عىلىمنىڭ قيا جولىندا

2011 جىلى سەيىت اسقار­ ۇلى­نىڭ­ مەرزىمى اياقتالىپ, ورنىنا جا­ڭا ديرەكتور سايلاناتىن بولدى. سايلاۋعا بىرنەشە ۇمىتكەر تىر­كەلىپ, كىم وتەتىنىن بۇكىل ينس­تي­­تۋت بولىپ كۇتىپ وتىرمىز. بىز­گە عىلىمدى تۇسىنەتىن باسشى كەل­سە بولعانى. وسىلاي كوڭىلىمىز كۇپ­تى بولىپ وتىرعاندا, سەيىت اسقار­ ۇلى تەلەفون سوعىپ ءسۇيىنشى سۇ­­رادى. سايلاۋدان ءۋاليحان قالي­جان­ ۇلى وتكەنىن ەستىپ مارە-سارە بول­دىق. ەرتەڭىنە سەيىت اسقار ۇلى مەن­ سەرىك سمايىل ۇلى ءبىر-ءبىرىن قۇت­تىقتاپ, جاڭا باس­شى­عا ۇلكەن سەنىم ارتىپ وتىر­دى.­ عىلىمنىڭ مۇش­كىل ءحا­لىن­ بىلە­تىندەر, جوعارى جاق­­قا ءسوزى وتە­تىن عالىم بولماسا,­ ءجۇز شاق­تى ادام­نىڭ عانا ەمەس, سونشا­ وتبا­سى­نىڭ جاعدايى مۇشكىل بولا­تى­نىن تۇسىنەدى. سەبەبى عالىم­دار­ – ءبىلىم جانە عىلىم مينيس­تر­لى­گى جاريالاعان ۇلكەن باي­قاۋ­لار­عا قاتىسىپ, ءوز نانىن ءوزى تاۋىپ جۇرگەن جانكەشتى جان­دار. كەزەكتى جۇمىس كۇنى ءۋالي­حان قاليجان ۇلىن عىلىم كومي­تە­تىنىڭ توراعاسى الىپ كەلىپ ۇجىم­عا تانىستىرىپ, قىزمەت ورنى­نا وتىرعىزدى. وسىلايشا, 2012 جىلدىڭ باسىندا ءبىزدىڭ ۇجىمعا جاڭا باسشى كەلدى, ەندى ق­ا­لاي ساپىرسا دا ءوز ەركى. بىراق ءبىز كۇتكەندەي ۇجىم ىشىندە ايتار­­لىقتاي اۋىس-ءتۇيىس بولعان جوق, اركىم ءوز ورنىندا ۇيرەنگەن جۇ­مى­س­ىن جالعاستىرا بەردى. كەيبىر باس­شىلار ءتارىزدى ءوز كادرلارىن­ الىپ كەلمەي, كەرىسىنشە ءوزى ۇجىم­عا ءسىڭىستى.

2013 جىلى مولدوۆا رەس­پۋب­­­ليكاسى عىلىم اكادە­ميا­سى­ن­ىڭ­ فيلولوگيا ينستيتۋتى­مەن (كي­شي­نەۆ); قىرعىز رەس­پۋب­­ليكاسى ۇلت­تىق عىلىم اكادە­ميا­سى­نىڭ­ ش.ايتماتوۆ اتىنداعى ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىمەن (بىش­كەك); «KazakhArtsAcademy» (امس­تەردام); ف.دوستوەۆسكي اتىن­داعى ومبى مەملەكەتتىك ادە­بيەت مۋزەيىمەن (ومبى); ۋكراي­نا ۇلتتىق عىلىم اكادە­ميا­سىنىڭ ت.گ.شەۆچەنكو اتىن­داعى ادەبيەت ينستيتۋتى­مەن (كيەۆ); رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ ا.گور­كي اتىنداعى الەم ادە­بيەتى ينستيتۋتىمەن (ماسكەۋ) بىر­لە­سە جۇمىس ىستەۋ جونىندە مەمو­راندۋمعا قول قويىلدى. وسى­لاي­شا الىس-جاقىن شەتەلدەگى جو­عارى وقۋ ورىندارىمەن, عى­لى­مي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمە­ن بى­ر­لەسكەن عىلىمي جوبالار جۇ­زەگە اسا باستادى. رەسەي, ۋك­راي­نا, رۋمىنيا, بەلارۋس, گەر­ما­نيا, ازەربايجان, تۇركيا, يران, كورەيا رەسپۋبليكاسى, قىر­عىزستان, وزبەكستان, قىتاي باسى­لىمدارىندا ينستيتۋت قىز­مەتكەرلەرىنىڭ ماقالالارى, ال ينستيتۋتتىڭ عىلىمي-كوپ­شى­لىك «كەرۋەن» جۋرنالىندا شەتەل ادەبيەتشىلەرى مەن ونەر­تانۋ­شى­لا­رى­نىڭ عىلىمي ماقالالارى جاريا­لانىپ تۇردى.

م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اتسالىسۋىمەن اقش-تا اعىلشىن تىلىندە «The Stories of the Great Steppe. The Anthology of Modern Kazakh Literature» اتتى ەكى تومدىق قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ انتولوگياسى باسىلدى. سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆتىڭ قولداۋىمەن جارىق كورگەن قازاق پوەزياسى مەن پروزاسىنىڭ انتولوگياسىن كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى رافيز ابازوۆ قۇراس­تىر­عان ەدى. شىعارمالاردى اعىل­شىن تىلىنە سەرگەي لەۆشين مەن يليا بەرنشتەين اۋدارعان. قا­زاق­ پوەزياسى تۋرالى جيناققا م.ما­قاتاەۆ, ج.ابدىراشەۆ, و.سۇلەي­مەنوۆ, يران-عايىپ, ف.وڭعار­سىنوۆا, ب.قاناپيانوۆ, ش.ساريەۆتىڭ ولەڭدەرى, پروزا جينا­عىنا و.بوكەيدىڭ اڭگىمەلەرى, ع.مۇسى­رەپوۆتىڭ «ەتنوگرافيالىق اڭگى­مەسى», ءا.كەكىلباەۆتىڭ «ۇمى­تىل­عان كۇندەر باللاداسى», ت.ابدى­كوۆتىڭ «پاراسات مايدانى»,­ م.ماعاۋيننىڭ «تازىنىڭ ءولىمى»,­ ر.سەيسەنباەۆتىڭ «الەم قۇلا­­­عان كۇن», د.امانتايدىڭ اڭگى­مە­لەرى توپتاستىرىلدى. قازاق قالام­گەرلەرى شىعارمالارىنىڭ اعىل­شىن تىلىنە اۋدارىلۋى ۇلت­تىق ادەبيەتتى حالىقارالىق دەڭ­گەيگە كوتەردى. ءۋاليحان قالي­جان­ ۇلى­نىڭ باستاماسىمەن اقش-تا­عى­ قازاقستان ەلشىلىگى اقش كون­گرە­سىندە تۇساۋكەسەر وتكىزىلدى. اعىل­شىن تىلىندە سويلەگەن قازاق ادە­بيەتىن الەمدىك دەڭگەيدە ناسي­حات­تاۋعا جول اشىلدى.

2012-2014 جىلدارى «قازاق­ستان حالىقتارىنىڭ فولكلو­رى,­ ادەبيەتتانۋى, ونەرى», «شە­تەلدەردەگى قازاقتاردىڭ فول­كلورى, ادەبيەتتانۋى, ونەرى»­ اتتى ىرگەلى جوبالاردى جۇ­زەگە اسىرۋ بارىسىندا رە­سەي, قىتاي, موڭعوليا, وزبەك­ستان, قاراقالپاقستانعا ۇيىم­داس­تى­رىلعان ەكسپەديتسيادا فولكلورتانۋشى, ادەبيەتتانۋشى, ونەر­تا­نۋ­شى ماماندار مول ماتەريال جيناپ, بىرنەشە ۇجىمدىق مونوگرافيا­ جارىق كوردى. 2014 جىل­دىڭ جەلتوقسانىندا استانا­دا­عى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپ­حانادا وتكەن تۇساۋكەسەرگە ۇجىم­دىق­ مونوگرافيا جەتەكشىلەرى قاتىس­تى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادە­بيەت جانە ونەر ينستيتۋتى, ولاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى تۋرا­لى جىلى لەبىز ايتىلدى. الما­تىعا كوڭىلىمىز كوتەرىلىپ, مەرە­يى­مىز تاسىپ قايتتىق.

ءۋاليحان قاليجان ۇلى باس­شى­­لىق ەتكەن 2012-2018 جىلدا­رى­­ ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى 42 گرانتتىق جوبا, «حالىق تا­ريح تولقىنىندا» (2016-2017), «قازاق­ستان ادەبيەتى مەن­ ونە­رىن­­دەگى «ماڭگىلىك ەل» كون­تسەپ­­­تى» (2018-2020) سياقتى ەكى ماق­­ساتتى باعدارلاما اياسىندا 46 ۇجىمدىق مونوگرافيا شى­عا­ر­­دى. 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ سوڭعى 20 تومى جارىق كورىپ, ۇلكەن جوبا اياق­تال­دى. سونىمەن بىرگە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ باستا­ما­سىمەن «عىلىمي قازىنا» باع­دار­لاماسى اياسىندا 34 تومدىق «كلاس­سي­كالىق زەرتتەۋلەر», « ۇلى دالا تۇل­عالارى» سەريا­سىمەن «اباي», «جام­بىل»,­ «قۇر­مان­عازى», ء«ابىلحان قاس­تەەۆ», «كۇ­لاش» كىتاپتارى جارىق كور­دى. عا­لىمدار – ءوز ەڭبەكتەرىن ناسي­حات­تاۋدى بىلمەيتىن, ءوز قازا­نىندا ءوزى قايناپ وتىرا بەرەتىن حالىق. وسىن­دايدى كورگەن باسشىمىز عالىم­داردىڭ قىرۋار ەڭبەگىن ەل-جۇرت­قا تانىستىرۋ ماقساتىندا كوپ شارۋا جاسادى.

عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتا­رىن­دا قالىپتاسقان ءداستۇر بويىن­شا ايىنا ەكى رەت عىلىمي كە­ڭەس وتەدى. مۇنداي ماجىلىستە ءتۇر­لى ماسەلەلەر قاراستىرىلادى. سو­لاردىڭ ءبىرى – كەزەكتى بايقاۋعا گرانت­تىق جوبالار ۇسىنۋ. ءبىر اي مەرزىم بەرىلسە, سول ءبىر اي بويى جەتەكشى عالىمدارعا تىنىم جوق. ولار ءوز بولىمىندەگى قىز­مەت­­كەرلەردىڭ الداعى ءۇش جىلدا­ جەي­تىن نانىن تاۋىپ بەرۋگە مىن­دەتتى. سول ءۇشىن ءار تاقىرىپ تال­قى­لا­نىپ, ۇستىنەن تۇزەتۋلەر جاسالىپ,­ ءپىسىپ-جەتىلدىرىلەدى. مۇنداي سات­تەر­دە ءۋاليحان اعا وتە شىدامسىز, جو­بالاردى ۇسىنعانشا تىنىم تاپ­پايدى. كەشەۋىلدەپ ۇلگەرمەي قا­لۋعا بولمايدى, ونسىز دا نەشە تەك­سەرۋدەن وتەتىن جوبالار ينس­تي­تۋت ىشىندە ءپىسىپ-جەتىلگەن سوڭ باي­قاۋعا جولداما الادى.

ءۋاليحان قاليجان ۇلىنىڭ تا­عى ءبىر قاسيەتى – ءوز ىسىنە اسا جا­ۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ۇقىپ­تىلىعى. ينستيتۋت اياسىندا وتەتىن ءار ءىس-شاراعا الدىن الا دايى­ن­دىعىمىزدى تەكسەرىپ وتى­رادى. كەزەكتى مەرەيتويلار جاقىنداعاندا جۇمىس توبى قۇرى­لىپ, كىم نەگە جاۋاپتى ەكە­نى­ انىقتالادى. سول بويىنشا كۇن­دە الدىنا شاقىرىپ كىم, نە تىندىرعانىن تەكسەرۋدەن جالىق­پاي­دى. ءتىپتى جاسايتىن باياندامالارىمىزدى ۋاقىتتى ۇنەمدەۋ ءۇشىن ىقشامداپ, تەزيس تۇرىندە سوي­لەۋگە جاتتىقتىق. بىردە ينس­تي­تۋتقا ەلىمىزدىڭ سول كەزدەگى مەم­لەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ابدى­قالىقوۆا كەلەتىن بولدى. ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى ءوز زەرتتەۋ نىسان­دارى اياسىندا بەس مينۋتتان بايان­داما جاساۋ ۇيعارىلدى. سول كەز­دە ءار قىز­مەت­كەردىڭ بايانداما­سىن الدىن الا ۋاقىتقا سالىپ وقۋ كەرەگىن مۇ­قيات قاداعالادى. كەيدە ادە­بيەت­شىلەر نەگىزگى ايتارىنا جەتە ال­ماي, كىرىسپەدە جۇر­گەن­دە بەس مي­نۋت ءوتىپ كەتەتىنىن بىلە­تىن باس­شى ارقايسىمىزدىڭ سوي­لەي­تىن ءسوزىمىزدىڭ كولەمىن مۇ­قيات تەك­سە­رەتىن. ءار شارانى ال­دىن­-الا دايىندالعان ستسەناريمەن جۇرگىزۋدى ۇناتاتىن.

ءۋاليحان قاليجان ۇلى وتە قا­راپايىم دا ءادىل باسشى بولدى. قىزمەتكەرلەردى جاسىنا, اتا­عى­نا, دارەجەسىنە قاراپ ەمەس, ەڭ­بەگىنە قاراپ قۇرمەتتەيتىن, سىي­لايتىن. جۇمىس بارىسىندا ءبىرىن­شى­ باسشى رەتىندە ارتىق كەتكەن ۇل­كەنگە دە, كىشىگە دە ەسكەرتۋ جاساي­ بىلەتىن. ورنىمەن اي­تىلعان ەسكەرتۋدىڭ ارتىندا­ ەشقانداي ءزىل بول­مايتىن. «جاقسى ادامنىڭ اشۋى جىبەك ورامال كەپكەنشە» دە­گەن­­دەي, جۇمىس بابىمەن قانشا سىلكى­لەپ العانمەن, ادامنىڭ جەكە با­سىنا دەگەن ءزىلى جوق-تىن.

ينستيتۋتتا جۇزدەن استام قىز­­­مەتكەر بولسا, ونىڭ جەتپىستەن اس­­تامى عىلىمي قىزمەتكەر. ولار­دىڭ ىشىندە ۇلتتىق عىلىم اكا­دەمياسىنىڭ ەكى اكادەميگى, ەكى مۇشە-كوررەسپوندەنتى, 12 عى­لىم دوكتورى, 29 عىلىم كاندي­دا­تى بولدى. «بىتەر ءىستىڭ باسى­نا­ جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەن­دەي, ءۋاليحان قاليجان ۇلى باس­شىلىق ەتكەن جىلدارى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارى­ن­جىپوۆ عىلىمي كادرلاردى دايار­لاۋ ماقساتىندا عىلىم اكادە­ميا­سى­نىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمي زەرت­تەۋ ينستيتۋتتارى مەن ءال-فارا­بي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋني­ۆەرسيتەتى اراسىندا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ينتەگراتسياسى تۋرالى كەلىسىم جاسادى. عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ۇزاق جىل توقتاپ قالعان كادر دايارلاۋ ماسەلەسىن ۋنيۆەرسيتەت اياسىندا جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك الدى. «قازىرگى قازاقستان ادەبيەتى», «تەكستولوگيا», «فولكلورتانۋ», «تەوريا جانە ادەبي سىن», «قازاق فولكلورى مەن ەجەلگى ادەبيەت» ماماندىقتارى بويىنشا ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرعا مەملەكەتتىك گرانت ءبولىندى. سول گرانتتارمەن ينستيتۋتتىڭ جاس عالىمدارى تۇگەلدەي ماگيستراتۋرادا وقىدى, كەيىن دوكتورانتۋراعا ءتۇستى. مەملەكەتتىك گرانتتىڭ ناتي­جەسىندە العاشقى تۇلەك­تە­رى­مىز PhD قاتارىنا قوسىلدى. سو­لاردىڭ قاتارىندا ءۋاليحان قاليجان ۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قورعاعان ەرقانات حۋاتبەك ۇلى بار. ينس­تيتۋت ديرەكتورى ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋراعا تۇسكەن جاس­ت­اردان بولەك ينستيتۋتقا بىر­نەشە جاس ماماندى قىزمەتكە العان­دىقتان, ينستيتۋتتىڭ 59 پايى­زى 45 جاسقا دەيىنگى عىلىمي قىزمەتكەرلەر بولدى. بۇل ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورتا جاسىن جاسارتۋ جولىنداعى جانكەشتى ەڭبەك بولاتىن.

عىلىم اكادەمياسىنا قا­راس­­­­تى عىلىمي زەرتتەۋ ينستي­تۋت­­­تارى ۇزاق جىل نازاردان­ تىس قالىپ, ءوز كۇنىن ءوزى كور­دى. پار­لا­مەنت ءماجىلىسى مەن ءماس­لي­­حات سايلاۋىنىڭ الدىن­دا دەپۋ­تات­تىق­قا ۇمىت­كەر­­لەر ءتۇرلى ورتاداعى قىز­مەت­كەر­لەر­مەن كەزدەسىپ, حالىق­تىڭ جاع­دايىنان حاباردار­ بولا­دى.­ وسىنداي ساتتەردە ءۋالي­­حان قاليجان ۇلىنان باس­تاپ­ عالىمداردىڭ ولمەستىڭ كۇ­نىن­ كو­رىپ وتىرعانىن, جاس­تار­دىڭ­ جاعدايى مۇشكىل ەكە­نىن, ولار­دىڭ ەڭبەكاقىسى پاتەر­اقى­عا جەتپەيتىنىن ايتادى. تام­شى­­نىڭ تاس جاراتىنى ءتارىزدى, مۇڭ-زارىمىز بيلىككە جەتتى. سون­داي كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنىسىمەن, الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ قولداۋىمەن جاس عالىمدارعا كەزەكتەن تىس پاتەر بەرەتىن ۇلى كوش باستالدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا ەڭبەك ەتەتىن ا.قاليەۆا, ا.كەنجەقۇلوۆا, ن.قۇدايبەرگەنوۆ, ە.عالىموۆ, ا.مۇراتقىزى, ا.احمەتوۆا, ا.جۇماتاەۆا, ءا.ەسپەنوۆا ءتارىزدى جاس عالىمدار كەزەكتەن تىس پاتەرگە يە بولدى. ينستيتۋتتىڭ تاريحىندا ءادي ءشارىپ ۇلى مەن ءمۇسىلىم بازارباي ۇلى ديرەكتور بولعان جىلدارى عانا جاستارعا پاتەر بەرىلگەن ەكەن. سەك­سەنىنشى جىلدارى ءمۇسىلىم بازار­باي­ ۇلى­نىڭ­ قولىنان پاتەر كىلتىن العان س.قو­راباي, س.انانەۆا ءتارىزدى جاس­تار بۇگىندە زەينەت جاسىندا ەكە­­نىن ەسكەرەتىن بولساق, ارادا قانشا جىل وتسە دە مۇنداي يگى­لىك­تى شارانى كوز كورىپ, قۇلاق ەستى­مەگەن ەكەن. وسىنداي ايتىس-تار­تىسقا تولى ناۋقان كەزىندە ءۋالي­حان قاليجان ۇلى جاس عالىم­داردىڭ قاتارىنان جاسى وتىڭ­كى­رەپ كەتكەن ءبىر قىزمەتكەرگە بە­دەلىن سالىپ ءجۇرىپ پاتەر كىلتىن الىپ بەرگەنىنە كۋامىز.

بۇل جىلدارى ۋ.قاليجان­ ۇلى­نىڭ­ «ويكوز», «تاعدىرىمداعى تۇل­عا­لار», «قازاق ادەبيەتى جانە رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى زەرت­تەۋ­لەرى, «جامبىل» عىلىمي-تانىم­دىق­ مونوگرافياسى, قازاقستان مەن الەمنىڭ جيىرمادان اسا ەلى­نىڭ ءتۇرلى رەسپۋبليكالىق, حالىق­ارالىق باسىلىمىندا قوعا­م­دىق, ساياسي, مادەني تاقىرىپ­تار­دا پۋبليتسيستيكالىق جانە عى­لىمي ماقالالارى جاريالان­دى. ز.قابدولوۆ, ت.كاكىشەۆ, ش.مۇر­تا­زا, م.جولداسبەكوۆ, ر.نۇرعالي سىن­دى ۇستازدارى تۋرالى ماقالا­لار­دى وقىپ وتىرعاندا, ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى قارىم-قاتى­ناستان ءبىلىم مەن جۋر­نا­ليس­تي­كا سالاسىنداعى ءداستۇر سا­باق­تاس­تىعىنا ءتانتى بولاسىز. ال ءا.ءشارىپوۆ, م.بازارباەۆ, س.قيرا­باەۆ, ز.احمەتوۆ, ن.كەلىم­بە­­توۆ, س.قاسقا­باسوۆ, م.جۇرىنوۆ, ءا.جۇرى­ن­وۆ تۋرالى ماقالالار ۇلت­­تىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ عى­­لىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا كەل­­گەننەن كەيىنگى عىلىمنىڭ قيا جو­لىن­داعى كەزەڭىنەن حابار بەرەدى. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىن­ ءار جىلدارى­ باس­­قارعان عالىم اعالارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ءۇڭى­لىپ­, ولاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن­ عىلىمي سارالاۋدا قازاق عالى­مى­نىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى سايراپ جا­تىر.

قازاقستاننىڭ ساياسي-قوعام­دىق­ ومىرىنە وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلت­­­­تىڭ دارا پەرزەنتتەرى – كوكپ ورتا­­­لىق كوميتەتى ساياسي بيۋرو­سى­­­نىڭ ۇزاق جىلدار بويعى مۇ­شە­­سى, قازاقستاندى 20 جىلداي باس­­قارعان د.قوناەۆ, مەملەكەت­ جانە قوعام قايراتكەرلەرى ا.اس­قا­روۆ, ءو.جانىبەكوۆتەر تۋرا­­لى­ ەستەلىك-ەسسەلەردەن قا­زاق­ حال­قى­نىڭ­ كەڭەستىك ءداۋىر تۇسىن­­­داعى ومىرى­نەن حاباردار بولامىز. كەڭەس داۋى­رىندە قازاق ەلىن گۇلدەندىرگەن دىن­­مۇ­حامەد احمەت ۇلىنىڭ قارا­پايىم­­دىلىعى مەن زيالىلىعىنا كوڭىل بولسە, ءومىرىنىڭ سوڭىندا كوپ قيىن­دىق كورگەن اسانباي اسقار­ ۇلىن «بەتكە تىك قاراعان, قاي­مىقپاعان, ەشكىمدى جانى ءۇشىن سات­پاعان, رۋحى مىقتى تەكتى جان, تە­گەۋرىندى تۇلعا» دەپ باعالاۋى ورىن­دى. ال ومىرىندە ءبىر-اق رەت­ كورگەن وزبەكالى اعاسىنىڭ ارىس­تان­ باپتاعى كۇمبەزىنە بارىپ قول جا­يىپ, قۇران وقۋى, قۇرباندىق شا­لۋى ءۋاليحان قالي­جان ۇلىنىڭ ازا­ماتتىق قىرىن اشا تۇسەدى.

عالىمنىڭ قازاق ادەبيە­تىن­دە­گى ءدىني-اعارتۋشىلىق اعىم, اقموللا مۇحامەديار ۇلى مۇرا­سى تۋرالى زەرتتەۋلەرى بۇل جىل­­دارى تىڭ تاقىرىپتارمەن, تىڭ­عى­لىقتى زەرتتەۋلەرمەن تولىقتى. اباي («اباي – ماڭگىلىك پوەزيا»), جامبىل («جامبىل پوەزياسىنىڭ تاريحي نەگىزدەرى») پوەزياسى مەن م.اۋەزوۆ («اۋەزوۆكە جول», «ستۋ­­­دەنچەسكي پەتەربۋرگ اۋە­زوۆا»­, «دۆا پيسما – دۆە سۋدبى») مۇراسى جونىندەگى زەرت­تەۋ­لە­رىن­دە الەم تانىعان ۇلتتىق ادە­بيەت­تى­ڭ جاۋھارلارىنا بۇگىنگى كۇن تۇر­عى­سى­نان باعا بەرىلدى.

عالىم ءبىرسىپىرا زەرتتەۋىندە پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى قازاق ادەبيەتى مەن ادەبيەتتانۋىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىنەن جان-جاقتى ماعلۇمات بەرەدى. قازىرگى قازاق­ستان ادەبيەتى مەن ادەبيەت­تا­نۋىنىڭ قالىپتاسۋ, ورلەۋ كەزەڭ­دەرى «سوۆرەمەننوە ليتەراتۋروۆەدەنيە كازاحستانا», «كۋلتۋرنىي كود نارودا كازاحستانا», «قازاق­ستانداعى ۇيعىر ادەبيەتى», «تەن­دەن­تسي ي پەرسپەكتيۆى رازۆيتيا فيلو­لوگيچەسكوي ناۋكي ۆ كازاح­ستانە» زەرتتەۋلەرىنە نەگىز بولسا, «قازىرگى قازاق اڭگىمەلەرى» زەرت­تە­ۋىندە تاۋەلسىزدىك تۇسىن­دا­عى شاعىن جانردىڭ اياق الىسى جە­كەلەگەن جازۋشىلاردىڭ ناقتى اڭگىمەلەرىمەن تۇيىندەلگەن.

ءۋاليحان قاليجان ۇلى تۇر­كى­ الەمىنىڭ ۇلى تۇلعالارى قاتا­رىن­دا نيزامي, ماحتۇمق ۇلى, ءسۇيىن­باي, شوقان, جامبىل, توق­تاعۇل ساتىلعانوۆ, بەردى كەر­باباەۆ, شىڭعىس ايتماتوۆ, ول­جاس سۇلەيمەنوۆتەردىڭ شىعار­ماشىلىعىن زەرتتەگەن. اۆتور نيزامي شىعارماشىلىعى جونىن­دە: « ۇلى اقىندار ۋاقىتتان تىس­ ءومىر سۇرەدى. سونداي تۇركى الەم­ى­نىڭ ۇلى تۇلعاسى – نيزامي داس­تاندارى ءالى ومىرشەڭ. ول ادامزات قۇندىلىعى رەتىندە ۇرپاق­تان-ۇرپاققا ميراس بولىپ, ماڭگىلىك جاسايدى», دەسە, ماحتۇم­ق ۇلى جىرلارى جونىندە: «جىرلارى ارقىلى ماحتۇمق ۇلى ۋاقىتتى, قوعام­دى, زاماندى جەڭىپ, ءوزى­نىڭ­ لايىقتى ورنىن كۇللى تۇركى الەمى­نىڭ­ عانا ەمەس, جالپى ادامزاتتىڭ ور­تاق قۇندىلىعىنا, اسىل قازىنا­سى­نا كو­تەردى», دەگەن ءتۇيىن جا­ساي­دى­. عالىم ەسىم­دە­رى اتالعان قالام­گ­ەرلەردىڭ مۇرا­سى ۇلتتىق دەڭ­گەيدەن اسىپ, ادام­زات­تىق دەڭ­گەي­گە كوتەرىلگەندە عۇمى­رلى بولاتىنىنا كوڭىل اۋدا­رىپ, ونى ناقتى مى­سالدارمەن دالەل­دە­گەن. ونى اقىن­داردىڭ ولەڭ جولدارى­نان كەل­تىرىلگەن مىسالدار­دان كورۋگە مۇمكىندىك مول.

عىلىمي زەرتتەۋ ينس­تي­تۋ­ت­­تارىنىڭ ديرەكتورلارى­ ۇلتتىق عى­لىمي كەڭەستىڭ مۇشەسى رەتىن­دە عىلىمي جانە عىلىمي-تەح­­ني­كالىق جوبالار بويىنش­ا ىر­گەلى جانە قولدانبالى عى­لىمي زەرتتەۋلەردى گرانت­تىق قار­جى­لاندىرۋعا ارنال­عان كون­كۋرسقا تۇسكەن جوبا­­لار­دى ساراپتاۋعا قاتى­سا­دى. سەيىت اسقار ۇلى مەن ءۋالي­حان قاليجان ۇلى ۇلت­تىق عىلى­مي­ كەڭەستىڭ كەزەكتى ماجى­لىس­تە­رىندە گرانتتىق جوبا­لا­­رى­مىز­دىڭ قانداي قيىنشىلىقپەن وتە­تى­نىن ايتىپ وتىراتىن. سونداي سات­تەردە ءۋاليحان قاليجان ۇلى ء«ار جوبا ءۇشىن جان الىپ, جان بەرىس­تىك» دەيتىن. شىن مانىسىندە بايقاۋعا رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىمدارى تۇگەل قاتىسقاندا الامان بايگەگە اينالادى. ناتي­جە­سىندە, بايقاۋعا قاتىسقان جوبا­لاردىڭ 30 پايىزدايى عانا قارجىلاندىرىلىپ, قالعانى بوس اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ, بايقاۋعا ەندى قاتىسپايتىنداي كۇي كەشەدى. وسىندايدا جوباسى وتپەي قالعان عالىمدار كەڭەس قۇرامىنداعى مۇشەلەرىنە نارازى بولاتىنىنا تالاي كۋا بولدىق. ينستيتۋتتىڭ بىرنەشە ءبولىمىنىڭ جابىلىپ قالۋى – وسىنداي بايقاۋلاردا جوبالاردىڭ وتپەگەندىگىنەن. 2018 جىلى ءبىزدىڭ ينستيتۋت ءتورت-اق جوبا جەڭىپ الدى. ءار جوباعا بولىنگەن قارجى 3-4 شتاتقا عانا جەتەدى. باسقا قىزمەتكەرلەردى نە ىستەيمىز دەپ داعدارىپ وتىرعاندا, ينستيتۋت ديرەكتورى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن ماقساتتى باعدارلاماعا قول جەتكىزىپ ۇجىم مۇشەلەرىن شاشاۋ شىعارماي ساقتاپ قالدى. بۇل ءۋاليحان قاليجان ۇلى سەكىلدى جانكەشتى عالىمنىڭ كوپ ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى عانا.

ءۋاليحان قاليجان ۇلىنىڭ باس­­شىلىعىمەن اۋقىمدى ءىس-شارا­لار ۇيىمداستىرىلدى. ءسۇيىن­باي ارون ۇلى مەن تاراس شەۆ­چەن­كونىڭ 200 جىلدىق, اباي قۇنان­باي ۇلى مەن جامبىل جاباەۆ­تىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويلارى­نا­ ارنالعان حالىقارالىق سيم­پوزيۋمدارعا وتاندىق جانە شە­تەل­دىك ( ۇلىبريتانيا, رەسەي, قىر­عىزستان, تاتارستان) بەلگىلى عالىم­دار قاتىستى. ساكەن سەي­فۋل­­لين, ءىلياس جانسۇگىروۆ, بەيى­م­بەت ءمايليننىڭ 120 جىل­دىعى كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتتى. ينستيتۋتتىڭ بايىرعى قىز­­­مەت­كەرلەرى ءا.ءشارىپوۆ, م.بازار­باەۆ, ز.احمەتوۆ, س.قي­راباەۆ, ا.نۇر­قاتوۆ, ءا.نارىم­بەتوۆ, ج.ىس­ما­عۇلوۆ, س.كۇزەم­باەۆالاردىڭ مەرەي­توي­لارىنىڭ جوعارى دەڭ­گەيد­ە ءوتۋى – كەيىپ­كە­رىمىزدىڭ ۇيىم­­­­داس­­تى­رۋ­شى­ل­ىق قىرىن كور­سەتەر مىسال.

ۇزاق جىلدار جۋرناليستيكا سالاسىندا قىزمەت ەتكەننەن بولار, ءۋاليحان قاليجان ۇلىنىڭ قالامى جۇيرىك بولاتىن. ءبىر ساتتىك وقيعادان جارق ەتكىزىپ ماقالا جازا سالاتىن. وسى ويىمدى تولىقتىرۋ ءۇشىن شەگىنىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى. 2018 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا «الماتى اقشامى» گازەتىندە جۋرناليست ن.الىشەۆانىڭ مەن تۋرالى جازعان ماقا­لاسى ابىز اقساقالىمىز ءابدى­جامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ كوزىنە تۇسەدى. ءۋاليحان اعاعا دەرەۋ تەلەفون سوعىپ, مەن تۋرالى سۇرايدى. جەلتوقساننىڭ ىزعارىنا توڭعان قازاق­تىڭ قىزىن كورگىسى كەلگەن­ اعا­مىز كۇنىن بەلگىلەپ ۇيىنە قوناق­قا شاقىرادى. ايتىلعان كۇنى ءابدى­جا­مىل اعاعا سالەم بەرىپ ۇيىنە بار­دىق. اڭگىمە اراسىندا ءمۇسىلىم بازار­باەۆتىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى تۋرا­لى مونوگرافيامدى بەرگەندە, ساعىنعان دوسىن كورگەندەي ىس­تىق قۇشاعىنا باسىپ, كىتاپتىڭ مۇقا­با­سىنا ەرنىن تيگىزدى. وسى كەزدەسۋ تۋرالى مەن ەشتەڭە جازبادىم, ءۋاليحان اعا قاعازعا ءتۇسىرىپ قويعان ەكەن. سول كەزدەسۋ تۋرالى ءابدىجامىل اعانىڭ قىرىق كۇن­دىك اسى قارساڭىندا «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە جازۋشى كەيىپ­­كەر­لەرىنىڭ پروتوتيپتەرىنە دەيىن سايراتىپ ماقالا جازدى. ءۋالي­حان قاليجان ۇلى سول كەزدە اڭگى­مە اراسىندا ءان ايتا وتىرىپ, جۋرنا­ليستەرگە ءتان قىراعىلىقپەن تا­لاي نارسەنى كوڭىلىنە ءتۇيىپ قايت­قان ەكەن.

عالىم بولۋدى ەمەس, ازامات بولۋ­دى ماقسات ەتكەن ءۋاليحان قالي­جان ۇلى – شىن مانىسىندە ەسى­مى­ ۇلكەن ارىپپەن جازىلاتىن ازامات. عىلىمنىڭ قيا جولىن بىرگە ءجۇ­رىپ وتكەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءادىل دە قاراپايىم, كوپپەن ساناسا بىلەتىن, حالىققا جاقىن بولعان باسشىسىن ساعىنا ەسكە الىپ وتىرادى.

گۇلجاھان وردا,

م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور