشوردا اسكەرى كادىمگىدەي سوعىستى. وعان تولستوۆ وتريادى كومەكتەستى. الاش اسكەرلەرىنە «قىزىلداردى تەمىر, ويىل, ەلەكتەن وتكىزبەڭدەر» دەگەن تاپسىرما بولدى. ءبىرىنشى سوعىس جىمپيتىنىڭ تەرىستىگىندە اققاتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولدى. بۇل 1919 جىل. تولستوۆتىڭ وتريادىندا تۇيەگە زەڭبىرەك ورناتىپ العان الاشتىڭ اسكەرلەرى ءجۇردى» دەپ جازادى.
ونىڭ بەر جاعىندا قازاق كينەماتوگرافيستەرىنىڭ تۇڭعىش تۋىندىسى 1938 جىلى تۇسىرىلگەن «امانگەلدى» فيلمىندە تۇيە ۇستىنە ورنالاسقان زەڭبىرەك پايدالانىپ, جاۋمەن سوعىسقان ساربازدار بەينەسى ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ دالالىق سوعىس ونەرىنىڭ جاڭا زامانعا لايىقتالعان ءبىر كورىنىسى ىسپەتتەس. ال مىنا وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعان ەكى فوتو ءدال وسى وقيعالار كەزىندە تۇسىرىلگەنى انىق.
