ازاتتىق ءىزاشارى

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان ومار، «EQ»

«نۇر جاۋىپ تۇرعان كوكتەمدە، گۇل تەرە بارساڭ بوكتەرگە…» دەمەي مە مۇقا­عالي. قازاقتىڭ ءتۇپساناسىندا وسى كوكتەمىڭىز ءتۇندى كۇن جەڭگەن ناۋرىزبەن بايلانىستىرىلادى. ۇلتتىڭ جانى مەن قانىنا ءسىڭىستى بولماعان دۇنيە ول ەلدىڭ اقىنىنىڭ دا اۋزىنان شىعۋى نەعايبىل. «اللانىڭ نۇرى جاۋسىن» دەيتىن قازاق. «نۇر جاۋىپ تۇرعان كوكتەمدە» دەپ مۇقا­عاليدىڭ ايتقانى تىپتەن كەرەمەت، ورالىمدى شىققان.

ۇلتتىڭ ءتۇپساناسىن قوتارىپ ايتىپ تۇرعانى كورىنەدى. اقىراپ پەن قاراشانىڭ قاتقاعىنا ۇرىنىپ، التى اي قىس قار استىندا قالىپ كورمەگەن قالالىقتار تۇسىنە بەر­مەي­تىن نە عالاماتتىڭ ءبارى وسى ەكى جولدا جاتىر. بوكتەرگە گۇل تەرىپ شىقپاعان قوعام تۇسىنە بەرمەيتىن كوڭىلدىڭ حوشى، ءومىردىڭ دەسى دە توبە كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟

«كونە تۇركىلەر، قازاقتار ناۋرىز مەرەكەسىن «جىل باسى» رەتىندە عانا ەمەس، تابيعاتتىڭ جاڭارۋى رەتىندە دە تويلاعان» دەيدى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەتنوگراف تاتتىگۇل كارتاەۆا. «ناۋرىزدان سوڭ جاز دەيمىن» نەمەسە «ناۋرىزدان سوڭ جازدايمىن» دەگەندە كوكتەم مەزگىلىنىڭ جاڭارۋىن مەڭزەگەن حالىق اۋىز ادەبيەتى.

«قازاق» گازەتىندەگى (1914، №53) «ناۋرىز قۇتتى بولسىن!» اتتى رەداكتسيا­لىق قۇتتىقتاۋدا جاڭا جىلدىق «جاز» تانىمى بەرىلگەن. «9-شى مارتتا ءتۇن مەن كۇن تەڭەلەدى. سودان كەيىن كۇن ۇزاتىپ جىلى بولا باستايدى. كۇن جىلىعا اينالعانى – جازعا اينالعانى. سوندىقتان 9-شى مارت جاز باسى بولىپ تابىلادى. جاز بولسا دۇنيە جاڭالانادى... جىلدىڭ ءتورت توقساننىڭ ىشىندە دۇنيەنى جاسارتىپ، جاڭالايتىن توقسانى – جاز... قىسقان قىس ءوتىپ، جايلى جاز كەلگەنى، ادام تۇگىل قيمىلداعان، قىبىرلاعان جاننىڭ ءبارى مەيرام ەتەتىن ءبىر مەزگىل... قىس قايعىسىن وتكىزىپ، جازعا ءىلىنىپ، كوڭىلدەرى جادىراپ، مالدارى تولدەپ، ءىرى مالعا ءتول قوسىلىپ، اۋقاتتارىنىڭ ارتقانى قازاقتىڭ كوزىنە كورىنەتىن مەزگىل – جاز»، دەيدى.

ناۋرىز جىل باسى بولسا، مۇقاڭنىڭ سوزىنە جازىلعان «ناۋرىز» ءانى دە وسى تاقىرىپتاعى اندەردىڭ كوشىن باستاپ تۇر. ودان كەيىن قانشاما ءان جازىلىپ، شىرقالدى ناۋرىز تۋرالى. ءبارىبىر بۇل شىعارما تۇڭعىش بولىپ قالا بەرەدى. بۇدان بۇرىن دا تالاي تۋىندىلار بولمادى ەمەس، بولىپ باققان دەر ەدىك. قيلى زامان، قيىن قىستاۋ كۇندەردە ۇمىتىلىپ قالعان دا. ۇلتتى ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتىپ جىبەرۋگە تىرىسقان كەڭەس وكىمەتى كەزىندە الپىس جىلدان استام تويلاۋعا تىيىم سالىپ، 1988 جىلى العاش تويلاندى.

«قانشا عاسىر ءسان بەرگەن دالامىزعا

وزگەشە ءبىر ءانى ەدىڭ بايتاق ەلدىڭ.

سالەم، ناۋرىز! سەن ءبىزدىڭ ارامىزعا

الپىس ەكى جىلدان سوڭ قايتا كەلدىڭ.

سەن ەڭ كونە جىرىسىڭ سانامىزدىڭ،

رۋحي شاتتىعىمسىڭ تاسىپ تولعان.

سەنى تويلاپ، باباسى بابامىزدىڭ

اجەمنىڭ اجەسىنە عاشىق بولعان»،

دەپ جىرلاي ما ايتپەسە مۇحتار شاحانوۆ. وسىنشاما ۇزىلىستەن سوڭ ابدەن ۇمىتۋعا اينالعان ناۋرىزىن حالىق قايتا تويلا­عالى تۇرعاندا ماڭدايى جارق ەتكەن تۋىندىنىڭ ورنى قاشان دا بولەك جانە دارالىعىن ساقتاپ قالا بەرمەك.

«ناۋرىز ايى تۋعاندا،

توي بولۋشى ەدى بۇل ماڭدا»

دەپ باستاپ جىبەرسە، ءسىز دە ءىلىپ الا جونەلەسىز. اۋەلى ولەڭى تۋعان بۇل ءان وسىلاي تۇتاسىپ تۇسە سالعان ءتارىزدى. اۋەنى مەن ولەڭى كىرىگىپ كەتكەنى سونشا، قازىر ءسوزىن جەكە جىر رەتىندە وقۋ قيىنداۋ. بىردەن ءانى باۋراپ الىپ كەتەدى. قار كوبەسىن سوگىپ كەلگەن «التىن كۇرەك» جەلىندەي جىلى لەپ تىڭدارمانىن ءدۇر سىلكىندىرەدى. ولەڭىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ 1973 جىلى جازىپتى. روزا رىمباەۆا شىرقاپ شىققاندا، ساحنانى جاندىرىپ جىبەرەدى. ولەڭ اتىن شىعارعان ءاننىڭ تۋىنا سەبەپشى روزا اپايدىڭ ەڭبەگىن اينالىپ وتۋگە بولمايدى. قازاق دالاسىنا كەڭەس وكىمەتى ورناعالى تويلاۋعا تىيىم سالىنعان ناۋرىز العاش 1988 جىلى سالتاناتتى تۇردە اتالىپ وتكەلى جاتقاندا، انشىگە لايىقتى ءان تاۋىپ، شىرقاۋ تاپسىرىلىپتى. روزا اپايدىڭ كوزىنە مۇقاعاليدىڭ «ناۋرىز» ولەڭى تۇسەدى. اقىننىڭ جىرى جازىلعان كىتاپتى الىپ، كومپوزيتور تالعات سارىباەۆقا بارىپ اۋەنىن جازىپ بەرۋىن وتىنەدى. ول كىسى جازعاندا دا، كەلىستىرگەن. روزا اپايدىڭ كۇيەۋى تاسقىن وقاپوۆتىڭ وڭدەۋىمەن ءان سول جىلعى ناۋرىز مەيرامىندا جارق ەتە قالادى عوي.

ءاننىڭ قىسقاشا تاريحى ءار جەردە جازىلىپ جۇرگەنىمەن، شۋماقتارىندا بۇعىپ جاتقان شىندىق پەن ەمەۋرىندەر تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ءبىز ولەڭ جولدارى تەك مەرەكەلىك كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيدەن عانا تۇرمايتىنىن ايتقىمىز كەلەدى.

«ناۋرىز ايى تۋعاندا،

توي بولۋشى ەدى بۇل ماڭدا.

ساقتالۋشى ەدى سىباعا،

ساپارعا كەتكەن ۇلدارعا،

ناۋرىز ايى تۋعاندا»، دەپ ءبىر قايىرا­دى اقىن. «توي بولۋشى ەدى بۇل ماڭدا» دەپ وتكەن شاقپەن سويلەيدى. ويت­كەنى ولەڭ جازىلعان 1973 جىلى ناۋرىز تويى جاريالى تۇردە تويلانباعان ەمەس پە؟ وسىنداعى ولەڭنىڭ بار قۇپياسى ەلەۋسىز عانا «ەدى» ەتىستىگىنە كومكەرىلە سالعان. ياعني كىلت ءسوز – بۇرىنعى وتكەن شاق «ەدى». ەرتەدە تويلانعان، ودان كەيىن تويلانباعان... اقىن بالا كۇنىندە ناۋرىز تويىن كوردى مە ەكەن، الدە ۇلكەندەردەن ەستىدى مە ەكەن، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. مۇمكىن ەل ىشىندە جىل كەلدى دەپ جاسىرىن تويلاعاندار بولعان دا شىعار. تاريحتا ونداي مىسالدار جەتىپ ارتىلماي ما؟ كەلەسى ەكى جول بالا مۇقاڭنىڭ ناۋرىز تويىنا كۋا بولعانىن راستاي تۇسەتىن سياقتى. بالا مۇقاڭ دەيتىن سەبەبىمىز، «ساقتالۋشى ەدى سىباعا، ساپارعا كەتكەن ۇلدارعا» دەپ تاعى دا وتكەن شاقپەن جازادى. ولەڭنىڭ باستاپ­قى ءسوز قولدانىسىنا بايلانىستى الگىندەي ىرعاقپەن كەتتى دەپ ايتا المايمىز.

بۇل سىباعا بەيبىت كۇندەگى تۋعان-تۋىس، كورشى-كولەمگە ساقتالار سىباعادان ءسال وزگەشە. ەكى-ءۇش جىلعا اسكەرگە نەمەسە ماي­دانعا كەتكەن ادامعا ساقتالعان سىباعا. كەلگەن ءاربىر جاڭا جىلدان جاقسى­لىق كۇتەتىن ىرىمشىل قازاق تاڭىردەن بالا­سىنىڭ امان ورالۋىن تىلەيتىنىن ۇعۋ قيىن ەمەس. ءدام بەرىپ دۇعا قىلماي ما ناۋ­رىز تويىندا؟ ونىڭ ۇستىنە اقىننىڭ بالا­لىق شاعى سوعىس جىلدارىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى.

«ناۋرىز، ناۋرىز، كۇن يگى!

كۇنى يگى جەردىڭ ءتۇرى يگى.

باۋىرى جىلىپ ناۋات-قار،

بابىمەن عانا ءجىبيدى.

شاشىلىپ ىرىس شاناقتان،

شاقىرىپ ءبىر ءۇي ءبىر ءۇيدى،

شاتتانۋشى ەدى ءبىر يگى».

مۇندا دا تابيعي قۇبىلىستاردى سۋرەتتەي كەلە، تومەنگى جاعىندا قازاق اۋىلىنىڭ تىنىسىن ايتىپ كەتەدى. «شا­قى­رىپ ءبىر ءۇي ءبىر ءۇيدى، شاتتانۋشى ەدى ءبىر يگى» دەگەندە، تاعى دا «ەدىمەن» قۇلاتا سالادى. «بۇرىن يگىلەر ءبىر شاتتانۋشى ەدى، بۇگىن ول دا جوققا سايادى».

«وسىناۋ يگى كەڭ جەرگە،

ناۋرىز ايى كەلگەندە،

ناۋرىز تويىن بەرگەندە،

كورمەگەندەر دە ارماندا،

ارماندا – ونى كورگەن دە.

كەلىپ ەم ءومىر-ورمانعا،

ناۋرىز ايى كەلگەندە».

ءيا، بۇدان كەيىن ناۋرىز تۋرالى قانشا ءان جازىلىپ، قانشاسى شىرقالمادى. جىل سايىن دەمەسەك تە، جىل ارا ءبىر اننەن شىرقالىپ جاتادى. ءبارىن تۇگەندەۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىز ءسوز ەتكەن تۋىندى سونىڭ بارىنە ءىز اشار بولعانىن ايتقىمىز كەلەدى. ناۋرىز دۋمان جالعاسا بەرسىن!