- اۋەلى, تاربيە دەگەننىڭ ءوزى نە؟ ونىڭ بارلىعىنا ورتاق ماعىناسى بار ما؟
- تاربيە كەڭ ماعىناسىمەن العاندا, قانداي دا بولسا ءبىر جان يەسىنە ءتيىستى ازىق بەرىپ, سول جان يەسىنىڭ دۇرىس وسۋىنە كومەك كورسەتۋ دەگەن ءسوز. ال ەندى ادامزات تۋرالى ايتىلعاندا, ادامنىڭ بالاسىن, كامىل جاسقا تولىپ, وزىنە-ءوزى قوجا بولعانشا, ءتيىستى ازىق بەرىپ, ءوسىرۋ دەگەن ماعىنادا جۇرگىزىلەدى.
...دۇرىسىن ايتقاندا ادامعا شىن ماعىناسىمەن «ادام» دەگەن اتتى وسى جان عانا بەرەتىندىكتەن, ادام بالاسىن تاربيە قىلۋ دەگەندە, ارينە, ادام بالاسىنىڭ اسىرەسە, جانىن تاربيە قىلۋ كەرەك دەپ ۇعۋ كەرەك.
تاربيەدەن ماقسۇت ادامدى, ءھام سول ادامنىڭ ۇلتىن, اسسا بارلىق ادامزات دۇنيەسىن باقىتتى قىلۋ. ۇلت مۇشەسى ءاربىر ادام باقىتتى بولسا, ۇلت باقىتتى, ادامزات دۇنيەسىنىڭ مۇشەسى ءاربىر ۇلت باقىتتى بولسا, ادامزات دۇنيەسى باقىتتى. قىسقاسىن ايتقاندا, تاربيەدەگى ماقسۇت «ادام» دەگەن اتتى قۇر جالا قىلىپ جاپسىرماي, شىن ماعىناسىمەن ادام قىلىپ شىعارۋ.
- اتا-انا بالانى قانشا جاقسى تاربيەلەگىسى كەلسە دە, كەيدە ءبىر جاعى ارتىق بولسا, ءبىر جاعى كەم بولىپ جاتادى. بۇل نەدەن بولادى؟
- تاربيە ءتورت ءتۇرلى: دەنە تاربيەسى, اقىل تاربيەسى, سۇلۋلىق تاربيەسى ءھام ق ۇلىق تاربيەسى. ەگەردە ادام بالاسىنا وسى ءتورت تاربيە تەگىس بەرىلسە, ونىڭ تاربيەسى تۇگەل بولعانى. ەگەردە ول جوپشەندى ىستىق, سۋىق, اشتىق, جالاڭاشتىق, سىقىلدى تۇرمىستا ءجيى ۇشىرايتىن كورىنىستەردى ەلەمەيتىن مىقتى, بەرىك دەنەلى بولسا, ءتۇزۋ ويلايتىن, دۇرىس شەشەتىن, ءدال تاباتىن دۇرىس اقىلدى بولسا, سۇلۋ ءسوز, نازىك ءۇن, ادەمى تۇردەن ءلاززات الىپ, جانى تولقىندانارلىق بولسا, جاماندىقتان جانى جيرەنىپ, جاقسىلىقتى جانى تىلەپ تۇراتىن ق ۇلىقتى بولسا, مىنە وسىنداي بولعاندا ادام بالاسىنىڭ دۇرىس تاربيە الىپ, شىن ادام بولعاندىعى. بالام ادام بولسىن دەگەن اتا-انا وسى ءتورت تاربيەنى دۇرىس ورىنداسىن. بالا اۋرۋ نە زاعيپ بولسا, بالادان ەمەس, تاربيەشىدەن. بالا تار ويلى, اقىماق بولسا, بالا كىنالى ەمەس, تاربيەشى كىنالى. بالا سۇلۋلىقتان ءلاززات الا بىلمەيتىن ماقاۋ جاندى بولسا, بالا ايىپتى ەمەس, تاربيەشى جازالى. «بالا ىستەگەن جاۋىزدىقتىڭ جازاسىن تاربيەشى كوتەرسىن» دەگەن يران ەلىنىڭ ماتەلى - شىن دۇرىس ماتەل.
- ارينە, اركىم ءوز بالاسىن ءوزىنىڭ بىلگەنىنشە تاربيەلەيدى عوي. بىراق, بارىنە بىردەي باعىتتاۋعا بولاتىن جول بار ما؟ نەنى ەسكەرۋى كەرەك؟
- بالاعا تاربيە بەرگەندە ءاربىر تاربيەشىنىڭ الدىمەن قولداناتىن جولى — ءوز تاجىريبەسى. ياعني بالا كۇندە ءوزى قانداي تاربيە العان, ءھام بالانى بۇرىن ءوزى قالاي تاربيە قىلعان. مىنە, وسى جولمەن جۇرەدى. ارينە, بۇل جولدى ءتىپتى قيسىق جول دەۋگە بولمايدى. قيسىق بولۋ بىلاي تۇرسىن, تاربيە تۋرالى ءاربىر تاربيەشىنىڭ ءوز تاربيەسى - اسا قىمبات نارسە. ادامنىڭ ءوز تاجىريبەسى - ءجۇرىپ كەتكەن جولى. ول جولدىڭ جاقسى-جامان جاعى كوز الدىندا سايراپ تۇر. ىستەگەننەن كورگەن انىق. كورگەننەن باستان كەشكەن انىق. بىراق بۇل اركىمنىڭ ءوز تاجىريبەسى قانشا قىمبات بولعانمەن, قاتەسىز جول دەۋگە بولمايدى. ءبىر ادامنىڭ تاجىريبەسى تىم تار, تىم بىربەتكەي تاجىريبە. تاربيەشىنىڭ وزىنە قولايلى بولعان جول تاربيە قىلاتىن بالاعا قولايلى بولماسقا مۇمكىن. تاربيەدەن ماقسۇت — بالانى تاربيەشىنىڭ ءدال وزىندەي قىلىپ شىعارۋ ەمەس. كەلەشەك ءوز زامانىنا لايىق قىلىپ شىعارۋ عوي. «بالاڭدى وزىمدەي بول دەپ ۇيرەتپە, وزىمدەي بولما دەپ ۇيرەت!» دەگەن ازىرەت ءالىنىڭ سوزىندە كوپ شىندىق بار. بۇل – ءبىر.
ەكىنشى, ءاربىر تاربيەشىنىڭ قولداناتىن جولى — ۇلت تاربيەسى. ءاربىر ۇلتتىڭ بالا تاربيە قىلۋى تۋرالى ەسكىدەن قالىپ كەلە جاتقان جەكە-جەكە جولى بار. ۇلت تاربيەسى باياعىدان بەرى سىنالىپ, كوپ بۋىن قولدانىپ كەلە جاتقان تاقتاي جول بولعاندىقتان, ءاربىر تاربيەشى, ءسوز جوق, ۇلت تاربيەسىمەن تانىس بولۋعا ءتيىستى. جانە ءاربىر ۇلتتىڭ بالاسى ءوز ۇلتىنىڭ اراسىندا, ءوز ۇلتى ءۇشىن قىزمەت قىلاتىن بولعاندىقتان, تاربيەشى بالانى سول ۇلت تاربيەسىمەن تاربيە قىلۋعا مىندەتتى. بىراق, ۇلت تاربيەسىن, ۇلتتىڭ تاربيە جولىندا ۇستاعان جولىن تۇگەلىمەن دۇرىس دەۋگە بولمايدى. ۇلت تاربيەسىنىڭ جاقسىلىق جاعى كوپ بولعان سىقىلدى, جاماندىق جاعى دا كوپ. تالاي ناشار, زياندى ادەتتەر ءاربىر ۇلت تاربيەسى ىشىندە تولىپ جاتىر. باياعىدان بەرگى ۇلت تاربيەسىنىڭ ىشىندە ۇنامسىز, زياندى ادەت, جول-جورالار تولىپ جاتقان ۇلتتىڭ بىرەۋى - ءبىزدىڭ قازاق. قىسقاسى, ۇلت تاربيەسى قانشا قادىرلى, كەرەك جول بولعانمەن, اداستىرمايتىن دۇرىس جول دەۋگە بولا بەرمەيدى.
جوعارىدا ايتقاننان كورىنەدى, بالاعا شىن دۇرىس تاربيە بەرۋ ءۇشىن, تاربيەشىنىڭ ءوز تاجىريبەسى, ءھام ۇلت تاربيەسىمەن تانىس بولۋى جەتپەيدى ەكەن. بۇلار - بىربەتكەي شيكى تاجىريبەلەر. بۇلار سىننان وتكىزىلىپ, پىسىرمەگەن كۇيدە بەرىك نەگىز بولا المايدى. بۇلاردىڭ اراسىنان جاقسى-جامانىن, التىن مەن مىسىن ءتىزىپ الا ءبىلۋ ءۇشىن تاربيە مايدانىندا شابىلىپ ىسىلعان تارلانداردىڭ تاجىريبەلەرىمەن, ءتۇرلى ۇلتتان ءتۇرلى زاماندا شىققان تاربيە عالىمدارىنىڭ ويلارىمەن, قىسقاسى, تاربيە تۋرالى دۇرىس جولعا تۇسىرەتىن شىن تاربيە دانىمەن, ياعني پەداگوگيكامەن جاقسى تانىس بولۋ كەرەك.
- ءسوزىڭىزدىڭ باسىندا تاربيە ءتورت ءتۇرلى بولادى دەدىڭىز. سول ءتورت تاربيەنىڭ قايسىسى قيىن, قايسىسىنا كوپ كۇش سالۋ كەرەك؟
- باستاپقى كەزدە جوپشەندى بىلىنبەيتىن بالانىڭ جان تۇرمىسى بالا وسكەن سايىن بىرتە-بىرتە بىلىنە باستايدى. سوندىقتان بالانىڭ دەنە تاربيەسى مەن جان تاربيەسىن قاتار الىپ بارۋ كەرەك. قاتار الىپ بارۋ ەمەس, بالا وسكەن سايىن تاربيەشى كۇشىنىڭ كوبىن بالانىڭ جان تاربيەسىنە جۇمساي بەرۋگە مىندەتتى. تەگىندە بەرىك ۇعۋ كەرەك: ادامنىڭ قىمبات نارسەسى دە, جۇمباق نارسەسى دە سول – جان. قيىن تاربيە تىلەيتىن دە سول – جان. جاندى دۇرىس تاربيە قىلا ءبىلۋ ءۇشىن جاننىڭ جايىن باياندايتىن عىلىممەن تانىس بولۋ كەرەك.
- ال جاندى جاقسى تاربيەلەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- جان تۇرمىسىنىڭ, جان كورىنىستەرىنىڭ ءتۇزۋ, ساۋ بولۋى ءۇشىن نەرۆ سيستەماسىنىڭ ساۋ بولۋى شارت. نەرۆ سيستەماسىنىڭ اعاسى, ءبيى – مي. مي – جاننىڭ قۇرالى. جان مي ارقىلى سىرتقى دۇنيەدە ءھام ءوز دەنەسىندە نە بولىپ جاتقانىن بىلەدى. ميدى جۇمساپ, جان دەنەنى قوزعايدى. ەگەر مي زاعىپ بولسا, ياكي زياندانسا, ادامنىڭ جان تۇرمىسى دۇرىس بولمايدى. ميدىڭ بەلگىلى ءبىر جەرى زياندانسا, ادامنىڭ قول-اياعى قوزعالماي قالادى, ياعني «پاراليچ» بولادى. مۇنى ءبىزدىڭ قازاق «پەرى سوققان» دەيدى. ياكي ءتىلى, كەڭىردەگى ساۋ بولىپ تۇرسا دا, سويلەي الماي ءتىلسىز بولىپ قالادى. ياعني افازيا اۋرۋى پايدا بولادى.
جوعارىدا ايتىلعاننان نەرۆ سيستەماسىنىڭ قانداي نازىك ءھام قانداي قىمبات ەكەندىگى اشىق كورىنىپ تۇر. ولاي بولسا, جالپى نەرۆ سيستەماسىن, اسىرەسە ميدى ساۋ قىلىپ ۇستاپ, وعان زيان كەلتىرمەسكە كەرەك... مىسالى, بالاعا ميعا زاقىم كەلتىرەتىن ويىن ويناۋعا جارامايدى. جانە بالانى باسقا ۇرۋ جارامايدى.
بالاعا ناسىباي اتقىزۋعا, شىلىم تارتقىزۋعا جارامايدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كەيبىر اتقا مىنگەندەرىنىڭ جاپ-جاس بالاسىنا شىلىم تارتقىزىپ, «قاراعىمنىڭ اۋزىنان ءتۇتىندى پالەن تورەدەي شىعارۋىن قاراشى» دەپ قارق-قارق ك ۇلىپ ءماز بولاتىندارى بار. مۇنىڭ ناداندىق, ەسەرلىك ەكەندىگىندە نە ءسوز بار؟ بالاعا الكوگول, ياعني ماس قىلاتىن اراق تۇقىمدى نارسەنى ىشكىزۋدىڭ دۇرىس ەمەستىگى ءوز-وزىنەن بەلگىلى تۇر.
نەرۆ سيستەماسىنىڭ ساۋ بولۋى كەرەك بولعان سىقىلدى, ونىڭ دۇرىس ءوسۋى ءھام بەرىك بولۋى دا كەرەك. بار دەنەنىڭ جاقسى ءوسۋىنىڭ شارتى دەنەنى تەك جاتقىزباي جۇمىس قىلدىرۋ بولسا, نەرۆ سيستەماسىنىڭ جاقسى ءوسۋىنىڭ ءھام بەرىك بولۋىنىڭ دا شارتى سول. نەرۆ سيستەماسىنا اسىرەسە ميعا ىستەتەتىن جۇمىسى سول ميدىڭ ءوسۋ داۋىرلەرىنە تۋرا كەلەتىن بولسىن. ەستە بولسىن, ادامنىڭ بار دەنەسى باستاپقى كەزدە ءوسۋدى عانا بىلەدى. ءبىرازدان قوزعالىمپاز ءھام سەزىمپاز بولادى. ۇلعايا كەلە عانا ادامدا ەستى تۇرمىس باستالادى. سوندىقتان بالاعا باستاپقى كەزدە ونىڭ سىرتقى سەزىمدەرىن ۇلعايتاتىن ءھام دەنە مۇشەلەرىن كوپ قوزعالتاتىن جۇمىستار ىستەتۋ كەرەك. سۋرەت سالدىرۋ, جابىستىرۋ (بالشىقتان ءتۇرلى زاتتار جاساۋ), قول ەڭبەگى ءھام گيمناستيكا سىقىلدى. مۇنان سوڭ بالا ۇلعايا, وسە كەلە ونىڭ ىستەيتىن جۇمىستارى دا تەرەڭدەي بەرۋ كەرەك. قىسقاسى, نەرۆ سيستەماسىنىڭ تاربيەسى دەنەنىڭ وسۋىنە قابىسىپ وتىرۋعا ءتيىستى. بەلگىلى جولدارمەن باسقىشتاپ تاربيە قىلىنعان مي ساۋ, وتكىر ءھام تالمايتىن بەرىك بولادى. ميىن ىسكەر قىلىپ ۇيرەنگەن ادام قارتايىپ, بار دەنەسى قاۋساپ ىسكە جاراماي وتىرعان كۇندە دە ساۋ ميلى, دۇرىس ويلى بولادى. ال ەندى «جاسىڭدا قىلجىڭ بولساڭ, وسكەندە مىلجىڭ بولارسىڭ» دەگەن ماقال ىپ-ىراس.
- ءتورت تاربيە تۇگەل بولۋى ءۇشىن بالاعا نە كەرەك؟
- جان تۇرمىسى وركەندەۋ ءۇشىن, ياعني ويى, اقىلى كەڭەيىپ, قۇلقى تۇزەلىپ, ءتىلى بايۋ ءۇشىن جاس بالاعا ەرتەگى – تىم قىمبات نارسە. بالا ەرتەگىنى جان-تانىمەن تىڭدايدى. ەرتەككە شىن كوڭىلىمەن نانادى. بالا قۇرعاق اقىلدى ۇقپايدى. جانداندىرىپ, سۋرەتتەپ الىپ كەلسەڭ ۇعادى. مىسالى, بالاعا وتىرىك ايتپا دەگەن قۇرعاق ءسوزىڭ جەلگە ايتىلعانمەن بىردەي. ەگەر سەن بالاعا وتىرىكشى تۋرالى ەرتەك ايتساڭ, سول ەرتەكتە وتىرىكشىنىڭ وتىرىگىنەن قور بولعانىن, زيان كورگەنىن سۋرەتتەپ الىپ كەلسەڭ, مىنە, بالا وتىرىك ايتپاۋ كەرەك ەكەندىگىن سوندا ۇعادى. قىسقاسى, بالاعا ەرتەگى – تىم قىمبات نارسە. بىراق ەرتەگىنىڭ ەرتەگىسى بار. كەيبىر ەرتەكتەر بالانى بۇزۋدان باسقاعا جارامايدى. مىسالى, ديۋ, پەرى, جالماۋىز كەمپىر, ارۋاق, كوردەن كەبىنىن جالماپ شىعاتىن وبىر, جىن-شايتان سەكىلدى ەرتەگىلەردى بالاعا ايتۋ ءتىپتى دۇرىس ەمەس. مۇنداي ەرتەگىلەر بالانى بۇزادى, قورقاق, جاسىق قىلادى. قازاقتىڭ بالانى «بوكي كەلەدى», «قىزىل كوز كەلەدى» دەپ قورقىتۋلارى دا تىم-اق جارامايتىن ءىس.
بالا ويىنى. بالانىڭ قيالى اسىرەسە ويىڭدا جارىققا شىعادى. ويىن – بالاعا كادىمگىدەي ءبىر جۇمىس. ويناعاندا بالا اسەرلەرىمەن پايدالانادى. اينالاسىنداعى تۇرمىستا نەنى كورسە, سونى ىستەيدى. مىسالى, قازاق بالاسى بىرەۋى ات بولىپ قاشادى, بىرەۋى قۇرىق سالادى. شىرپىلاردى ءتىزىپ-ءتىزىپ كوش جاسايدى. بالشىقتان مال جاسايدى, قۋىرشاقتان قىز جاساپ, تانىستىرادى, كۇيەۋ كەلتىرەدى, قۇدا تۇسىرەدى.
- تاربيەشىگە ايتار قانداي ءسوزىڭىز بار؟
- ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى, بالا كادۋىلگى ادام بولعانىمەن, بالانىڭ جاراتىلىسىندا كوپ باسقالىق بار. مۇحاممەد پايعامبار: ء«سوزدى ءاربىر ادامنىڭ اقىلىنا قاراي سويلە»,– دەپتى. سول ايتقانداي, بالاعا تاربيەنى ءوزىنىڭ شاماسىنا, جاراتىلىسىنا قاراي بەرۋ كەرەك. جاس بالا – جاس ءبىر شىبىق, جاس كۇندە قاي تۇردە ءيىپ تاستاساڭ, ەسەيگەندە سول يىلگەن كۇيىندە قاتىپ قالماق. تەرىس ءيىلىپ قالعان شىبىقتى ارتىنان تۇزەيمىن دەسەڭ, سىندىرىپ الاسىڭ. «بالانى – باستان» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسى وسى. تاربيە دەگەن – بالانى بەتكە قاقپاي, بەتىمەن جىبەرۋ ەمەس. ياكي وتىرسا باسقا, تۇرسا اياققا ۇرىپ, كوربالا قىلىپ ءوسىرۋ دە ەمەس. بالانى تاربيە قىلۋ – تۇرمىس مايدانىندا اقىلمەن, ادىسپەن كۇرەسە بىلەتىن ادام شىعارۋ دەگەن ءسوز. قالسا – ءوزىن, اسسا – بارلىق ادام بالاسىن ادال جولمەن ورگە سۇيرەيتىن ەر شىعارۋ دەگەن ءسوز. تۇرمىستا ءتۇيىندى ماسەلەلەردى تەز شەشە بىلەتىن, تۇرمىستىڭ تۇڭعيىق تەڭىزىن قالىڭ قايراتپەن كەشە بىلەتىن, ادالدىق جولعا قۇربان بولا بىلەتىن, قىسقاسى, ادامزات دۇنيەسىنىڭ كەرەك ءبىر مۇشەسى بولاتىن ءتورت جاعى تۇگەل كىسى قىلىپ شىعارۋ. بالانى مۇنداي ادام قىلۋ ءۇشىن تاربيەشى بار كۇشىن, بار ءبىلىمىن جۇمساپ, جالىقپاي, شارشاماي ۇيرەتە ءبىلۋ كەرەك.
