بەنزين باعاسى ەاەو نارىعىنداعى باعامەن تەڭەسسە...

كوللاجدى جاساعان زاۋرەش سماعۇل، «EQ»

«ۇكىمەتتىڭ ۇستانىمىن نارىق زاڭىنا بەيىم­دەيتىن كەز كەلدى. قاجەتتىلىك پەن مۇم­­كىندىكتەرىمىز قاتار سارالانۋى كەرەك. شەك­تى باعا ماسەلەنى شەشپەيدى. باعانىڭ ءوسۋى اكتسيزدەردىڭ وسۋىمەن قاتار ءجۇرۋى مۇمكىن. بىزگە باعانى كورشى ەلدەردىڭ باعاسىمەن تەڭەستىرۋدەن وزگە جول جوق. سەبەبى تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان، بەنزين مەن ديزەل وتىنى باسقا تاۋارلار رەتىندە سىرتقا شىعارىلىپ وتىرعان. مىسالى، پەشكە ارنالعان وتىن ەكسپورتى 11 ەسە وسكەن. دەمەك ەنەر­گەتيكا مينيسترلىگى بۇعان تيىسىنشە باقى­لاۋ جۇرگىزبەگەن.

بۇيرىق جوباسى «اشىق نقا» ساي­تىندا پايدا بولدى. ەنەرگەتيكا مي­نيستر­لىگىنىڭ جوباسىندا بىلاي دەلىن­گەن: باعالاردى مەملەكەتتىك رەتتەۋ بەل­گى­لەنگەن ستاتسيونارلىق جانارماي قۇيۋ ستانسالارىنا مۇناي ونىمدەرىن كوتەر­مە ساۋدادا وتكىزۋدىڭ شەكتى باعالارى قو­سىل­عان قۇن سالىعىن ەسكەرە وتىرىپ، مى­ناداي مول­شەردە بەلگىلەنسىن: اي-80 بەن­زينى – تونناسىنا 93 161 تەڭگە; اي-92 جانە اي-93 بەنزينى – تونناسىنا 193 649 تەڭگە; ديزەل وتىنى (جازعى، ماۋسىمارالىق) – تونناسىنا 236 156 تەڭگە. جوبا 24 ناۋ­رىزدا جاريالانىپ، 30 ناۋرىزعا دەيىن قوعامدىق تالقىلاۋدا بولادى.

قازاقستاندا اي-80/92 ماركالى بەنزين مەن ديزەل وتىنىنىڭ شەكتى بولشەك ساۋدا باعاسىن بەكىتۋ تۋرالى ەنەرگەتيكا مي­نيسترلىگىنىڭ بۇيرىعى بار. بۇل بۇيرىق وتان­دىق تۇتىنۋشىلار ءۇشىن جانار-جا­عار­ماي باعاسىنىڭ ءوسۋىن تەجەۋدى قام­تاماسىز ەتىپ كەلدى. ال ساراپشىلار بول­سا بۇل بۇيرىقتىڭ نارىقتىق ەمەس، الەۋ­­مەت­تىك سيپاتىنا كوبىرەك نازار اۋدارىپ ءجۇر.

ۇكىمەتتىڭ جانار-جاعارماي سەگمەنتىنە قاتىستى ۇستانىمىنىڭ ناتيجەسى «ولاي تارتساڭ وگىز ولەدى، بۇلاي تارتساڭ اربا سى­نادى» دەگەنگە كوبىرەك ۇقسايدى. ءبىز­دىڭ ەلدە ءبىر توننا مۇنايدان 300-350 ليتر عانا بەنزين نەمەسە ديزەل وتىنىن الا الامىز. سەبەبى ءبىزدىڭ مۇنايدان ءونىم الۋ تەحنولوگيالىق الەۋەتىمىز تومەن. تەحنولوگيا توزعان. اقش-تا بۇل كور­سەت­كىش 800 ليتردەن اينالسا، رەسەيدە 600 ليتر.

ەنەرگەتيكا سالاسى بويىنشا ساراپشى اسەت ناۋرىزباەۆ مۇناي ونىمدەرى ەكسپورتىن شەكتەۋ نەمەسە شەكتى باعا بەلگىلەۋ ماسە­لەنى تەك بىرجاقتى عانا شەشەتىنىن ايتادى. قازىرگى جاعداي فەرمەرلەرگە جاعداي جاساپ وتىرمىز دەپ ەسەپ بەرۋ ءۇشىن عانا جاقسى. كۇنىنە قانشا توننا ديزەلدى وتىننىڭ الىس-جاقىن شەتەلگە كولەڭكەلى جولمەن قىر اسىپ كەتىپ جاتقانىن ەسەپكە الىپ جاتقان ەشكىم جوق. نارىقتىڭ وسى سەگمەنتى كەيبىرەۋلەر ءۇشىن كولەڭكەلى، ءتىپتى جارتىلاي زاڭداستىرىلعان تابىس كوزى رەتىندە قالىپتاسىپ قالدى. مۇناي وڭدەۋشى زاۋىتتاردىڭ مۇمكىندىگى 17،4 ملن توننا قارا التىندى وڭدەۋگە جەتەتىنىن ساراپشىلاردىڭ ءبارى ايتادى. 2022 جىلى ەلىمىزدە 8 ملن 150 مىڭ اۆتوكولىك تىركەلىپتى. 2015 جىلدان بەرى قاراي شىق­قان­دارىنا ەۋرو-4 ستاندارتىنا ساي جا­نار-جاعارماي قاجەت ەكەنى بەلگىلى. ال بىز­دەگى زاۋىتتار ەۋرو-2 ساناتىنا جاتاتىن ءونىم وندىرەتىنىن ساراپشىلاردىڭ ءبارى ايتادى. رەسەيدەگى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى 2015 جىلدان باستاپ ەۋرو-4 ستاندارتىنا ءونىم وندىرە باستادى. بىزگە دە زاۋىتتارىمىزدى ەۋرو-4 ستاندارتىنا بەيىمدەيتىن كەز كەلدى. ساراپشى ايتىپ وتكەندەي، بۇل – حالىقارالىق تالاپ. ءبىر توننا مۇنايدىڭ 16 پايىزى ەۋرو-2 ستاندارتىنا ساي بەنزينگە اينالادى. ەۋرو-4 نەمەسە ەۋرو-5 ستاندارتىنا كوشسەك، بۇل كورسەتكىش 9-11 پايىز دەڭگەيىنە ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن. مۇناي-كەن ورىندارىندا باسىم ۇلەستى الىپ وتىرعان جەرگىلىكتى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا مۇناي جەتكىزۋ تۋرالى مىندەتتەمە العان-الماعانىن بىل­مەيمىز. سىرتقى نارىقتا جانارماي باعاسى قازىر وتە تارتىمدى، مۇناي ينۆەس­تور­لارى وندىرىلگەن مۇنايدى ەكسپورتقا جەت­كىزۋگە مۇددەلى.

ساراپشى وسى رەتتە ديزەلدى وتىن سەگمەن­تىندەگى تاپشىلىق مۇناي-گاز سەكتو­رىنداعى قازاقستاندىق ۇلەستىڭ ازدى­عى­مەن بايلانىستى ەكەنىن قاپەرگە سالىپ ءوتتى. قاجەت كەزدە زاۋىتتارىمىزدىڭ شيكى­زاتسىز قاڭتارىلىپ بوس تۇرۋىنىڭ باس­تى سەبەبى دە سول. سىرتقا ەكسپورتتالىپ جاتقان مۇناي كولەمى تۋرالى ۇكىمەت ۇسىن­عان ستاتيستيكامەن ناقتى كورسەتكىش ارا­سىنداعى الشاقتىققا سكرينينگ جاسايتىن كەز كەلدى. تەك شەتەلدىك ەمەس، ۇلت­تىق كاپيتال ءۇشىن دە بارىنشا جايلى ينۆەستيتسيالىق كليمات قالىپتاستىرۋدى تالاپ ەتەتىن كەز كەلدى. بەنزين باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى – ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايتىن الەمدىك ۇردىستەر. مۇناي ونىمدەرىن نارىق باعاسىمەن ساتىپ الامىز. ءبىز وندىرەتىن مۇنايدىڭ باسىم بولىگى حالىقارالىق كەلىسىمشارتتار بويىنشا شەتەلگە كەتەدى، ال از عانا بولىگى ىشكى نارىققا شىعادى.

«ۇكىمەتتىڭ ۇستانىمىن نارىق زاڭىنا بەيىم­دەيتىن كەز كەلدى. قاجەتتىلىك پەن مۇم­­كىندىكتەرىمىز قاتار سارالانۋى كەرەك. شەك­تى باعا ماسەلەنى شەشپەيدى. باعانىڭ ءوسۋى اكتسيزدەردىڭ وسۋىمەن قاتار ءجۇرۋى مۇمكىن. بىزگە باعانى كورشى ەلدەردىڭ باعاسىمەن تەڭەستىرۋدەن وزگە جول جوق. سەبەبى تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان، بەنزين مەن ديزەل وتىنى باسقا تاۋارلار رەتىندە سىرتقا شىعارىلىپ وتىرعان. مىسالى، پەشكە ارنالعان وتىن ەكسپورتى 11 ەسە وسكەن. دەمەك ەنەر­گەتيكا مينيسترلىگى بۇعان تيىسىنشە باقى­لاۋ جۇرگىزبەگەن. بۇل رەتتە اكتسيزدىڭ كوتەرمە قۇنىنان تۇسكەن تابىسپەن فەر­مەرلەرگە وتەماقى تولەۋگە بولادى. وكى­نىشكە قاراي، ايماقتاردا «جانار-جاعار­مايدىڭ ستراتەگيالىق قورى» دەگەن تۇسىنىك جوق. ۇكىمەت تە بۇل ماسەلەگە ءمان بەرمەيدى. زاۋىتتا وڭدەلگەن مۇناي ونىمدەرى بىردەن تيەلىپ، سىرتقا ساتىلىپ كەتەدى. بەنزين ءپروفيتسيتى مەن باعاسىن تەڭەستىرىپ تۇراتىن فاكتور – باعانى رەسەي، وزبەكستانداعى باعامەن تەڭەستىرۋ ارقىلى عانا ىشكى تاپشىلىقتى جويا الامىز»، دەيدى اسەت ناۋرىزباەۆ.

ۇكىمەتتىڭ بەنزين مەن ديزەلدىڭ كوتەرمە ساۋداسىنا شەكتى باعا بەلگىلەۋ تۋرالى شەشىمى – سوعان دايىندىقتىڭ باسى. بىزدە مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى شيكىزاتتى ترەيدەردەن الىپ، وڭدەگەننەن كەيىن ترەيدەرگە قايتا ساتادى. بەنزين تۇتىنۋشىعا جەتكەنشە 10-عا جۋىق دەلدالدىڭ قولى­نان وتەدى. بەنزين نەمەسە ديزەلدى وتىن باعاسىنا اسەر ەتەتىن فاكتورلار، ءتىپتى سول ونىم­دەردىڭ باعاسىن جەڭىلدەتىپ وتىر­عان مەملەكەتتىڭ دەمەۋ قارجىسىنىڭ ۇلەسى جايلى تولىققاندى مالىمەت جوق. مىسا­لى، اي-80 ماركالى بەنزينىڭ تونناسىن 93 161 تەڭگەمەن شەكتەۋگە قانداي فاكتورلار سەبەپ بولعانىن ءبىز بىلمەيمىز. «ىشكى نارىقتاعى باعاعا يمپورت جانە ەكسپورت باعاسىنىڭ سايكەستىگى عانا ەمەس، كورشى ەلدەردىڭ وسى سەگمەنتىندەگى باعا دا ماسەلەنى شەشەدى»، دەيدى ءا. ناۋرىزباەۆ.

ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، قىرعىز­ستان­دا بەنزين باعاسى بىزدەگىدەن تومەن بولسا، قازاقتىڭ جانار-جاعارمايى سول ەلگە قاراي اعىپ كەتەدى دەۋ قيسىنسىز. سەبە­بى قىرعىزعا ءبىز ۇسىنعان باعانى رە­سەي دە ۇسىنا الادى. ول ەلدە بەنزين باعاسى ءبىزدىڭ ەلدەن جوعارى بولسا دا ۇكى­مەت قولىنداعى ەكسپورتتىق سالىق ارقىلى باعانى تەڭەستىرىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بار. «ەكسپورتتىق سالىقتى ىشكى نارىق­تاعى قاجەتتىلىكتى جانە باعانى ۇستاپ تۇ­رۋ­عا مۇمكىندىك بەرەتىن دەڭگەيدە ساق­تاپ قالۋدان وزگە جول جوق»، دەيدى ءا.ناۋرىزباەۆ.

ساراپشىلار مۇناي ونىمدەر نارىعىن­داعى باعا اكتسيزدىك سيندرومعا تاۋەلدى ەكە­نىن كوپتەن ايتىپ ءجۇر. ەاەو ەلدە­رىن­دە جيىن-تەرىم ناۋقانى باستالار كەزدە جانار-جاعارماي باعاسىندا دا ءوسىم بايقالادى. فەرمەرلەر جانار-جاعارمايدىڭ ارتىق قورىن باعا ارزان كەزدە الىپ قويۋعا تىرىسادى ەكەن. «پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ جانار-جا­عار­ماي قۇيۋ ستانسالارىن تسيفرلىق جۇيەمەن تولىق قامتۋدى ۇيىمداستىرۋدى تاپسىردى. باعانىڭ وسىمىنە سەبەپ بولاتىن فاك­تورلاردىڭ ءبارى رەتتەۋگە كونەتىن ءالسىز فاكتور ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. ءبىزدى رە­سەي، قىرعىزستانمەن ەاەو شارتتارى بىرىك­تىرەدى. باعانى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەستىرىپ وتىر­عاندار ۇتىلمايدى. ودان وزگە جول جوق»، دەيدى ءا.ناۋرىزباەۆ.

مۇناي-گاز ساراپشىسى سەرگەي سمير­نوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، ىشكى نارىقتاعى بەنزين باعاسىن قالىپتاستىرۋعا، ەلدى ارزان وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە ءوزى­مىز­دىڭ دە شامامىز جەتەدى. مۇناي باعا­سىنىڭ تومەندەۋى نەمەسە جوعارى­لاۋى، سوعان سايكەس بەنزين نەمەسە ديزەلدى وتىن باعاسىنىڭ قۇبىلىپ تۇرۋىن نارىق زاڭى قۇپ كورەدى. بىراق قىمبات مۇناي دا مۇناي ونىمدەرى سەگمەنتىندەگى باعاعا از اسەر ەتە­تىنىن، باعانىڭ ۇكىمەتتىڭ ارالاسۋىمەن بارىپ اۋىزدىقتالاتىنى وسىعان دەيىن تالاي رەت بايقالعان. بۇل جولى دا ۇكىمەت دەم سالعان سوڭ عانا باعا قوعامنىڭ قالتاسىنا قاراي ىڭعايلاندى. قازاقستاننىڭ سالىستىرمالى تۇردە شاعىن جانە اشىق ەكونوميكاسى بار. سوندىقتان قولدان ارزانداتىلعان تاۋارلارىمىز شەتەل اسىپ، ەل ىشىندە تاپشىلىق تۋدىرادى. شە­كارانى سەنىمدى تۇردە جاۋىپ، باعانى، مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعىندا جاساندى تۇردە تومەندەتەتىن بولسا، وندا ءبىز ديقانداردىڭ وسىرگەن ءونىمى كولەڭكەلى جولمەن قىر اسىپ كەتەدى نەمەسە ولار باسقا سالاعا بەت بۇرادى.

2025 جىلعا قاراي ەاەو ەلدەرى ءبىرتۇتاس ەنەرگەتيكالىق نارىققا كوشەدى. بيىلعى جىلعا قاراي قاتىسۋشى ەلدەردىڭ باعاسى ورتاق دالىزبەن تەڭەسەدى. ساراپشى ايتىپ وتكەندەي، بەنزين مەن ديزەل وتىنى باعاسىن قولدان تەجەۋ جانارماي ەكسپورتىن ۇلعايتۋعا دا مۇمكىندىك بەردى. 2025 جىلدان كەيىن ۇكىمەتتىڭ باعانى قولدان تەجەۋ مۇمكىندىگى شەكتەلىپ، باعانىڭ تىنىسى اشىلادى. «مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى جوعارى باعامەن عانا مودەرنيزاتسيا شىعىندارىن جاۋىپ، وتاندىق مۇناي ەكسپورتىن ارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك الادى. ۇكىمەتكە باعانىڭ قۇلاعىن كۇزەتۋ ەمەس، اشىق نارىقتا ساۋدالاۋ ءتيىمدى. سول كەزدە ءموز جۇمىسشىلارىن جوعارى جاعدايمەن قامتاماسىز ەتەدى.

ۇكىمەتتىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا ديزەل وتىنىنىڭ ورتاشا باعاسى ليترىنە 235-250 تەڭگە بولسا، رەسەيدە ءليترى 370-380 تەڭگە، قىرعىزستاندا 400-410 تەڭگە. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، سالانى قولعا الاتىن كەز كەلدى. جاساندى شەك­تەۋلەردى الىپ تاستاپ، باعانىڭ ەكو­نو­ميكالىق تۇرعىدان بىركەلكى جانە بىر­تىندەپ ءوسۋ قاجەتىن ءتۇسىندىرىپ، وسى با­عىت­تى جۇيەلەندىرۋ كەرەك. قازاقستاندا سۋبسيديالاردىڭ شىعىن-پايداسىنا تالداۋ جاسالماعان. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، كوپ جاعدايدا مۇنداي سالىقتىق جەڭىلدىكتەر مەن سۋبسيديا بيزنەستىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنىڭ وسۋىنە اسەر ەتپەيدى جانە ءىرى بيزنەس يەلەرى بۇدان تىكەلەي پايدا الادى. ساراپشى ايتىپ وتكەندەي، باعانى جاساندى تۇردە تەجەي بەرۋدىڭ كەرى اسەرى دە بىزدە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تالقىلانباعان تاقىرىپ. اۆ­تو­كولىكتەرگە ارنالعان سۇيىتىلعان گاز باعاسى ۇزاق ۋاقىت بويى قولمەن شەك­تەل­گەنى، باستاپقى كەزدە 50، 80 تەڭگە بولىپ، كەيىن 120 تەڭگەگە كوتەرىلگەندە، حالىق نارازىلىق تانىتا باستادى. بىراق باعانىڭ ۇزاق ۋاقىت نارىق باعاسىنان تومەن ۇستالعانى، بيۋدجەتكە قانشالىقتى سالماق سالعانى ەشكىمنىڭ ەسىندە جوق.

قازىر ۇكىمەت بيزنەستى مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن جانە باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋعا اكەلمەيتىنىن مويىنداسا دا ودان باس تارتۋعا دايىن ەمەس. ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، بەنزين، ديزەلدى وتىن نارىعىنداعى باعا ەكونوميكانىڭ بارلىق سەگمەنتىنە اسەر ەتەدى. مەملەكەت نارىققا قاتىسۋشى رەتىندە ەمەس، ەكونوميكانىڭ وسى سالا­لارىنداعى نارىقتىق مەحانيزمدەردىڭ كاتاليزاتورى رەتىندە ارەكەت ەتۋى كەرەك. «قازاقستاننىڭ باعانى كوتەرۋىنە ەكى جىل ۋاقىت قالدى. مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى قايتا جاڭعىرتىلعاننان كەيىن عانا ىشكى نارىقتىڭ سۇرانىسى تولى­عى­مەن قاناعاتتاندىرىلاتىن دەڭگەيگە جا­قىنداپ قالدى. قازىر زاۋىتتار نا­رىق قاجەتتىلىگىنەن اساتىن بەنزين نەمەسە ديزەلدى وتىن شىعارا باستادى. قاجەت­تى­لى­گىمىزدەن ارتىلعان ءونىمدى ەاەو نا­رى­عىنداعى باعامەن تەڭەستىرۋگە دا­يىن­دىقتى باستاۋ كەرەك»، دەپ ءتۇسىندىردى س.سميرنوۆ.

الماتى