بۇدان بۇرىن «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە «ترانسماي نەسىمەن قاۋىپتى؟» دەيتىن تاقىرىپتى قوزعاعان ەدىك. بۇعان باق-تا مارگارين مەن سپرەدتەردەگى گيدروگەنەزدەلگەن مايلاردىڭ بولۋىنا قاتىستى قولدانىستاعى تەحرەگلامەنتتى جەڭىلدەتۋ مەن ولاردىڭ ونىمدەگى مولشەرىن قازىرگى 2%-دان 20%-عا دەيىن جەتكىزۋدى ۇسىنعان اقپاراتتار سەبەپ بولعان ەدى.
ەندەشە تاياۋ كۇندەرى ەلوردادا وتكەن «تاماق ونىمدەرىندەگى ترانسمايلار مەن قالدىق ۆەتەرينارلىق پرەپاراتتاردى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق نورمالاۋ» اتتى دوڭگەلەك ۇستەلدە كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە ورالىپ كورەيىك. بۇل تاقىرىپ كۇردەلى دە توسىن سياقتى كورىنگەنىمەن, ول ەشكىمدى اينالىپ وتپەيدى. ويتكەنى دەنساۋلىعىمىز ءۇشىن اسا قاۋىپتى ترانسمايلاردى تۇتىنۋ ماسەلەسى قاشاندا وزەكتى.
جوعارىدا اتاپ وتكەندەي, كەيبىر ونەركاسىپتىك قاۋىمداستىقتار ءوز مۇددەلەرىن تىقپالاپ, ازىق-تۇلىك وندىرۋشىلەرىنە قازاقستاندا قولدانىلاتىن, ەاەو-نىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتىندە بەلگىلەنگەن ءوز ونىمدەرىندەگى ونەركاسىپتىك ترانسمايلاردىڭ ۇلەسى 2%-دان اسپاۋى كەرەك دەگەن ەرەجەنى بۇزىپ, 20%-عا دەيىن پايدالانۋعا رۇقسات بەرۋ يدەياسىن ۇسىنىپ وتىر. الايدا قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى ساراپشىلار ارزان ونەركاسىپتىك ترانسمايلار ەسەبىنەن ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتۋگە مۇددەلى جەكەلەگەن وندىرۋشىلەردىڭ كوممەرتسيالىق پيعىلى ۇلت دەنساۋلىعىنا قاتىستى مۇددەلەردەن جوعارى بولماۋعا ءتيىس ەكەنىن العا تارتىپ وتىر.
ازىق-ت ۇلىك, ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيە نىساندارىن سانيتارلىق-گيگيەنالىق باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گۇلشارات قوجاتوۆانىڭ ايتۋىنشا, ددۇ تالاپتارىنا سايكەس, بۇكىل الەم ونىمدەردەگى ترانسمايلاردىڭ رۇقسات ەتىلگەن مولشەرىن بارىنشا ازايتۋعا تىرىسىپ جاتىر, ال بىرقاتار دامىعان ەلدە بۇعان تولىق تىيىم سالىنعان.
دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا ساراپشىلار ترانسمايلاردى, ياعني وندىرىستىك جولمەن الىنعان ترانسيزومەرلەردى نەمەسە گيدروگەنەزدەلگەن مايلاردى پايدالانۋ – قان تامىرلارىنىڭ بىتەلۋى, ينفاركت, ينسۋلت, جۇرەكتىڭ ءجىتى يشەمياسى سىندى باسقا دا قاۋىپتى كەسەلدەردى تۋىنداتىپ, اتەروسكلەروتيكالىق تۇيىنشەكتەر كەسىرىنەن جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى مەن ءولىم-ءجىتىمدى بىرنەشە ەسەگە ارتتىراتىنىن ناقتى مىسالدارمەن دايەكتەدى. ماسەلەن, ترانسماي قىشقىلدارى مولشەرىن كوبەيتۋ بەدەۋلىككە باستايتىنى ايتىلدى: تۇرمىس قۇرعان 18 مىڭداي ايەلگە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ترانسمايدى تۇتىنۋدىڭ ءاربىر 2%-عا ارتۋى بەدەۋلىك قاۋپىن 73%-عا ورشىتەتىنىن كورسەتتى.
«قازىرگى ۋاقىتتا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا شەڭبەرىندە ازىق-ت ۇلىك ونىمدەرىندەگى ترانسمايلاردىڭ رۇقسات ەتىلگەن مولشەرىن ودان ءارى قىسقارتۋ جونىندە قىزۋ تالقىلاۋ ءجۇرىپ جاتىر. 2%-عا دەيىن بەرىلگەن رۇقسات 2024 جىلعا دەيىن بەلگىلەنسە, ونى تاعى دا تومەندەتۋ جوسپارلانىپ وتىر. بىراق مۇنداي تالاپ تاماق ونىمدەرىن وندىرۋشىلەردىڭ قالتاسىن قاعاتىنى انىق. سونىمەن قاتار باعا مەن وزىندىك قۇنعا قاتىستى بارلىق ەكونوميكالىق اسپەكتىنى تۇسىنە وتىرىپ, قازاقستان حالقىنىڭ ترانسماي قىشقىلدارىن تۇتىنۋدى مۇمكىندىگىنشە شەكتەۋدى باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەك. عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ كوپشىلىگى تاماق ونىمدەرىندەگى ترانسماي قىشقىلدارى تالاي اۋرۋدىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى ەكەنىن كورسەتتى. وسىعان بايلانىستى 2018 جىلى ەاەو تەحنيكالىق رەگلامەنتى بويىنشا ونىمدەگى ترانسماي قىشقىلدارىنىڭ مولشەرى 2% دەڭگەيىندە بولسىن دەگەن نورما قابىلداندى. ءبىز بۇل شەكتى ودان ءارى تومەندەتۋدىڭ بالاماسى جوق دەپ ەسەپتەيمىز», دەيدى گ.قوجاتوۆا.
دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مامانى, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جانار تولىسباەۆا ددۇ دەرەكتەرىنە سايكەس, الەمدە جىل سايىن 540 مىڭعا جۋىق ءولىم-ءجىتىم ونەركاسىپتىك جولمەن الىناتىن مايلاردى تۇتىنۋ سالدارىنان بولاتىنىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ: «ترانسمايلاردى شامادان تىس تۇتىنۋ كەز كەلگەن كەسەلدىڭ سەبەپتەرىنەن بولاتىن قايعىلى وقيعالاردى 34%-عا, سونىڭ ىشىندە جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىنان بولاتىن ءولىم-ءجىتىمدى 28%-عا ارتتىرادى. بىزگە بەلگىلىسى, ەلىمىزدە جۇرەك جانە قان تامىرلارى اۋرۋلارى ءولىم-ءجىتىم قۇرىلىمىندا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. مەملەكەت جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋى مەن جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا وپەراتسيالار جۇرگىزۋ ءۇشىن كۆوتامەن جىل سايىن ميللياردتاعان تەڭگە بولەدى. سوندىقتان ترانسمايلاردىڭ قازاقستانداعى جالپى سىرقاتتىلىق پەن ءولىم-ءجىتىم اسەرىنە كوزدى جۇمىپ قاراۋعا بولمايدى», دەيدى.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا, ەۋروپانىڭ جەتەكشى مەديتسينالىق ورتالىقتارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ زەرتتەۋلەرى ونەركاسىپتىك مايلاردى تۇتىنۋدىڭ كەرى سالدارى رەتىندە 90-جىلداردىڭ وزىندە «ناشار» حولەستەرين (تومەن تىعىزدىقتاعى ليپوپروتەيدتەردىڭ جوعارى يندەكسى مەن جوعارى تىعىزدىقتاعى ليپوپروتەيدتەر يندەكسىنىڭ ءبىر مەزگىلدە تومەندەۋى) دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاعانىن انىقتاعان. ياعني ترانسمايلاردى ازداپ تۇتىنعان كۇننىڭ وزىندە ماي الماسۋ مەن قاننىڭ ءليپيدتى ءپروفيلىنىڭ بۇزىلۋىن قوزدىراتىنى دالەلدەنگەن, دەمەك ولار جۇرەك-قان تامىر جۇيەسىنە تەرىس اسەر ەتىپ, ينفاركت, ترومبوەمبوليا مەن باسقا دا پاتولوگيالار قاۋپىن ورشىتەدى.
كەيىن 2000 جىلدارى ترانسماي قىشقىلدارىنىڭ جاسۋشالار مەن اعزالاردىڭ قىزمەتىنە قالاي اسەر ەتەتىنىنە قاتىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلەدى. ترانسمايلاردىڭ جۇقپالى ەمەس اۋرۋلاردىڭ شەشۋشى فاكتورى – ينسۋلينگە سەزىمتالدىقپەن جانە مەتابوليكالىق سيندروممەن بايلانىستى, اعزانىڭ كارديو-مەتابوليكالىق قىزمەتىنە ايتارلىقتاي تەرىس اسەر ەتەتىنى دالەلدەنگەن. قىسقاسى, ترانسماي قىشقىلدارىن از مولشەردە بولسا دا اۋقات رەتىندە پايدالانۋ جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋىن كادىمگىدەي اسقىندىرادى.
«ترانسمايلار ەندوتوليانتتى فۋنكتسيانىڭ بۇزىلۋى سالدارىنان قابىنۋ ۇدەرىستەرىنە ىقپال ەتەدى. ەندوتەلي – قان تامىرلاردىڭ ىشكى جاعىنان قاپتايتىن جاسۋشالار جانە ولار ترانسيزومەرلەردىڭ اسەرىنەن جويىلادى. سونداي-اق ترانسمايلار قان ۇيىعىشتىعىن شاقىرىپ, جاسۋشالاردىڭ ينسۋلينگە سەزىمتالدىعىن تومەندەتەدى دە, وسىدان كەلىپ جاسۋشا مەمبرانالارىنداعى ورنى تولماس قانىقپاعان ماي قىشقىلدارىنىڭ («جاقسى», پايدالى حولەستەرين) ورنىن باسىپ, زات الماسۋ قىزمەتىن بۇزادى. جاسۋشالاردىڭ دا وتكىزگىشتىك قاسيەتى تومەندەپ, زارداپ شەگەدى. بىرتىندەپ باستى كۇرەتامىرلار زاقىمدانىپ, جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋى پايدا بولادى. سوندىقتان دارىگەرلەر ترانسماي قىشقىلدارىنا قاتىستى باستى ماسەلە – ولاردى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىندە پايدالانۋ قان تامىرلارىنىڭ تولىعىمەن بىتەلىپ قالۋىنا اكەلەتىندىگىن ايتۋمەن كەلەدى. قازىرگى تاڭدا كورونارلىق ارتەريالارىن شۋنتتاۋ ءۇشىن كۆوتامەن وپەراتسيا جاساتقان اركىمنىڭ-اق تانىس-تۋىستارى بار. بۇل ترانسماي قىشقىلدارى بار ونىمدەرمەن تاماقتانۋدىڭ ناقتى سالدارى», دەيدى ج.تولىسباەۆا.
وسى ورايدا دوڭگەلەك ۇستەلدە الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى تاماق ونەركاسىبىندە ترانسمايلاردى قولدانۋدى ازايتۋدى نەمەسە تولىعىمەن شەكتەۋدى جالعاستىرىپ جاتقانىنا باسا ءمان بەرىلدى. بۇل ۇدەرىس مەديتسينانىڭ وسى ساناتتاعى ونىمدەردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا كەلتىرەتىن زيانى وراسان ەكەنىن دالەلدەيتىن تۇجىرىمدارىنان كەيىن ورىن الىپ وتىر.
ءسوز كەزەگى «ستاندارتتاۋ جانە مەترولوگيا ينستيتۋتى» رمك تەحنيكالىق رەتتەۋ جونىندەگى ۇيلەستىرۋ ورتالىعى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر راززارەنوۆكە تيگەن كەزدە ول ەاەو اياسىندا قازىر وسىعان ۇقساس جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانىن مالىمدەدى.
«قۇرامىندا ترانسمايى بار بارلىق ءونىم بىرىڭعاي كورسەتكىشكە بىرتىندەپ نورمالاۋ ارقىلى ترانسماي ونىمدەگى جالپى مايدىڭ 2%-ىنان اسپاۋعا ءتيىس دەگەن ولشەمگە كەلتىرىلدى. ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەردىڭ وسى رەگلامەنتكە وتپەلى دايىندىق كەزەڭى ايتارلىقتاي ۇزاق – 2011-2018 جىلدار ارالىعىندا بولدى. بۇل نورما 2018 جىلدان باستاپ قولدانىلىپ كەلەدى. ءبىز بەس جىل بويى تۇراقتى شاماسى 2% بولاتىن قۇقىقتىق الاڭدا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىمىزبەن, مۇنىمەن شەكتەلىپ قالمايمىز. قازىرگى تاڭدا ەۋروپالىق نورمالارعا سايكەس تۇزەتىلگەن ءنورماتيۆتى قامتيتىن تەحرەگلامەنتكە وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى جوبا ازىرلەنۋ ۇستىندە. ەگەر قازىر رۇقسات ەتىلگەن مولشەرلەمە ونىمدەگى جالپى مايدىڭ 2%-ى دەپ بەلگىلەسە, وندا ءونىمنىڭ ماي فازاسىندا تۇرلەندىرىلگەن جانە تۇرلەندىرىلمەگەن وسىمدىك مايلارىنىڭ مولشەرىنەن 2% دەڭگەيىندە رۇقساتنامانى ەنگىزۋ ۇسىنىلادى. مۇنىڭ باسقا بالاماسى جوق, وسى ماسەلەگە قاتىستى ەاەو-عا مۇشە ەلدەردىڭ ۇستانىمى بىردەي», دەيدى ستاندارتتاۋ جانە مەترولوگيا ينستيتۋتىنىڭ وكىلى.
الماتى
