ادامدار مەن تىشقانداردىڭ ورتاق گەنەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى كوپ ەكەنى عىلىمدا دالەلدەنگەن. ونىڭ ۇستىنە عالىمدار ىرگەلى زەرتتەۋلەر بارىسىندا تىشقاننىڭ فيزيولوگياسىن, اناتومياسىن جانە مەتابوليزمىن زەرتتەۋ ارقىلى ادامنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنى تۋرالى قۇندى تۇسىنىكتەرگە يە بولادى. بۇل دەگەنىڭىز – تىشقانداردىڭ ادام گەندەرىنىڭ ۇقساس فاكتورلارعا قالاي ارەكەت ەتەتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەرەمەت سايكەستىك. گەنەتيكادان باسقا, تىشقانداردىڭ بيولوگيالىق جۇيەلەرى ادامداردىكى سياقتى جۇمىس ىستەيدى.
سوڭعى ەكى ونجىلدىقتا بۇل ۇقساستىقتار بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى. عالىمدار ەندى «ترانسگەندىك تىشقاندار» دەپ اتالاتىن, ادام اۋرۋىن تۋدىراتىندارعا ۇقساس گەندەردى تاسىمالدايتىن گەنەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراعان تىشقانداردى ءوسىرىپ جاتىر. وسى ارقىلى عالىمدار قاتەرلى ىسىك تۋدىراتىن حيميالىق زاتتاردىڭ اسەرىن ءبىلۋ جانە ەسىرتكى قاۋىپسىزدىگىن قاداعالاۋ ءۇشىن پايدالانىلۋى مۇمكىن «تاجىريبەلى تىشقاندار» جاساماقشى.
بيومەديتسينالىق زەرتتەۋلەردىڭ العاشقى لەگىندە عالىمدار بەلگىلى ءبىر قاجەتتى سيپاتتامالارى بار زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ارنايى تىشقانداردى تاجىريبەگە تاڭداۋ جانە ءوسىرۋ ارقىلى تىشقان ۇلگىلەرىن جاساعان. وسى جەردە «عالىمدار تىشقانداردى ادامنىڭ گەنەتيكالىق بۇزىلىستارىن مودەلدەۋ ءۇشىن پايدالاندى ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋى مۇمكىن. بىراق عالىمدار ولاردىڭ دامۋىن زەرتتەۋ جانە ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن سىناۋ ماقساتىندا وسى قادامعا بارعانى بەلگىلى. ويتكەنى عىلىمي قۇرال رەتىندە تىشقاندار زەرتتەۋ بارىسىن جىلدامداتۋعا كومەكتەستى جانە ماڭىزدى جاڭا پرەپاراتتاردى جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى.
ادام جاعدايلارىنىڭ كوپتەگەن بەلگىسى تىشقاندار مەن ەگەۋقۇيرىقتاردا قايتالانۋى مۇمكىن. «ەگەۋقۇيرىقتار مەن تىشقاندار قازىرگى عىلىمدا كوپتەگەن زەرتتەۋ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن قولدانۋعا جارامدى سۇتقورەكتىلەر», دەيدى اقش ۇلتتىق دەنساۋلىق ينستيتۋتىنىڭ (NIH) زەرتحانالىق جانۋارلاردى قورعاۋ كەڭسەسىنىڭ وكىلى دجەنني حاليسكي.
سونىمەن بىرگە تىشقانداردى تاجىريبە جاساۋعا ماتەريال رەتىندە ساتىپ الۋ ارزان ءارى ولار كۇتىمگە ىڭعايلى. گەنەتيكالىق عىلىمي تاجىريبەلەر جاساۋ ءۇشىن تىشقانداردىڭ تەز كوبەيگەنى الدەقايدا پايدالى ءىس. ولار ءۇش اپتا سايىن كوبەيىپ وتىرادى. سوندىقتان عالىمداردىڭ جۇمىس ىستەيتىن تاجىريبە قۇرالى رەتىندە پايدالانىلادى. ال تىشقانداردىڭ كىشكەنە ءارى ەپتى دەنە كولەمى دە عالىمداردىڭ ءاربىر زەرتتەۋى ءۇشىن تاپتىرمايتىن قولايلىلىق اكەلەدى. ونىڭ ۇستىنە تىشقانداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى قىسقا, ياعني عالىمدار قارتايۋ اسەرى تۋرالى وڭاي بولجام جاساي الادى. وسى ارقىلى عالىمدار ءبىر ۇرپاق اراسىندا بولاتىن تىرشىلىك داعدىلارىن دا زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الادى.
ال تىشقانداردىڭ ەڭ الدىمەن, مەديتسينا عىلىمىنا قوسقان ۇلەسى وتە زور ەكەنىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەس. سول ءۇشىن دە تىشقاندار اتەروسكلەروز جانە گيپەرتونيا سياقتى كۇردەلى اۋرۋلاردى زەرتتەۋدە وتە پايدالى. ويتكەنى بۇل اۋرۋلارعا بايلانىستى كوپتەگەن گەن تىشقاندار مەن ادامداردا بىردەي. تىشقانداردان الىنعان تالدامالار جيىنتىعى ادام دەنەسىندەگى وسى اۋرۋلاردىڭ گەنەتيكالىق قاۋىپى تۋرالى انىق تۇسىنىكتەر مەن دەرەكتەر بەرە الادى.
قاتەرلى ىسىككە قارسى جاڭا پرەپاراتتاردى جاساۋدان باستاپ ديەتالىق قوسپالاردى سىناۋعا دەيىن تىشقاندار مەن ەگەۋقۇيرىقتار جاڭا مەديتسينالىق تالدامالاردى جاساۋدا, ساراپتاۋدا اناعۇرلىم ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بيومەديتسينالىق زەرتتەۋلەر قورىنىڭ (FBR) مالىمەتتەرىنە سايكەس بارلىق زەرتحانالىق جانۋارلاردىڭ 95 پايىزى – تىشقاندار مەن ەگەۋقۇيرىقتار.
مەديتسينالىق سىناقتاردا قولدانىلاتىن تىشقاندار مەن ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇقىم قۋالايدى. سوندىقتان جىنىستىق ايىرماشىلىقتاردان باسقا, ولار گەنەتيكالىق جاعىنان دا بىردەي. ادام گەنومىن زەرتتەۋ ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتىنشە, بۇل مەديتسينالىق سىناقتاردىڭ ناتيجەلەرىن بىركەلكى ەتۋگە كومەكتەسەدى. ەڭ از تالاپ رەتىندە ەكسپەريمەنتتەردە قولدانىلاتىن تىشقاندار بىردەي تازا تۇقىمدى تۇردەن بولۋى كەرەك.
تىشقاندار مەن ەگەۋقۇيرىقتار ۇلگى رەتىندە پايدالانىلاتىن ادام اۋرۋلارىنا گيپەرتونيا, قانت ديابەتى, سەمىزدىك, تالما اۋرۋى, تىنىس الۋ جۇيەسى اۋرۋلارى, ساڭىراۋلىق, قاتەرلى ىسىك, جۇرەك اۋرۋى سياقتى ءجيى كەزدەسەتىن اۋرۋ تۇرلەرى جاتادى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, تىشقانداردىڭ گەنومىن باسقارۋ سالىستىرمالى تۇردە وڭاي ەكەن. ەگەر ءاربىر ىرگەلى زەرتتەۋگە عالىمدار تىشقاننىڭ ورنىنا ءپىل نەمەسە كەرىكتەردى تاڭداسا, وندا ناتيجە دە, عىلىمي تاجىريبەلەرگە كەتكەن شىعىن دا مۇلدە باسقاشا بولار ەدى. بۇعان تاجىريبە جاساۋ كەزىندەگى زارداپ شەگۋ ماسەلەسىن قوسىڭىز. تىشقاندار ادامدى جارالاي المايدى, ال باسقا جانۋارلار مەن جاندىكتەردەن قاۋىپ زور. جۋىق جىلداردان بەرى عالىمدار تىشقانداردى مىنەز-ق ۇلىق, قارتايۋ, تاماقتانۋ جانە گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەرگە, سونداي-اق ەسىرتكىگە تاۋەلدىلىكتى توقتاتۋعا قارسى دارىلەردى سىناۋدا قولدانىپ جاتىر.
