ىقپالدى پارلامەنتكە نىق قادام

حالىق پەن بيلىكتىڭ ماڭىزدى مىندەتى

وسى وتكەن سايلاۋدى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ وتىز ءبىر جىلىندا پروپورتسيونالدى-ماجوريتارلى جۇيەنىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىمەن وتكەن ەڭ ءبىر تارتىستى دا مازمۇندى دودا بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. دانا بابالارىمىز ۇرپاعىنا: «پىسكەن اسقا جەۋشى كوپ، بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەگەن وسيەت ءسوزىن قالدىردى. وسەر ەلدىڭ ءورشىل ۇلاندارى ايتاتىن ونەگەلى ءسوز عانا حالىقتىڭ جۇرەگىنە جەتەدى. ارينە، كەز كەلگەن دودانى داۋعا ۇلاستىرۋعا بولادى. بىراق حالىقتىڭ قامى، ەلدىك جايى «التاۋ الا بولسا – اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا – توبەدەگى كەلەدى» دەگەن اتالى ءسوزدى، قاسيەتتى قازاقى قاعيدانى قازىق ەتكەن قادامداردى قاجەت ەتەدى. ايتپەسە، داۋ-دامايعا ەلىگىپ، جانجالعا جەلىگىپ، اقىرى قارۋلى قاقتىعىستاردان، قانتوگىستەردەن كوز اشا الماي قالعان، وركەنيەت پەن ورلەۋ جولىندا ىلگەرى باسا الماي، توقىراۋ شىڭىراۋىنا قۇلاپ جاتقان ادۋىندى جۇرتتار جاھاندا از با؟! الىسقا بارماي-اق، قارالى قاڭتار وقيعاسىنىڭ ءوزى قازاق ەلىنە قانشاما قاسىرەت شەكتىرىپ، جۇرەككە جازىلماس جارا سالعانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى بولار.

سوندىقتان ەڭ الدىمەن وسىناۋ ەلەۋلى وقيعانى باستان وتكەرىپ، عالامات سىناقتان وتكەن كوپۇلتتى قازاقستان حالقىن ىقپال­دى پارلامەنت جاساۋ جولىندا ءساتتى وتكىز­گەن العاشقى قادامىمەن قۇتتىقتاپ قوي­عىم كەلەدى. سەبەبى قازاقستانداعى بۇل جول­عى پارلامەنتتىك الامان اسا اۋىر الەم­دىك گەوساياسي احۋالدا ءوتتى. مۇنى، ءتىپتى، 1962 جىلى بۇكىل الەم يادرولىق سوعىس قاۋپىنىڭ از الدىندا تۇرعان كاريب داعدا­رىسىنان دا اۋىر جاعداي دەۋگە بو­لادى. تمد كەڭىستىگىن سوعىس ءورتى جاي­لا­دى، ۇجىمدىق باتىس پەن رەسەي ارا­سىندا سانكتسيالىق سوعىس ادامزات تاري­حىندا تەڭدەسى جوق دەڭگەيگە دەيىن ۋشىق­تى. حالىقارالىق ساراپشىلار ەرتەڭ وسى «وركەنيەتتەر شيەلەنىسىنە» قىتاي قوسىل­سا، عاسىر بويى تۇزىلگەن الەمدىك ءتارتىپ پەن تۇراقتىلىقتان ساۋ-تامتىق قالماي، الەمدە الەمتاپىرىق حاوس ورنايدى دەپ ۇرەيلى بولجام جاسادى.

«جۇت جەتى اعايىندى» دەگەندەي، بۇعان جاڭا جاھاندىق ەكونوميكالىق داعدارىس ۇستەمەلەندى. امەريكاداي الپاۋىتتىڭ وزىندە، شۆەيتسارياداي شالقىعان باي ەلدە الپاۋىت بانكتەر بانكروت بولىپ جاتىر. قانشاما مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىن الدا تەرەڭ كۇيزەلىس پەن كۇيرەۋ كۇتىپ تۇرۋى عاجاپ ەمەس. وسى الماعايىپ شاقتا تىزگىندى تەڭ ۇستاۋ، ساياسي جاعدايدى تەڭگەرىم مەن تەپە-تەڭدىككە، ءتارتىپ پەن تۇراقتىلىققا كەلتىرۋ، ءسويتىپ، اتامەكەنىمىزدەگى جۇزدەن استام ەتنوستى قازاقتىڭ اينالاسىندا ۇيىستىرۋ، ەلدى ىلگەرى وزدىرۋ – حالىق پەن بيلىكتىڭ ومىرلىك ماڭىزدى مىندەتىنە اينالىپ وتىر. بۇل ەل باسقارعان ازاماتتاردىڭ قولىنان كەلمەسە نەمەسە قوعام وعان مۇمكىندىك بەرمەسە، مەملەكەت توز-توز بولىپ توقىراۋى ىقتيمال. قازاق پەن قازاق بيلىككە تالاسىپ، ءوزارا قىرقىسقا تۇسسە، جۇزدەن اسا ۇلت جان-جاققا تارتا جونەلسە، قازاقستانىمىز سىرتقى كۇشتەرگە جەم بولۋى مۇمكىن. ەندەشە، سايلاۋ قورىتىندىلارىنا سۋىق قاراپ، سۇلق تۇسپەي، بۇرا تارتىپ، شالت بۇرىلماي، ءابىش كەكىلباي ۇلى ايتقان­داي، «جۇرتىمىز كۇتىپ وتىرعان بىرلىكتىڭ بايگەتوبەسىنە بىرلەسە ات بايلاپ، قاتار جۇرگەن ازاماتتاردىڭ قادىرىن ءبىلىپ، سول ارقىلى ءوز قادىرىمىزدى بيىككە كوتەرىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي بولىپ»، ەل مەرەيىن وسىرە بەرگەن ءجون.

ءادىلىن ايتۋ كەرەك، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى مەملەكەت ءىشى مەن ەل سىرتىنداعى اۋمالى-توكپەلى، تار جول، تايعاق كەشتى احۋالدى العا تارتىپ، قازاقستانىمىزدىڭ ساياسي جاڭعىرۋىن كەرى ىسىرعان جوق، سولتۇستىك كورشىدەي ساياسات سالاسىن كونسەرۆاتسيالاپ تاستاعان جوق. ايتپەسە، بىلتىرعى ناۋرىزداعى جولداۋىندا ايتقانداي، ەل پرەزيدەنتىنە: «اسىقپايىق، زامان جاقسارعانعا دەيىن بۇل جوسپاردى قويا تۇرالىق» دەپ اقىل قوسقان ساراپشىلار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر دە بولعان. ولار: قازىرگى احۋالدى ءوز مۇددەمىزگە، بيلىكتى كۇشەيتۋگە پايدالانۋعا مۇمكىندىك تۋىپ تۇرسا، جۇيەنى وزگەرتۋدىڭ نە قاجەتى بار دەسكەن. بىراق ق.توقاەۆ ءتول دەموكراتيالىق ۇستا­نىمىندا تابانداپ، تۇبەگەيلى رەفورمالار قاجەت ەكەنىنە بەك سەندى. ايتپەسە، تو­قى­راۋ تۇيىعىنان شىعا الماعان قان­شاما مەملەكەت تاريح قويناۋىنا كەتتى. سون­دىقتان بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى سوزىن­دە تۇردى دەپ ناقتى ايتا الامىز، ول سايا­سي جۇيەنى تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋعا، ترانس­فورماتسيالاۋعا كوشتى. ءتۇرلى سالادا اۋقىمدى وزگەرىستەردى باستادى. ەل مۇد­دەسى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ىزگى ىستەر جاساۋ – ۇلكەن ادامگەرشىلىكتىڭ، دانا باسشىلىقتىڭ نىشانى.

ساياسي باسەكەمەن ورتاق مۇددەگە

بىلتىر بىرقاتار پارتيا مەن ساياسي بىرلەستىكتىڭ باسىن قوسىپ، پرەزيدەنتتىككە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقاەۆتىڭ كانديداتۋراسىن قولداۋ جونىندەگى حالىقتىق كواليتسيانىڭ قۇرىلۋىنا قازاقستان حالىق پارتياسى مۇرىندىق بولعان ەدى. سول شارانىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە بيىل توقاەۆتىڭ ءباتۋالى باستامالارى ارقاسىندا الەمدەگى الاساپىران زامانعا قاراماستان، ادىلەتتى پارلامەنتتىك سايلاۋ ناۋقانىن وتكىزۋگە قاجەتتى العىشارتتار ءتۇزىلدى.

بىرىنشىدەن، ساياسي مونوپولياعا، سايا­سي ۇستەمدىككە توسقاۋىل قويۋ، كەز كەلگەن پارتيانىڭ مەملەكەتتىك اپپاراتقا كىرىگۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ بىلتىر «Amanat» پارتياسىنىڭ توراعالىعىنان باس تارتتى. سونىمەن بىرگە ايماق باسشىلارىنا دا كەز كەلگەن پارتيادا لاۋازىم يەلەنۋىنە تىيىم سالدى. حالىق رەفەرەندۋمدا قۇپتاپ، اتا زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە سايكەس، بۇدان كەيىنگى پرەزيدەنتتەر دە جەتەك­شى پارتيانىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الا الماي­دى. بۇل پرەزيدەنتتىك باستاما سايا­سي با­سەكەنى ارتتىرىپ، بارلىق پارتيا­نىڭ دامۋىنا بىردەي جاعداي جاسايدى. وسى­لاي­شا، ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى كوشباسشى­لا­رىن نەگىزگى ساياسي ينستيتۋتتاردى وزىنە با­عىن­دىرىپ الۋعا قۇمار بولۋدان ساقتايدى.

ەكىنشىدەن، ق.توقاەۆتىڭ پارتيالاردىڭ ءماجىلىس پەن ماسليحاتقا ءوتۋ شەگىن بۇرىنعى 7%-دان 5%-عا تومەندەتۋ باستاماسى دا ەلدەگى ساياساتتى جانداندىردى. بيىلعى سايلاۋ ناتيجەسىندە 6،80% نەمەسە 432 920 ادامنىڭ داۋىسىن جيناعان ءبىزدىڭ قازاقستان حالىق پارتياسى قايتادان پارلامەنتكە ەندى. 5،20% نەمەسە 331 058 ادامنىڭ داۋىسىن جيناعان جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى دا تۇڭ­عىش رەت پارلامەنتتىك پارتيالار قاتارى­نىن تابىلدى. وسىنىڭ ءوزى ەلدەگى ساياسي جاڭ­عىرۋلار بارلىق پارتياعا زور مۇم­كىندىك جول اشقانىن كورسەتتى. دەسەك تە، حالىق پارتياسىنىڭ تاباندى ىستەرىمەن ءوز باسىمدىعىن دالەلدەپ، الدىڭعى ساپتان كورىنەتىن ۋاقىتى الدا دەپ سەنەمىن.

ۇشىنشىدەن، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ءىسى ادال ءارى ەركىن ساياسي باسەكە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋدەن باستاۋ الادى. پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا ەل پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن، پارتيالاردى تىركەۋ ءراسىمى ەداۋىر جەڭىلدەدى. ەندى جاڭا پارتيا قۇرۋ ءۇشىن بۇرىنعىدان 4 ەسە از، 20 مىڭ ەمەس، نەبارى 5 مىڭ مۇشە جيناسا جەتكىلىكتى. وڭىرلەردەگى فيليالدارىنىڭ وكىل سانى 600-دەن 200 ادامعا ازايدى. پارتيا قۇرۋ ءۇشىن ازاماتتاردىڭ باستاماشىل توبىنىڭ ەڭ تومەنگى سانى ۇشتەن بىرگە، ياعني 1000-نان 700 ادامعا كەمىدى.

وسىنىڭ ارقاسىندا سايلاۋشىلارىنىڭ قوردالانعان پروبلەمالارىن ساۋاتتى جەتكىزىپ، ءتيىمدى شەشۋگە ۇلەس قوسا الاتىن جاڭا پارتيالار پايدا بولۋدا. «بايتاق» جاسىلدار پارتياسى مەن «Respublica» كاسىپكەرلەر پارتياسى قۇرىلا سالا، بىردەن پارلامەنتتىك الامانعا ءتۇستى، باعى مەن بابىن قاتار سىنادى. سايلاۋ قورىتىندىسىندا «بايتاق» 2،30% نەمەسە 146 431 ادامنىڭ داۋىسىن جيناپ، ارتىندا قاراقۇرىم حالىق تۇرعانىن پاش ەتتى. ال سايلاۋ قۇقىعى بار 547 154 ادام نەمەسە 8،59%-ى جاقتاعان «Respublica» پارتياسى سايلاۋشىلارىنىڭ ءۇمىت جۇگىن ارقا­لاپ، پار­لامەنتكە ءوتتى. كەلەسى پارلامەنتتىك دودالارعا بۇدان دا كوپ جاڭا پارتيا ۇمىت­كەرلەرىن سايلاپ قوسادى دەگەن ءۇمىت بار.

«ەلىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن ساياسي جۇيەنى عانا جاڭعىرتۋ جەتكىلىكسىز. رەفورمالار، ەڭ الدىمەن، قوعامدا جاڭا ساياسي مادەنيەت قالىپتاستىرۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە جاڭا قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋى قاجەت» دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى تاياۋدا عانا. ياعني 19 ناۋرىزدا وتكەن پارلامەنتكە پروپورتسيونالدى سايلاۋى ناتيجەسىندە قازاقستان بۇرىنعى ء«بىر كىندىكتى»، ءبىر ساياسي كۇشتىڭ مونوپوليا­سىنا قۇرىلعان جۇيە­دەن باس تارتىپ، كوپپوليۋستى پارتيا­لىق جۇيە قالىپتاستىرۋعا بەرىك قادام باس­تى. دەمەك، قازىر قازاقستاندا پرەزيدەنت كوزدەپ وتىرعان جاڭا ساياسي مادەنيەت قالىپتاسا باستادى.

سىرت كوز نە دەيدى؟

قازاقستانداعى سايلاۋ دەموكراتيالىق ەرەجەلەرگە ساي، زاڭ اياسىندا ءوتتى. سايلاۋ قۇقىعى بار ءار قازاقستاندىقتىڭ ءوز ىق­تيارىن ەرىكتى بىلدىرۋىنە، شەتەلدىك باي­قاۋ­شىلاردىڭ ەركىن جۇمىس ىستەۋىنە بار­لىق جاعداي جاسالدى. شەتەلدىك باي­قاۋشىلار وسىنداي ورتاق پىكىرگە كەلدى. ويتكەنى الەمدە سايلاۋدى كەزەنگەن قارۋ، كۇشەيگەن قىسىم اياسىندا كوزبوياۋ قىلىپ وتكىزىپ جۇرگەن مەملەكەت جەتەرلىك.

«قازاقستانداعى ءماجىلىس سايلاۋىنىڭ قورىتىندىلارى بۇل ەلدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانى تەڭدەسى جوق كوپپارتيالى بولاتىنىن پاش ەتتى: بۇرىن پارلامەنتتە بولماعان پارتيالار دا كىرىپ وتىر. وسى سايلاۋدان كەيىن ەلدە ساياساتتىڭ جاندانۋىن كۇتۋگە بولادى. بۇل قازاقستان ءۇشىن جاڭا شىنايىلىق. ونى قازاقتار ءبىر جىلدان از ۋاقىت ىشىندە جاساپ شىعا الدى»، – دەپ رەسەيلىك جەتەكشى «كوممeرسانت» باسىلىمى تامسانا، ءتانتى بولا جازدى. بۇدان كورشى ەل ساراپشىلارىنىڭ قازاق ەلىنە قىزىعا، قىزعانا قارايتىنىن بايقاۋعا بولادى.

300-دەن استام بايقاۋشىدان تۇراتىن ەقىۇ ميسسياسى بۇل دودا قازاقستانداعى ساياسي ءومىردىڭ جۇزىنە قان جۇگىرتكەنىن مالىمدەدى.

– ءبىز جاڭا كانديداتتاردىڭ ساياسي ارەناعا شىعىپ، سايلاۋالدى ۇگىت جۇمىس­تارىن بەلسەندى جۇرگىزگەنىنە كۋا بولدىق. سايلاۋدى وتكىزۋگە جاۋاپتى ورگاندار جاقسى دايىندىقپەن كەلدى. ارينە، ءبىز بەلگىلى ءبىر وڭ وزگەرىستەر بارىنا كوز جەتكىزدىك. دەگەنمەن، الدا جاسالۋعا ءتيىس ءىس ءالى دە كوپ. بۇل قاتىپ قالعان قاساڭ دۇ­نيە ەمەس، ۇدەمەلى دامي بەرەتىن ۇدەرىس. مۇنداي ماڭىزدى رەفورمالار تەز ارادا، ءبىر كۇندە جۇزەگە اسا المايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل تەك بيلىك تاراپىنان عانا ەمەس، سونداي-اق ازاماتتار تاراپىنان دا شىنايى كۇش سالۋدى تالاپ ەتەدى، – دەدى ەقىۇ-نىڭ سايلاۋدى باقىلاۋ جونىندەگى قىسقا مەرزىمدى ميسسياسىنىڭ باسشىسى جانە ارنايى ۇيلەستىرۋشىسى يرەن چارالامبيدەس.

ول ساياسي جاڭعىرۋلار اياسىندا پارتيا­لار­دىڭ ءوتۋ تابالدىرىعىنىڭ تومەن­دەگە­نىن، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر بولى­گىن حالىقتىڭ تىكەلەي سايلاۋىنا جول اشىل­عانىن، ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋشى كاندي­دات­تارعا جارىسقا تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرىل­گەنىن جەتىستىك رەتىندە اتاپ ءوتتى. ي.چارا­لام­بيدەستىڭ ايتۋىنشا، جالپى العاندا، سايلاۋ قازاقستاننىڭ ساياسي ءومىرىن جانداندىردى، ساياسي باسەكەنىڭ ارتۋىنا سەپتەستى.

«تورتەۋ تۇگەل بولسا...» دەگەننەن شىعا­دى، پارلامەنت سايلاۋىنا قاتىستى ءتۇبى­مىز ءبىر، توركىندەس تۇركى ەلدەرىنىڭ دە توقتامى ءبىر ارنادا توعىستى. تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ (تۇركپا) بايقاۋشىلارى ميسسياسىنىڭ باسشىسى سايلاۋعا جوعارى باعا بەردى، بۇل ناۋقان ءتارتىپ اياسىندا، ەرەجەلەرگە ساي وتكەنىن راستادى.

– ءبىزدىڭ ميسسيا سايلاۋ ۇدەرىسىنە دايىن­دىق دەڭگەيىنە قاناعاتتاندى جانە بۇل سايلاۋدى جوعارى باعالايدى. بۇعان قوسا ءبىزدىڭ ميسسيا پارلامەنتتىك سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ باعىتىندا قابىلدانعان بارلىق شاراعا وڭدى باعاسىن بەرەدى. تۇركپا بايقاۋشىلار ميسسياسىنىڭ بايلامىنشا، قازاقستانداعى پارلامەنت سايلاۋ ترانسپارەنتتىلىك، اشىقتىق، ادىلدىك قاعيدالارىنا سايكەس وتكىزىلدى. ءبىز سايلاۋ ۋچاسكەلەرىندە داۋىس بەرۋ بارلىق ەرەجەگە ساي وتكەنىن، ول ەرەجە­لەردى قاتىسۋشىلاردىڭ بىلەتىنىن انىق­تادىق، – دەدى تۇركپا باقىلاۋشىلار ميسسياسىنىڭ باسشىسى رەدجەپ شەكەر.

جالپى العاندا، بۇكىل ۇدەرىستى 700-دەن استام بايقاۋشى قاداعالاعان. ونىڭ 662-ءسىن – حالىقارالىق ۇيىمدار، قالعانىن – 41 شەت مەمەلەكەت جىبەرگەن. شەتەلدىك بايقاۋشىلاردىڭ قاتىسۋى دودانىڭ اشىقتىعىنا، ايقىن بولۋىنا، ءادىل وتۋىنە ءبىراز ىقپال ەتتى. جاتجۇرتتىق مارتەبەلى مەيماندار جەكەلەگەن كەم-كەتىكتى بايقاعانىن، بىراق تۇتاستاي العاندا سالماقتى بۇزۋشىلىقتاردى تىركە­مەگەندەرىن، ال داۋىس بەرۋ ۋچاسكە­لەرىندە زاڭ نورمالارى ساقتالعانىن اتاپ ءوتتى.

قيمىلداماعان ادامنىڭ ءوزى قاتەلە­سەدى. باس پروكۋراتۋرا ولقىلىقتىڭ بول­ماي قالماعانىنا نازار اۋدارتىپ، ۇگىت جۇمىستارى بارىسىندا سايلاۋ زاڭنا­ما­سىن ورەسكەل بۇزۋدىڭ 40 فاكتىسىن تىركەپ، ادال ەمەس باسەكەلەستىككە جول بەرىل­گەندىگىن انىقتادى. بۇل تۋرالى قاداعالاۋ ورگانىنىڭ وكىلى ازامات سارعازين رەسمي مالىمدەدى. قوعام ەندى ولار بويىنشا زاڭ اياسىندا قاتاڭ شارالار قابىلدانعانىن كۇتەدى.

بۇعان قوسا، جەكەلەگەن كانديداتتار­دىڭ ءوز قارسىلاستارىن كونسترۋكتيۆتى سىناۋ ورنىنا، ار-نامىسى مەن قادىر-قاسيەتىن كەمسىتۋگە، ءتىپتى ىشكى جانە سىرت­قى تۇراقتىلىقتى شايقالتۋعا ارە­كەت­تەنگەندىگى وڭدى بولمادى. بۇل دەمو­كراتياعا جات، وركەنيەتتى ەلگە جارامسىز تىرلىك قانا ەمەس، ەل قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن جاعدايعا الىپ كەلۋى دە مۇمكىن ەدى. بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءسوزىن تاعى دا العا تارتار ەدىك. «گەوساياسي احۋال ۋشىققان كەزدە مەملەكەتتىڭ جانە ازاماتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك جۇگى ارتادى. اڭداماي ايتىلعان ءبىراۋىز ءسوز، ويلانباي قابىلدانعان ءبىر شەشىم ەلگە زاردابىن تيگىزۋى مۇمكىن. ارينە، مەملەكەت ءسوز بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. اركىمنىڭ قالاۋىنشا قارەكەت جاساۋىنا مۇمكىندىك بار. بىراق بۇل باسسىزدىققا جول بەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ءاربىر ازامات ەلدىڭ تىنىشتىعىن جانە ونىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋعا قاتىستى زاڭ تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداۋعا مىندەتتى. زاڭ مەن ءتارتىپ بار جەردە تۇراقتىلىق بولادى. بۇل قاعيدا – بارلىعىنا ورتاق»، – دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت.

ەلەكتورات تاڭداۋى – بارشاعا مىندەت

قازاقستاندى وزىق دەموكراتيالى ەلگە اينالدىرار بەرەكەلى جولدا مەم­لەكەتىمىزدىڭ جاڭا مەجەگە شىعا العا­نىن بىلدىرەتىن ماڭىزدى ءبىر جايت بار. مىسالى، 2007 جىلعى كونستيتۋتسيالىق رەفور­ماعا سايكەس، ورتالىق ازيادا تۇڭ­عىش رەت قازاقستاندا پارلامەنت پرو­پورتسيونالدى جۇيە نەگىزىندە سايلاندى. سول 2007 جىلعى 18 تامىزداعى پارلامەنتتىك دوداعا 7 پارتيا قاتىستى، الايدا 7 پايىزدىق كەدەرگىدەن تەك «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى وتە الدى. سونىڭ دەپۋتاتتارى ماجىلىستەگى پارتيالارعا بولىنگەن بارلىق دەپۋتاتتىق كرەسلونى 100% جايلادى.

2012 جىلعى قاڭتارداعى سايلاۋ قورى­تىندىسىندا «نۇر وتان» 80،99% داۋىس پەن مانداتتى يەلەندى. 2016 جىلعى 20 ناۋرىزداعى سايلاۋ ناتيجەسىندە «نۇر وتاننىڭ» كورسەتكىشى 82،20%-عا ءوستى. ق.توقاەۆتىڭ ساياسي رەفورمالارىنىڭ باستالۋى ارقاسىندا 2021 جىلعى 10 قاڭتارداعى پارلامەنتتىك سايلاۋدا «نۇر وتان» پارتياسى 71،09% مانداتتى عانا قانجىعالادى.

بۇل رەتتە ايتارىم، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى سايلاۋدىڭ ادىلدىگىنەن كوڭىلى قالعان ەلىمىزدەگى 12 ميلليوننان استام سايلاۋ­شى ەلەكتوراتتىڭ بيىلعى ناۋقانعا تەڭ جارتىسىنا جۋىعى قاتىسپاعاندىعى كوڭىل قىنجىلتقانى راس. شىنىن ايت­قاندا ءبىز، قازاقستان حالىق پارتياسى، بيىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋدا سايلاۋشىلار قاراسى باسىم بولادى دەپ كۇتكەنبىز. سولاي بولا تۇرا، 2023 جىلعى 19 ناۋرىزداعى سايلاۋدىڭ پروگرەسسيۆتى قىرىن انىق اڭعاردىق. ياعني ساياسي مونوپوليامەن كۇرەس شارالارىنىڭ جەمىس پەن جەتىستىك بەرە باستاعانى ايقىندالدى.

وسىدان ءۇش جىل بۇرىن مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا قازاقستاندا پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا ينستيتۋتى قاجەت ەكەندىگىن ايتقاندا ونىڭ بۇل ۇسىنىسىنا كۇمانمەن قاراعاندار قاتارى كوپ بولعان. الايدا بۇل باستاما دا جۇزەگە اسا باستادى. بۇل رەتتە جاڭا، VIII شاقىرىلىمداعى پارلامەنتكە حالىق قالاپ وتىرعان وپپوزيتسيالىق پارتيا مەن جەكەلەگەن شىنايى وپپوزيتسيا وكىلدەرى دە ەنىپ وتىر. بۇل پارلامەنتتەگى پىكىر الۋاندىعىنا وراسان اسەر ەتەتىندىگى ءسوزسىز.

ەندى پارلامەنتكە وتكەن پارتيالارعا توقتالسام. حالىق ايتسا، قالت ايتپايدى. قازاقستاندىقتاردىڭ قالاۋى قيسىندى، ءارى زاڭدى. مىسالى، دودادا باسىمدىق تانىتىپ، الدىنا قارا سالماي، 53،90% داۋىسپەن پارلامەنت مانداتىنىڭ باسىم سانىنا يە بولعان «Amanat» پارتياسى قازاقستاندىق ساياساتتىڭ الىبى سانالادى. بۇل كوركەم تىلمەن ايتقاندا، ساياساتتىڭ سۇيەگىن شاعىپ مايىن ىشكەن مايتالمان مامانداردى توپتاستىرا العان ءتيىمدى ساياسي قۇرىلىم. ول قولىندا قۋاتتى رەسۋرستار شوعىرلانعان، ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە تامىرداي تارماقتالعان فيليالدىق جەلىسى، سونداي-اق ءىرى كاسىپورىنداردا باس­تاۋىش ۇيىمدارى بار ءىرى ساياسي كۇش.

«اۋىل» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ سايلاۋشىلاردىڭ 10،90% داۋىسىن جيىپ، ەكىنشى تۇعىرعا كوتەرىلۋى دە ءبىراز جايتتان حابار بەرەدى. بۇل ۇلتى­مىزدىڭ التىن بەسىگى، مىقتى تەمىر­قازىعى، ەلدىڭ اسىراۋشىسى سانالاتىن اۋىل تاقىرىبىنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇر­عان وزەكتى ماسەلە ەكەنىن پاش ەتتى. اۋىل، اتاجۇرت، تۋعان جەر، اتامەكەن، التىن بەسىك سياقتى ۇلتىمىز ءۇشىن قا­سيەت­تى ۇعىمداردى حالقىمىزدىڭ ءارى قاراي ارداق تۇتاتىنىن كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە «اۋىل» پارتياسى 2021 جىلعى پارلا­مەنتتىك سايلاۋدا 5،29% جيناپ، جەڭىس تۇعى­رىنا تاياپ كەلگەن. بۇل جولى ءوز قول­داۋ­شىلارىن بارىنشا جۇمىلدىرا العانى اڭعارىلادى.

8،59% داۋىس كورسەتكىشىمەن ۇشتىكتى تۇيىقتاعان «Respublica» پارتياسى پار­لامەنتكە جاڭا لەپ اكەلەدى، ونىڭ جۇ­مىسىنا سونى سەرپىن بەرەدى دەپ كۇتى­لۋدە. سەبەبى ول ءوزىن كاسىپكەرلەردىڭ، ىسكەر­لەردىڭ، جاستاردىڭ پارتياسى دەپ دارىپ­تەيدى. «Respublica»-نىڭ عالامات جەڭى­سىنە ونىڭ ۇگىت جۇمىستارىنا زاماناۋي اق­پاراتتىق تەحنولوگيالاردى پارمەندى پاي­دالانا الۋى دا ىقپال ەتتى.

«اق جول» پارلامەنتتىك پارتياسى سايلاۋشىلارىنىڭ 8،41%-ىنىڭ قۇرمەت-قوشەمەتىنە بولەندى. سوڭعى جىلدارى پارتيانىڭ ءوز قاتارىنا ۇلتجاندى، پاتريوت ازاماتتاردى تارتۋعا، ۇلت قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ مۇددەلەرىنە باسىمدىق بەرۋگە كۇش سالۋى ءوز جەمىسىن بەردى.

ءبىزدىڭ قازاقستان حالىق پارتياسى بۇل جولعى سايلاۋدا 6،80% كورسەتكىشكە جەتتى. بۇل رەتتە ايرىقشا اتاپ وتەر­لىگى – حالىق پارتياسىنىڭ سايلاۋالدى باع­دارلاماسىنداعى ماقساتتارى پرە­زيد­ەنت توقاەۆتىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپتى مەملەكەت قۇرۋ جونىندەگى ۇستانىپ وتىرعان باعىتىمەن تولىعىمەن سايكەس كەلەدى. ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى كەزىندە وتكىزىلگەن كوپتەگەن كەزدەسۋ مەن پىكىر الماسۋ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ادىلدىككە ءزارۋ بولىپ وتىرعاندىعىن جانە مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ دۇرىستىعىن كورسەتتى.

سايلاۋشىلاردىڭ 5،20%-ى تاڭداعان جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا – ساياسات ساحناسىنداعى ارپالىس­تار مەن تايتالاستاردىڭ ارداگەرى سانالادى. پرەزيدەنتتىك ساياسي جاڭعىرۋ ارقاسىندا ول تۇڭعىش رەت زاڭ شىعارۋشى بيلىككە كىرۋگە قول جەتكىزىپ وتىر. ياعني قازاقستاندا وپپوزيتسيالىق قوزعالىس قايتا ورلەي باستاعاندىعى كورىنەدى.

سونىمەن بىرگە سوتسياليستىك يدەولوگيا مەن سولشىل-ورتالىق يدەيالاردى ۇستاناتىن قازاقستان حالىق پارتياسى باعدارلاماسىنداعى الەۋمەتتىك-دەموكراتيالىق باعىتتاردان جسدپ-مەن ۇقساستىقتاردى تابۋعا بولادى. بۇل الداعى ۋاقىتتا پارلامەنتتە قوس پارتيانىڭ دەپۋتاتتىق توپ قۇرىپ، بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزىپ، يگى جوبالاردى بىرلەسە جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.

سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن بارلىق پارتيانى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاپ، الداعى اتقاراتىن جۇمىستارىنا تابىس تىلەي وتىرىپ، حالىق يگىلىگى جولىندا كۇش بىرىكتىرەتىنىمىزگە، ەل تالابىنىڭ ۇدەسىنەن شىعاتىندىعىمىزعا سەنىم بىلدىرەمىن. ويتكەنى سايلاۋدىڭ دا باستى ماقساتى – ساياسي ماقساتتا باسەكەلەسە وتىرىپ، ەلدىك مۇددەدە ىنتىماقتاسۋ.

قورىتا ايتقاندا، حالىق ءوز تاڭداۋىن جاسادى، بارشاسى، سونىڭ ىشىندە بيلىك تە سوعان مويىنسۇنادى. سايلاۋ ەلدىڭ ىنتىماعىن ايشىقتاپ، بىرلىگىن بۇتىندەدى. ەندى جاڭا پارلامەنت مەملەكەت پەن حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرلىگىن تۇگەندەۋگە ءتيىس. بۇل جولدا ەندىگى كەزەكتە ىقپالدى پار­لامەنتتە حالىقتىق كواليتسيا قۇرا وتىرىپ، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەتكە وڭ ىق­پال جاساپ، ورتاق ماقساتقا بىرلەسە قول جەتكىزۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى زاڭ مەن ءتارتىپ ۇستەمدىك ەتكەن ەلدە تۇراقتىلىق تا، باقۋاتتى ءومىر دە بولادى. سوندىقتان بىرلەسە تىزە قوسا وتىرىپ، جوقتىقتىڭ قانجىعاسىنا بايلانباي، باردى باعالاپ، قازاقى ۇعىمعا سالعاندا، توبە بي اتانعان ەل تۇلعالارىنىڭ حالىققا قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن، سول ارقىلى مەملەكەتىمىزدىڭ وركەندەۋىنە، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جوعارىلاۋىنا جول سالعان، كەلەر كۇندەرگە كەمەل قادام جاساعان ورىندى. ۇلتتىق مۇددە مەن ورتاق پارىز بارشامىزدان وسىنى تالاپ ەتەدى.

جاڭا پارلامەنت ابىروي مەن العىسقا بولەنۋ ءۇشىن ۇلتقا قالتقىسىز ەڭبەك ەتۋگە، ەلگە قاجەتتى، ءتيىمدى زاڭداردى قابىل­داۋعا، بيلىك پەن حالىق اراسىندا باتىل دانەكەرلىك ءرولىن ادال اتقارۋعا مىندەتتى. مىنە، سوندا عانا پرەزيدەنتىمىز جاريا­لاعان «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پار­لامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قۇرىلىپ، ەلىمىزدى بيىك مۇراتقا باستايدى.

نايل سايفۋللين،

قازاقستان حالىق پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى