ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قاي كۇن؟

سۆەتقالي نۇرجان بۇل تۋرالى: «كورىسۋ كۇنى» دەگەن مەيرام جوق، ۇلىس­تىڭ ۇلى كۇنى – جاڭا جىل مەرەكەسى بار. ءاز ناۋرىز دا، امال دا وسى 14-ىن­دە باستالادى. بۇل كۇللى تۇركى، بارشا قازاقتىڭ ءتول جاڭا جىلى! مەنى تىڭداماساڭىز دا، شاكارىم قاجى، ءماشھۇر ءجۇسىپ سىندى اۋليەلەرگە قۇلاق اسىڭىز. ولاردىڭ جانە باسقا دا قازاقتىڭ قاسيەتتى اقساقالدارىنىڭ ايتۋىنشا، 22 ناۋرىز – «قىزىلباستاردىڭ»، ياكي شيعالاردىڭ جاڭا جىلى. ساناعا ءبىرازدان بەرى ءسىڭىپ قالعان: «كۇن مەن ءتۇن 22-سىندە تەڭەسەدى» دەگەن ءسوز جالعان. ول كەزدە كۇننىڭ ۇزاقتىعى 15-20 مينۋتقا ۇزارىپ كەتەدى. نانباساڭىز، قولىڭىزدا قۇرالىڭىز بار: تەكسەرىڭىز!

بۇل كۇنى تابيعاتتا باسقا دا كوپ­تەگەن وزگەرىس بولادى. مىسالى، سامار­قاننىڭ كوك تاسى ەريدى، بالپاق ىننەن شىعادى، قوي تاڭسارىدە سامالىققۇستىڭ ساۋلەسىن كورەدى دە، قوشقار كوككە قاراپ مەكىرەنەدى، بالىق سۋ بەتىنە شىعىپ قارىنىمەن اۋنايدى، قاراتورعاي تۇم­سىعىن سۋمەن شىلايدى، جەتى توعىستىڭ ءاۋىرى بىلىنەدى، «امالدىڭ اقشا قارى» نەمەسە «قۇسقاناتى» جاۋادى، ت.ب.

«كورىسۋ» – سول ۇلىق مەرەكەنىڭ ءبىر اتريبۋتى عانا! نەگە ءوز تىنىسىمىزدى ءوزىمىز تارىلتىپ، قولدان جاساندى مەيرامدار جاساۋعا قۇمارمىز؟ نەگە كوزكورەكى اقيقاتتارعا سامارقاۋلىق قىلىپ، جالعاننان پەردە تۇتۋعا وڭ يىعىمىزدى بەرىپ تۇرامىز؟» دەپتى.

«يمانسىزدىق نامازدا – قىزىل­باستار سالعان جول» دەگەن ولەڭى بار ەدى ابايدىڭ. ەندەشە، ناۋرىزدىڭ 21-ىنەن 22-سىنە قاراعان ۋاقىت ءبىزدىڭ ساناعا ءسىڭىپ قالعان. ال الاش ارىستارى مەن عۇلامالارى جىل باسى دەپ 13-ىنەن دە ەرتە كۇندى، 9 ناۋرىزدى كورسەتەدى. ونى وقىعاندا، تىپتەن قايران قالدىق. وسىنىڭ ءوزى ەتنوگراف زەرتتەۋشىلەردى ناۋرىزدى تاني تۇسۋگە، تانىتا تۇسۋگە جەتەلەردەي. «ماعان دا مويىن بۇر» دەيتىندەي. قازىر قازاق ناۋرىزدى تا­نىماق تۇرماق، اۋەلى شىن مانىندەگى جاڭا جىل رەتىندە مويىنداۋ كەرەك شىعار دەگەن ويدامىز. ويتكەنى الاش قايرات­كەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە كوز جۇ­گىرتكەندە، بۇل ءداستۇر دە، ءدىن دە، عۇرىپ تا ەمەس، جاڭا جىلدىڭ باسى ەكەنىن انىق تانيمىز. ەندەشە نەگە ءبىز جاڭا جىلدى شاپانعا وراپ، تۇساۋكەسەر راسىمىمەن كومكەرىپ، كيىز ۇيگە تىعىپ قويدىق؟ بە­سىككە بولەۋ، تۇساۋكەسەر سياقتى جورال­عىلار بالا قىرقىنان شىققاندا، ءتاي-ءتايلاي باستاعاندا جا­سالىپ جاتاتىن جورالعىلار عوي. ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتىپ، قىز قۋىپ، اسىق ويناپ، اعاش وتىرعىزىپ، تۇمانىڭ كوزىن اشاتىن ناعىز جىل مەرەكەسى – ناۋرىز. «قىر بالاسى» ء(اليحان بوكەيحان) «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 جىلعى 9 ناۋرىزداعى №53 سانىندا «جاڭا جىل» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي: «بۇل كۇندى پارسى تىلىندە «ناۋرىز» دەيدى، جاڭا جىلدىڭ باسى دەيدى... ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جاڭا جىلى مارتتا بولعانى اداسقان ەمەس. جاڭا جىل مارتتا بولسا كۇن مەن ءتۇن تەڭ بول­عاننان باستاۋ كەرەك. ەسكى ستيلدە بۇل كۇن 9-شى مارت بولادى»، دەپ جازىپتى.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل دۇنيەسى اي مەن كۇن الماسىپ، تاۋلىك پەن جىل دوڭگەلەۋىنەن حاباردار مامان جىلىك­تەپ شاقپاسا، ەكىنىڭ ءبىرى پايىمداي بەرمەيتىن عىلىمي ماقالا. وقىر­مان­نىڭ كوكەيىندە نەگە 9 ناۋرىز دەگەن سۇراق قالادى. ءاليحان بوكەيحان عانا ەمەس، مىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، تاعى باسقالارى دا 9 ناۋرىز دەپ كورسەتەدى. الاش ارىستارىنىڭ قاي-قايسى بولسىن ەرەكشە ءمان بەرگەن ناۋرىز مەيرامىنا گازەتتەردە ماقالا جاريالاپ، استارىنا ۇڭىلگەن.

ءا.بوكەيحان ءبىز جوعارىدا مىسالعا كەلتىرگەن «جاڭا جىل» اتتى ماقالا اراسىندا كۇنتىزبە جاسالۋىنىڭ رەتىنە قاراي ەسكى، جاڭا ستيل دەپ قاراس­تى­رادى. «XIX عاسىردا وسى ەكى ستيل اراسى 12 تاۋلىك ەدى. بىزدە 7-ءىنشى مارت بول­سا، جاڭا ستيل ەۋروپادا 19-نشى مارت ەدى. حح عاسىردا جاڭا ستيل كەمدە-كەم جات­قان ءبىر تاۋلىگىن قو­سىپ الدى. ەندى ەسكى ستيل اراسى 13 كۇن بولادى»، دەي­دى. ەسكىشە 13-ىندە تۋادى دەگەن وسى ما ەكەن الدە؟

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى «ەڭ ۇلىق مەيرام» ناۋرىزدى قايسىبىر جىلدارى 14-ىنەن باستاپ 22-سىنە دەيىن تويلاۋدىڭ جاڭا فورماسى ويلاستىرىلىپ، حالىق نازارىنا ۇسىنىلعان ەدى، اياقسىز قالدى. «زياتكەرلىك كۇنى»، «ۇلتتىق تاعامدار كۇنى» سىندى اتاۋلى كۇندەر بارتىن وندا. نەگىزى بۇل دا ەرتەدەن بار ۇستىن، 14-ىنەن باستاپ تويلاۋ. دەمەك ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن اتاپ وتۋدە اۋەلى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن 13-ءىن نازارعا العان ءجون ەمەس پە؟ سونىمەن قاتار «قازاقتىڭ جاڭا جىلى ءدىن اسەرىنەن تازا. بۇل كۇنى ەشبىر قۇل­شىلىق، ءدىن ادەتتەرى جاسالمايدى. بار بولعانى ەل ءبىر-بىرىمەن كورىسىپ، «جا­سىڭ قۇتتى بولسىن!» دەيدى.

...بۇل مەيرامدى تۇرمىسپەن، عى­لىممەن بايلانىستىرىپ، قوعامعا يگى ءىس جاسايتىن مەيرام ەتۋ كەرەك» دەگەن ماعجان جۇماباەۆتىڭ ءسوزى كۇنى بۇگىنگە ماڭىزدى دەپ بىلەمىز.