قالادان حالىق كوشكەنمەن...

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ ما­لىمەتى بويىنشا, قازىر ەل حالقىنىڭ 38,2 پايىزى – 7,5 ميلليوننان استام ادام اۋىلدا تۇرادى. ۋربانيزاتسيا قار­قىنىنا بايلانىستى سوڭعى جىلدارى اۋىل حالقىنىڭ ۇلەسى ازايىپ كەلە­دى. ەگەر 2022 جىلدىڭ باسىندا اۋىل­دارداعى حالىق سانى 7 728 176 ادام­دى قۇراسا, 2023 جىلدىڭ باسىندا بۇل كورسەتكىش 7 556 745 بولدى. ونىڭ ىشىندە 3 832 903 – ەرلەر, 3 723 842 – ايەل­دەر. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سانى جاعىنان تۇركىستان وبلىسى الدا, وندا­عى اۋىلدىقتار سانى – 1 599 909 ادام. ەكىنشى ورىندا الماتى وبلىسى – 1 262 161 ادام, ءۇشىنشى ورىندا جامبىل وبلىسى – 691 179 ادام. ودان كەيىن قىزىلوردا وبلىسى – 442 423 جانە ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 420 052 حالىق اۋىلداردا تۇرادى. ال ۇلىتاۋ – اۋىل تۇرعىندارى ەڭ از شوعىرلانعان ءوڭىر, وندا وبلىس حالقىنىڭ 21 پايىزى, ياعني 46 328 ادام تۇرادى.

جالپى, اۋىلدىقتار سانى 7 وڭىردە – الماتى, جامبىل, قىزىلوردا, ماڭ­عىستاۋ, سولتۇستىك قازاقستان, تۇركىس­تان جانە جەتىسۋ وبلىستارىندا باسىم. ال قالعان وڭىرلەردە اۋىلدار قاڭىراپ بوس قالىپ جاتىر. اسىرەسە ەلىمىزدىڭ باتىس ايماقتارى – باتىس قازاقستان, اقتوبە وبلىستارى وسى ماسەلەمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. ماسەلەن, باتىس قازاقستان وبلىسىندا سوڭعى ون جىلدا 60 ەلدى مەكەن اۋىل مارتەبەسىنەن ايىرىلدى. ينفراقۇرىلىمنىڭ جوقتىعى مەن جۇمىسسىزدىق اۋىلداردىڭ توز-توزىن شىعاردى.

نەگىزى زاڭناما بويىنشا اۋىل مار­تەبەسى بولۋ ءۇشىن اۋىلداعى تۇرعىندار­دىڭ سانى 50 ادامنان كەم بولماۋعا ءتيىس ەكەن. ال اۋىلدىڭ سانى تولىق بولماسا, اۋىلدىق وكرۋگتەر سانى دا قىسقارادى. ويتكەنى بىرقاتار ەلدى مەكەن اۋىل مارتەبەسىنەن ايىرىلعان جاعدايدا قۇرامىندا اكىمشىلىك ورتا­لىعى عانا قالاتىن وكرۋگتەر بار. زاڭ بويىنشا اۋىلدىق وكرۋگتە كەمىندە 2 اۋىل جانە 500-دەن استام تۇرعىن بولۋى شارت.

مىسالى, اقتوبە وبلىسىندا سوڭعى ءۇش جىلدا 17 مىڭ ادام اۋىلدان كەتكەن. سول سەبەپتى دە ۇكىمەتتىڭ بيىلدان باستاپ ىسكە قوسقان «اۋىل اماناتى» جوباسىن اقتوبە وبلىسى قازاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. وبلىس اكىمى ەرالى توعجانوۆتىڭ ايتۋىنشا, جىل باسىنان 60-تان استام وتباسى (250-گە جۋىق ادام) قالادان اۋىلدىق جەرگە كوشىپ بارعان.

«بۇل جوبانىڭ ەرەكشەلىگى اۋىل-ايماقتاردا تۇراتىن ازاماتتارعا قارجى­لىق نەسيەمەن قاتار تاۋار­لىق نەسيە دە بەرىلەدى. ياعني مال شارۋاشى­لىعىمەن اينالىساتىن شارۋالار تانىمال, مالى كوپ شارۋاشىلىقتاردان تاۋارلىق, ياعني مال ەسەبىندە نەسيە الا الادى. وسىلايشا, بۇل مەحا­نيزم قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ مال باسىن كوبەيتۋىنە, تابىسىن ارتتى­رىپ, وتباسىن اسىراۋىنا ۇلكەن كومەك بولادى. ماسەلەن, بيىل ءىرى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ قولداۋىمەن اۋىل تۇرعىندارىنا تاۋارلىق نەسيە رەتىندە 6 مىڭ باس مال بەرىپ جاتىرمىز. تاۋار­لىق نەسيەنىڭ تيىمدىلىگى سول, ودان بيۋدجەتتىڭ بىردە-ءبىر تيىنى جۇم­سالمايدى. سونداي-اق نەسيەنىڭ قايتا­رىمى اقشالاي ەمەس, الىنعان ءتول ەسەبى­نەن بولادى. بۇگىنگى تاڭدا 249 وتباسىنا 3 220 باس مال بەرىلدى», دەيدى اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى ەرالى توعجانوۆ.

جالپى, اقتوبە وبلىسىندا «اۋىل اماناتى» جوباسىنا 6 شاعىن قالا جانە 134 سەلولىق وكرۋگ قاتىسىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا 2,5% جەڭىلدىكپەن نەسيەلەۋ باعىتى بويىنشا جالپى سوماسى 3 ملرد تەڭگەگە 776 وتباسىنىڭ جوبالارى ماقۇلدانىپ, 3 مىڭنان استام ادام قامتىلدى.

«مىسالى, اۋىل تۇرعىنى قازىر 4,5 ملن تەڭگەگە 10 سيىر ساتىپ الدى دە­لىك. بارلىق سيىرلار الداعى ۋاقىتتا بۇزاۋلايدى. ءبىر-ەكى ايدان كەيىن جوباعا قاتىسقان شارۋا مالى تولدەپ, مال سانى ەكى ەسەگە ارتادى. تەك ءسۇت ساتۋ ارقىلى عانا ءتىپتى قالا تۇرعىنى دا تاپپايتىن قوماقتى سومانى تابۋعا بولادى», دەپ مىسال كەلتىردى وبلىس اكىمى.

سونداي-اق جوبا اياسىندا 450-دەن استام جۇمىسسىز اۋىل تۇرعىندارى ءوز ىستەرىن باستاعان. مىسالى, شاشتاراز, تىگىن شەبەرحاناسى, اۆتوكولىك جوندەۋ, ۆەتەرينارلىق ءدارىحانا جانە ت.ب. وبلىس باسشىسى قالا تۇرعىندارى دا جوباعا قاتىسۋعا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جاتقانىن العا تارتتى.

«اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ نەگىزگى كولەمىن ءىرى شارۋاشىلىقتار وندىرەدى دەگەن پىكىر بار. الايدا بۇگىنگى تاڭدا وڭىرىمىزدە جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردا ءوندىرىس باسىم. ماسەلەن, بايعانين اۋدانىنىڭ 76 جاستاعى زەينەتكەر قۇتىم قاسەن ۇلى ءبىر اۋلانىڭ وزىنەن جىلىنا 9 توننا كوكونىس السا, ويىل اۋدانىنىڭ تۇر­عىنى ساپۋرا ساعىنقىزى ءوز اۋلاسىنان 18 توننا كوكونىس جينادى. ولار اۋىلداستارىنىڭ كوكونىس­تەر­گە دەگەن قاجەتتىلىگىن 20 پايىزعا قام­تاماسىز ەتەدى. وسىنداي 10-عا جۋىق جىلى­جايدىڭ اشىلۋى اۋىل­دىڭ عانا ەمەس, بارلىق اۋداننىڭ قاجەت­تىلىك­تەرىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى», دەدى ءوڭىر باسشىسى.

اكىمنىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە قۇس ەتىنىڭ 90%-دان استامى سىرتتان اكەلى­نەدى. ياعني اقتوبەلىكتەردىڭ اقشاسى باسقا ادامداردىڭ قالتاسىنا تۇسەدى. «بىراق اركىم ءتىپتى ءوز اۋلاسىندا قۇس شارۋاشىلىعىمەن اينالىسا الادى. مۇنداي جوبالار دا بار. جىل سوڭىندا جوباعا قاتىسۋشى اۋىلداردا قۇس ەتى­مەن قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيى ءۇش ەسە ارتادى, كوكونىسپەن قامتۋ 23%-عا, كارتوپپەن قامتۋ 20%-عا ارتادى», دەپ اتاپ ءوتتى ە.توعجانوۆ.

جالپى, «اۋىل اماناتىن» ىسكە اسىرۋعا 6,5 ملرد تەڭگە بولىنگەن, ۇكى­مەت تاراپىنان قوسىمشا 12,5 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. «قاراجات تو­لىق كولەمدە يگەرىلەدى», دەپ سەنىم ءبىل­دىر­دى وبلىس اكىمى. ناتيجەسىندە, جىل سوڭىندا جوباعا قاتىسۋشى اۋىل­دار­داعى جۇمىسسىزدار سانى 41,4%-عا, اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الۋشىلار سانى 39%-عا قىسقارادى. وتباسىنىڭ ورتاشا تابىسى 182 مىڭ تەڭگەدەن 354 مىڭ تەڭگەگە دەيىن, ياعني 2 ەسەگە ۇلعايادى.

سونىمەن قاتار اتالعان وبلىستا اۋىل-ايماقتاردىڭ الەۋمەتتىك جانە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ جانە اۋىل تۇرعىندارىن قولايلى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن «بىرىڭعاي قولداۋ شارالار پاكەتى» قابىلدانعان.

«بىرىڭعاي قولداۋ شارالار پاكەتى» بىرىنشىدەن, ءبىر جىل ىشىندە 67 اۋىلدى ءموبيلدى ينتەرنەتپەن قامتاماسىز ەتەدى. ناتيجەسىندە, اۋىل حالقىنىڭ 98,5%-ى ساپالى ينتەرنەتكە قول جەت­­كىزەدى. ەكىنشىدەن, ءبىز اۋىلدىق جانە قالالىق مەكتەپتەر اراسىنداعى ءبىلىم دەڭگەيىن تەڭەستىرۋ ماقساتىندا ء«بىلىم ALL» وڭىرلىك جوباسىن ىسكە قوستىق. ال اۋىلدا مەديتسينا سا­پاسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان «فەلد­شەر سومكەسى» جوباسى دا بار. «فەلد­شەر سومكەسى» – ارنايى پلانشەتتەن جانە سەگىز ءتۇرلى اناليزاتوردان تۇراتىن يننوۆاتسيالىق ءپورتاتيۆتى مەديتسينالىق جابدىق. ونىڭ كومەگى­مەن پاتسيەنتكە دۇرىس دياگنوز قويىپ, تاسىمالداۋسىز قاشىقتىقتان ەم­دەۋ­گە بولادى. بۇل شالعايداعى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك يگىلىك­تەرگە تەڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى», دەدى ەرالى توعجانوۆ.

بۇعان قوسا وبلىس «اباتتان­دىرىل­عان اۋىل» جوباسىن باستادى, اۋىلداردى اباتتاندىرۋ بيۋدجەت ەسەبىنەن عانا ەمەس, دەمەۋشىلىك قاراجات ەسەبىنەن دە جۇرگىزىلىپ جا­تىر.

«قاناتقاقتى رەجىمدە ءبىز 27 مىڭ­نان استام حالقى بار 12 اۋىلدا 120 الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جوبانى ىسكە اسىرۋعا كىرىستىك. بۇگىندە جالپى سوماسى 1,7 ملرد تەڭگەگە 6 اۋىل­دى اباتتاندىرۋعا كەلىسىمگە قول قويىل­دى. تاعى ءبىر قاۋىپسىز ورتانى قا­لىپتاستىرۋعا, جاسوسپىرىمدەر قىلمى­سىن جويۋعا باعىتتالعان «قاۋىپ­سىز اۋىل» جوباسى جۇمىسىن باس­تادى. بۇگىندە ايماقتا ىشىمدىكتەن باس تارت­قان 10 اۋىل جانە سوڭعى 2 جىلدا بىر­دە-ءبىر قىلمىس جاسالماعان 10 اۋىل بار. جىل سوڭىنا دەيىن اقتوبە وب­لىسىندا قوعام بەلسەندىلەرى, ءوڭىر­­دىڭ كاسىپكەرلەرى, جاستاردىڭ قاتى­سۋىمەن وتەتىن ءىس-شارالاردىڭ ناتي­جەسىندە قاۋىپسىز اۋىلدار سانى 60-قا جەتەدى. جالپى, «اۋىل اماناتى» باع­دارلاماسىنىڭ اياسىندا قابىل­دانىپ جاتقان شارالاردىڭ تيىمدىلىگى مەن يگىلىگىن اۋىل حالقىنىڭ جاقىن ارادا سەزىنەتىندىگىنە سەنىمىم مول», دەپ تۇيىندەدى ەرالى توعجانوۆ.

وسىلايشا, ۇكىمەتتىڭ «اۋىل اما­ناتىن» اقتوبە وبلىسى وزگە وڭىر­لەردەن وزگەشەلەنىپ ىسكە اسىرىپ جاتىر. قازىر اۋىلدان قالاعا كەت­كەن­دەردىڭ ەمەس, كەرىسىنشە قالادان اۋىلعا بەت العانداردىڭ ءىسى وڭ بولىپ تۇرعان سىڭايلى.