كوللاجدى جاساعان زاۋرەش سماعۇل, «EQ»
«الاپات قيال جەتەلەپ كەتسە,
جەتەلەپ,
ادۋىندىقتان, زىمىراندىقتان
سۋىماي.
باراسىڭ قايدا توتەلەپ؟
اعىلىپ وتكەن ويلار سۋىلى-اي.
تەبىنبەي جاتىپ, تەرسىنبەي
جاتىپ قان قىزدى,
اشقىلتىم تاتىپ, ۇيىماي.
كوككە قول سوزىپ, اندىزداپ ورگەن,
اندىزداپ,
بۋسانعان كوڭىل بۋىن-اي.
ەمىرەنىپ ءجۇرىپ, ەگىلىپ كەتسەم ەگىلىپ,
جاماندىققا ەلى جۋىماي,
تاسىنىپ بارىپ,
توگىلىپ كەتسەم توگىلىپ,
الاپات شابىت سۋىنباي».
بۇل – اقىننىڭ «الاپات شابىت سۋىنباي» اتتى ولەڭى. وسى ولەڭدى وقىعاندا ونىڭ ءوزىن كورگەندەي, ءۇنىن ەستىگەندەي بولامىز. مۇنى شالقىعان شابىت جالىنىنىڭ جاندى شارپۋى دەپ تۇسىنۋگە دە بولار... اقىن كوڭىلىن بۋساندىرعان دا, قانىن قىزدىرعان دا, ەمىرەنتىپ, ەگىلتكەن دە, تاسىتىپ, توگىلتكەن دە بويىنداعى شيىرشىق اتقان شابىتى.
اقىننىڭ پوەزيا الەمىندەگى سالماعىن سەزىندىرەتىن, ءسوز ونەرىندەگى وزىندىك قولتاڭباسىن ايشىقتايتىن تۋىندىلارى ەنگەن «قاراتاۋىم – اق وتاۋىم» اتتى كىتابىن قايتا قولعا العانىمىزدا, سانامىزدا وزگەشە ءبىر قوزعالىس بولدى. ىلە كوكىرەك كوزىمىزگە سيقىرلى سازدى, قۋانىش پەن قوڭىر مۇڭدى قاتار قوندىرعان, جان دۇنيەڭدى ءارى-ءسارى كۇيگە تۇسىرەر جىر الەمى وزىنە باۋراپ الا جونەلدى.
«ەي, قارا ولەڭنىڭ قارا ءدۇلد ۇلى,
مۇحتار ۇلى قاراجاياۋ دەپ پە ەدىڭ؟!
سارىلا وقىپ,
سارعايعان قاعاز بەتتەرىن,
ولەڭ-جىردان اۋلاقتاپ,
ءوشىرىپ العان اقىندىق
جالىن-ورتتەرىن.
سەن بولىپ, ول بولىپ, مەن بولىپ,
پوەزيانىڭ بۇزامىز
ءالى الىنباس قامال-شەپتەرىن»,
دەپ وزىنە سەرت بەرگەن اقىننىڭ شىعارمالارىندا قامتىلعان تاقىرىپتار سان-الۋان. ماحاببات, تابيعات ليريكالارى, ءومىر, ادام, ادامگەرشىلىك, تولعاۋى توقسان تىرشىلىك, الەم سىرلارىنا ۇڭىلدىرەر تولعامدارى, ۇلت, تاريح, تۋعان جەر, اكە, انا, ەرلىك, ەلدىك, ەڭبەك جانە باسقا دا تاقىرىپتارداعى يدەيالىق مازمۇنى تەرەڭ تۋىندىلارى اقىننىڭ شەبەرلىگىن, وي ەركىندىگىن, ءسوز ساپتاۋداعى سۇڭعىلالىعىن, دۇنيەتانىمىنىڭ كەڭ ءارى كوركەم سيپاتتى ەكەنىن كورسەتەدى.
اقىن شىعارمالارىندا قازاق پوەزياسىنداعى كوركەمدەۋ, بەينەلەۋ ءداستۇرىنىڭ ءساتتى جالعاستىعى انىق بايقالادى. بۇل قالامگەر تۋىندىلارىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ساپاسىن كوتەرۋگە بارىنشا اسەرىن تيگىزگەن.
ۇلت ادەبيەتى كەشەگى جانە بۇگىنگى ءداۋىردىڭ تىنىسىنان, شەجىرەسىنەن حاباردار بەرەدى. بۇل دەگەنىمىز – ادەبيەتىمىزدىڭ قاي زامانداعى بولسىن حالىقتىڭ قايعى-قاسىرەتى, قۋانىش-جۇبانىشى, بۋىرقانعان نە جاسىعان كوڭىل-كۇيى, ىلگەرىگە ۇمتىلىستارى مەن ازاتتىق جولىنداعى اتتانىستارى, ەل مەن جەردى قورعاۋداعى كۇرەسى, جاقسى مەن جاماننىڭ تارتىسى, اق پەن قارانىڭ ايقاسى, تۇلعالار ءومىرى تۋرالى دەرەكتەردى كوركەم تىلمەن, بەينەلى سۋرەتتەۋ تاسىلىمەن ۇلت جادىنا سىڭىرۋدەگى ورنىن ايقىندايدى. وسى رەتتەن العاندا س.مۇحتار ۇلى ادەبيەتتىڭ باستى مىندەتىن جان دۇنيەسىمەن ءتۇسىنىپ, ءوز تۋىندىلارىنا تالعام بيىگىنەن قاراۋدى شىعارماشىلىق مۇرات ەتكەن.
ارينە, شاعىن ءبىر ماقالادا اقىننىڭ بارلىق ولەڭدەرى, پوەما-داستاندارىن قامتىپ, پىكىر ايتۋ قيىن. سوندىقتان اقىن پوەزياسىنداعى جۇتىنىپ تۇرعان بىرەر ولەڭگە نازار اۋدارىپ, ودان ءارى داستان, تولعاۋ, پوەمالارى جونىندە از-كەم ءسوز قوزعاۋدى ءجون كوردىك.
ولەڭدەرىنىڭ كوركەمدىك سيپاتىنان, مازمۇنىنان قازاقى بولمىس, تانىم, ۇلتتىق مىنەز اڭقىپ تۇرعان اقىننىڭ «انا تۋرالى باللادا» دەگەن ولەڭى بار.
ء«بىر زيرات بار قاراپايىم,
شەت جاعىندا اۋىلدىڭ.
ساعىنىشپەن بارعان سايىن,
وزەكتى ورتەر اۋىر مۇڭ.
جانىنداعى قارا تاسقا,
وتىرامىن سۇيەنىپ:
ەكى جۇرەك تاعدىرلاس تا,
مەن ءتىرىمىن ول ولىك...
ەسكە الامىن وتكەنىمدى,
پەرىشتەدەي كەزىمدى.
اجەم مەنى باۋىرىنا الىپ,
انا بولىپ ەمىزدى.
ءوز قولىمەن قۇنداقتاپتى,
ءتاتتى ءلاززات قۇيىپ تىڭ.
شولىركەگەن شەمىرشەگى,
اق ءسۇت بولىپ ۇيىپتى»,
دەيدى اقىن.
كەزىندە وقىرماننان ءوز باعاسىن العان بۇل ولەڭدە سەيسەن مۇحتار ۇلى باقيعا اتتانعان اجەسىنە دەگەن ساعىنىشىن باسا الماي, ايالى الاقاننىڭ جىلۋىن اڭساپ, قابىر باسىندا وزىمەن-ءوزى سىرلاسادى, وتكەن پەرىشتە كەزىن ەسكە الادى. بەينە ءبىر اجەسى قابىردەن شىعىپ, ءوزىنىڭ ماڭدايىنان سيپاعانداي كۇي كەشەدى. وسى كوڭىل-كۇي ونىڭ قيالىن شارىقتاتىپ, ءتاتتى سەزىمدەرگە بولەپ, شولىركەگەن شەمىرشەگى اق ءسۇت بولىپ توگىلگەن اجەسىنىڭ ءالدي جىرىنا تەربەلگەن سارى دالانى ويىمەن كەزىپ كەتەدى.
«ايالاپتى شۋاق – ءار كۇن,
بەسىك جىرى توگىلىپ.
مەيىرىمنەن جارقىن دالا,
كەتىپتى ءبىر ەگىلىپ...
...جىلىلىقتان گۇلدەردىڭ دە,
قاۋىزدارى اشىلىپ,
اناعا كەپ ءيىلىپ,
ۇلىلىققا باس ۇرىپ...»
اجەسى مەن تۋعان جەرىن ءبىر ۇعىمعا سىيدىرىپ, ولاردى بىرەگەي تۇتاس الەم رەتىندە ساناسىندا سومداعان اقىننىڭ سۋرەتكەرلىك قۋاتىن, قيالىنىڭ ۇشقىرلىعىن كورسەتەتىن بۇل جولدار انانىڭ ۇلىلىعىنا بار الەم باس يەتىنىن تۇيسىندىرەدى.
ءتاتتى اۋەزىمەن جۇباتىپ, كىندىك قانى تامعان جەرگە نەمەرەسىن اۋناتىپ العان اسىل اجەنىڭ بۇ دۇنيەدەگى انالىق مەيىرىم-شۋاعى, وزىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسى اقىننىڭ ساناسىنا ەرەكشە اسەر ەتەدى. نەمەرەسىنە تۋعان جەردىڭ توپىراعىن يىسكەتىپ, « ۇلى بولسىن ەلىمنىڭ!» دەپ دۇعا تىلەپ, اقىرعى رەت ءسۇيىپ, ءيىپ, باقيعا ءجۇزىن بۇرىپ كەتە بارعان اناعا دەگەن قيماستىق سەزىم جانىڭدى قالاي تەبىرەنتپەسىن. اناعا دەگەن قۇرمەت پەن تاعزىمنىڭ باستاۋىندا تۇرعان وسىناۋ ۇلى سەزىمنىڭ ىستىق لەبى جان سارايىڭدى كەۋلەپ, جانارىڭا جاس ۇيىرمەي قويا ما؟
اجە مولاسىنىڭ باسىندا ويعا بەرىلگەن اقىن. كەنەت مولا, بالكىم انا دالانى جاڭعىرتا ءتىل قاتادى:
«...انام دەسەڭ, سۇيسەڭ مەنى,
قارا جەردى ءسۇي مىنا.
اق انام دەپ بىلسەڭ مەنى,
اناڭ سەنىڭ جەر مىنا.
توك سول ءۇشىن اقتىق تەردى,
ارنالسىن بار نامىسىڭ.
ارنا سوعان بار جىگەردى,
«ادام عوي» دەپ تانىسىن!»
وسىناۋ ءۇندى ەستىگەندە اقىننىڭ بويىنداعى ۋايىم-قايعى ىدىراپ, رۋحى كوتەرىلىپ شىعا كەلەدى. بەينە ءبىر اجەسى قايتا ءتىرىلىپ كەلىپ دەمەگەندەي بولادى. و دۇنيەلىك بولسا دا اجەسىنىڭ مەيىرىمى تاۋسىلمايتىن, سارقىلمايتىن, ماڭگىگە جانىن شۋاققا بولەپ جۇرەتىن, قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنەن باستاۋ العان ۇلى كۇش ەكەنىن سەزىنەدى. شابىتى شارىقتاعان اقىن ودان ءارى:
«سەلك ەتتىم دە, شاتتاندىم مەن,
قارا, ادەمى ءبىر شوق گۇل.
جايناپ مولا بۇيىرىنەن,
جەردى جارىپ شىققان بۇل.
يىسكەدىم سان قايتارا,
الدىم ءسۇيىپ كوگىنەن.
سىيلادىڭ با, قايسار انا,
قۋانسىن دەپ تەگى مەن.
انا, سەنىڭ گ ۇلىڭمىن عوي,
گۇلدەي جايناپ كەلەمىن.
مىنا ۇلى عۇمىردا دا,
گۇل بولۋ عوي تىلەگىم.
اسىل انا, ايىپ ەتپە,
كەلگەن جوقپىن زار ءۇشىن.
دۇنيەنى ءدۇر سىلكىنتسە,
داۋىسىمنان تانىرسىڭ»,
دەيدى.
اقىننىڭ اتامەكەنگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى وراسان. بالالىق شاق, وسكەن ورتا, تۋعان جەرگە دەگەن قۇرمەتى اقىننىڭ اتاجۇرت الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىز ۇعىمىن ايقىنداپ بەرگەندەي. انا, وتان-انا قۇشاعىنان بەرىلگەن جىلىلىقتان گۇلدەي جايناپ وسەتىنىن ايتىپ قۋانۋ, جىگەرلەنۋ ۇلكەن باقىت ەمەس پە. سونى اقىن بارشاعا ۇعىندىرعىسى كەلەدى. انانىڭ پەرزەنتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ تەڭدەسسىز كۇش ەكەنىن, اناعا دەگەن ماحاببات پەن قۇرمەتتىڭ وتان-اناعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە ۇلاساتىنىن ۇقتىرادى. انا مەن وتان-انا ەكەۋى ەگىز ۇعىم, اجىراماس, بىرەگەي قۇندىلىق ەكەنىن ايتادى.
جالپى, س.مۇحتار ۇلى انا تاقىرىبىن قوزعاي وتىرىپ, كەڭ دالامىزدى, تۋعان جەرىمىزدىڭ سۇيۋگە ۇندەيدى, انا مەن بالا اراسىنداعى تىلسىم بايلانىستىڭ قۇدىرەتىن تولعايدى.
س.مۇحتار ۇلىنىڭ قازاق پوەزياسىنداعى وزىندىك ورنىن ايقىنداۋدا ليريكالىق شىعارمالارىنىڭ ۇلەسى زور. ول تاماشا ليريك اقىن. نازىك تە سازدى, جۇمساق ءۇندى, جۇرەكتىڭ پەرنەسىن ءدوپ باسار ليريكالىق تۋىندىلارى جۇتىنىپ-اق تۇر. اقىننىڭ تابيعات ليريكاسى تاقىرىبىندا جازىلعان ولەڭدەرىندەگى ءتۇرلى قۇبىلىستار, سۇلۋ سۋرەت, پەيزاجدار ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە ەرەكشە اسەر ەتەدى. «سىرداريا», «تۋعان جەردى ساعىنۋ», «قايتقان قازدار», «قايىڭ», «جاۋسىنشى جاڭبىر» دەگەن شىعارمالارى جانعا جىلى تيەدى.
ءسوز شەبەرىنىڭ ماحاببات ليريكالارىنىڭ ءجونى, تۇرپاتى, ىشكى ءيىرىمى بولەك. كەۋدەسىن جارىپ شىققان ماحاببات تاقىرىبىنداعى اققۋ جىرلارىنان وزگەشە ءبىر لەپ ەسەدى, جانىڭدى راحاتقا بولەيدى, ەرنى كەزەرىپ شولىركەگەن رۋحىڭ قانادى. بەينەلى سوزدەر, تەڭەۋلەر تىنىسىڭدى اشسا, ويىن استارلاپ, تۇسپالداپ جەتكىزۋدەگى شەبەرلىگى ءتانتى ەتپەي قويمايدى. ءومىر شىندىعىن ەركىن قيالىمەن ءساتتى ۇشتاستىرىپ, ءمولدىر دە تازا سەزىمىن, رياسىز نيەتىن جايىپ سالادى.
سەيسەن مۇحتار ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى جونىندە ءسوز ەتكەندە ونىڭ داستان, تولعاۋ, پوەمالارىنا توقتالماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى اقىننىڭ وسى باعىتتاعى شىعارمالارى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا وزىندىك ورنى بار. تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىن شارلاعان, ارمان-تىلەگى ايشىقتالعان, رۋحىن, ءۇمىتىن كەستەلى سوزبەن ورگەن كەڭ تىنىستى شىعارمالارىنىڭ قايسىسىن الساڭىز دا ويىڭدى قوزعاپ, جۇرەگىڭدى شىمىرلاتادى, تامساندىرادى. ساناعا سالماق سالا وتىرىپ جانىڭدى سەرپىلتەتىنى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. سونداي-اق اقىننىڭ الەمدىك تۇلعالاردىڭ ءومىرىن, ەڭبەگىن ارقاۋ ەتىپ, ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە بار بولمىسىمەن ەنىپ جازعان تابيعاتى ەرەك, سيپاتى وزگەشە جىرلارى ەسىڭدى الادى.
اقىننىڭ «كۇن جەلكەن نەمەسە قورقىت اتا» داستانى, «رەمبراندت», «ۆينسەنت ۆان گوگ», «زامانا», «قاراقۇم. كۇن باتىپ, تاڭ اتقانشا», ت.ب. پوەمالارى بار. بۇل تۋىندىلاردىڭ بارلىعىندا كەيىپكەر بەينەسىن اشۋدا قولدانعان ءادىس-امالى, ءسوز ساپتاۋى اقىننىڭ شەبەرلىگىن انىق كورسەتەدى. ءبىز وسى تۋىندىلاردىڭ كەيبىرىنە از-كەم توقتالا كەتسەك.
نيدەرلاندتىق سوقىر سۋرەتشىنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى مەن ىشكى الەمىن كەۋلەگەن قايعى-مۇڭى بەرىلگەن «رەمبراندت» پوەماسى اقىننىڭ ۇشقىر قيالى مەن بيىك ورەسىنىڭ جەمىسى. ەرەكشە مانەرمەن, رومانتيكالىق سارىنمەن جازىلعان پوەما ون مونولوگتان تۇرادى. رەمبراندتتىڭ قيالى, سەزىمى, مىنەزى, ونەرگە دەگەن ادالدىعى, قايعىدان قان جىلاعان جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى پوەمانىڭ تابيعاتىن اشا تۇسكەن. كىم بولسا دا كوزدەن قالۋ وڭاي ما؟ ال سۋرەتشى زاعيپ بولىپ قالسا شە؟.. «سۋرەتشىمىن. كوزدەن قالدىم, ءبىتتىم ەندى نە دەيىن؟ اقىن بولسام ساندۋعاشتاي سۇڭقىلداعان كومەيىن. وكىنىشتى جۇرەگىمدى سازدىرعان, قالدىرايىن, كەيىنگىگە بەرەيىن», دەپ ازاپ شەكسە دە مويىماعان رەمبراندت سەن ءۇشىن رۋحى مىقتى جان. پوەمادا رەمبراندتتىڭ رومانتيكالىق ارمانى, كۇنشىلدەرگە ىزاسى, ءۇمىتى, وتكەنگە وكىنۋى, كەلەشەككە ۇمىتپەن قاراۋى, ءبارى-ءبارى شۇرايلى تىلمەن بەرىلگەن. شىعارمانى تالانتتاردىڭ, ونەر ادامدارى رۋحىنىڭ مىقتىلىعى كورسەتەتىن پسيحولوگيالىق پوەما دەۋگە بولادى. بيىك ارمان, ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق ادامدى العا جەتەلەيدى – بۇل پوەمانىڭ يدەيالىق مازمۇنى.
«ۆينسەت ۆان گوگ» پوەماسى دا پسيحولوگيالىق شىعارما. نيدەرلاندتىق سۋرەتشىنىڭ تاعدىر جولىنا ارنالعان شىعارمادا ادام جانىنىڭ يىرىمدەرى, ءومىر شىندىعى جان-جاقتى قوزعالا وتىرىپ, كەيىپكەردىڭ جۇرەك سىرىن پوەتيكالىق تۇرعىدا ءساتتى اشقان دەپ ايتۋعا بولادى. اقىن ءوز كەيىپكەرىنىڭ ىشكى الەمىن سيپاتتاي وتىرىپ, بارلىق تراگەديالىق جاعدايلاردىڭ تۋىنداۋىنا قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەر اسەر ەتەتىنىن ايتادى ءارى ادام تاعدىرىنا, كەلەشەككە ءوز بيىگىنەن قارايدى. ءوز زامانىنان ءبىر عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن سۋرەتشىنىڭ تالانتىن, تالايلى تاعدىرىن, بولمىس-ءبىتىمىن, كوزقاراسىن شەبەر جەتكىزگەن اقىننىڭ بۇل پوەماسى اقىن جىرلاعانداي: «كەلگەندىكپەن ومىرگە عاشىق ەتكىم, مازاق پەنەن ازاپتى باسىپ ءوتتىم. تۇسىنگەيسىڭ, كەلەشەك نە ەكەنىن, بوياۋمەنەن جازىلعان وسيەتتىڭ», دەپ بولاشاققا ءسوز ارناپ تۇر.
س.مۇحتار ۇلىنىڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىسى – «كۇن جەلكەن نەمەسە قورقىت اتا» داستانى. بۇل داستان كەزىندە پوەزيانىڭ بيىگى دەپ باعالانعان. ۇلى دالا تۋرالى وي-تولعامعا نەگىزدەلگەن شىعارمادا رۋحاني-مادەني قازىنانى ساقتاۋ, ەل مەن جەردىڭ قادىرىن ءبىلۋ, نامىس, ار-ۇيات سىندى اسىل ۇعىمداردى باعالاۋ ۇلى پارىز ەكەنى تاپسىرلەنگەن پوەمانىڭ كوتەرىپ تۇرعان جۇگى اۋىر. اقىن اماناتىن ارقالاعان پوەما الىسقا بارادى, قازاق پوەزياسىمەن, قازاقپەن بىرگە جاسايدى دەپ ويلايمىز.
«جازۋشى» باسپاسىنان 1990 جىلى جارىق كورگەن داستاندا قورقىتتىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى, وعىزداردىڭ تانىم-تۇسىنىگى, سالت-ءداستۇرى, بابامىزدىڭ ومىرگە كەلۋىنە قاتىستى اڭىز-ءاپسانا بەرىلگەن. تارقاتا ايتساق, ۇلى دالانى مەكەندەگەن حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەرگەن ناۋبەتتەرى, ەل مەن جەردى انتالاعان جاۋدان قورعاۋداعى جانقيارلىق ەرلىگى, قازاقتىڭ مادەنيەتى, رۋحانياتى پوەمادا بارىنشا قامتىلعان. وتان, اتامەكەن, تۋعان ەل ۇعىمدارىن ايىرىقشا مانەردە اشا بىلگەن.
جالپىادامزاتقا ورتاق قاسىرەت ءۇشىن كۇڭىرەنىپ, جانى بايىز تاپپاعان, سوڭىندا رۋحاني مول مۇرا, اسىل ءسوز قالدىرعان قورقىتتى كۇن جەلكەنگە تەڭەگەن اقىننىڭ اتالعان تۋىندىسى قازاقتىڭ جانىنا ەتەنە جاقىن دۇنيە.
اقىن كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى داستان, پوەما, تولعاۋلارى ارقىلى قازاقتىڭ ءسوز ونەرىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسا ءبىلدى دەپ ايتا الامىز. سوندىقتان دا بولار, حالىق جازۋشىسى حاميت ەرعاليەۆ كەزىندە: «الامان بايگەگە شاباتىن ارعىماقتىڭ سيپاتىن ەشكىم انىق بىلە بەرمەيدى. شىن تۇلپار سىرت كوزگە كورىكسىز كەلەدى. سەيسەن – سىرىن ىشىنە بۇككەن الامان بايگەگە قوساتىن ارعىماق», دەپتى. شىنىندا, ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ارعىماق اقىن.
ول – اقىن عانا ەمەس, جازۋشى, جۋرناليست, زەرتتەۋشى. ەلۋ ءۇش جاسىندا ومىردەن وزىپ, بۇ دۇنيەدەن ءجۇزىن بۇرىپ كەتە بارعان اقىننىڭ العاشقى جيناعى ء«بۇلدىرشىن» دەگەن اتپەن 1967 جىلى جارىق كورگەن. ودان كەيىن «قۇم كەشكەن كەرۋەن», «ساپتاعى سارباز», «تاعى ءبىر كوكتەم», «نۇر تاعىسى», «نۇرلى جۇرەك» دەگەن ولەڭ كىتاپتارى شىقتى. بۇدان بولەك, «500 سۇراققا جاۋاپ» اتتى ونەرتانۋ, زەرتتەۋ كىتابى, «شوقان جانە ونەر» اتتى عىلىمي پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەگى جانە حالىق سۋرەتشىسى ك.تەلجانوۆ تۋرالى تاريحي-بيبليوگرافيالىق «اتامەكەن» اتتى پوۆەسى باسىلدى. «قورقىتتانۋعا باسپالداق» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى «قورقىت اتا» ەنتسيكلوپەديالىق جيناعىنا ەنگەن.
بەلگىلى عالىم الما قىراۋباەۆا ايتقانداي, وقۋعا تۇسەردە شىعارمانى ولەڭمەن جازعان سەيسەن مۇحتار ۇلىنىڭ ەسىمى, مۇراسى ۇمىت قالماسا دەيمىز.
