ناۋرىز – ءىلىم-عىلىمنىڭ شامشىراعى

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان ومار، «EQ»

شامامەن ون ەكى مىڭ جىلداي، مۇمكىن ودان دا بۇرىن اسپان دەنەلەرىنىڭ ورنالاسۋىن عىلى­مي دالدىكپەن مەڭگەرگەن تۇركى جۇرتىنىڭ دانىشپاندىعىنا قايران قالامىز. ا.گوربوۆسكي دەگەن عالىم ون-ون ءبىر مىڭ جىل بۇرىن اسا ءىرى مادەنيەت بولعان دەيدى. وعان دالەل وتە كوپ. وسىدان بەس-التى مىڭ جىل بۇرىن تۇركى حالقى مەكەن ەتكەن قازىرگى قاراقالپاق جەرىنەن تابىلعان «قوي قىرىلعان» اتتى قاڭلى تايپاسى جاساعان (كەي جەردە قوڭىرات دەپ جازىلعان) اسپان دەنەلەرىن زەرتتەيتىن ۇلكەن راسىتحانا (وبسەرۆاتوريا) تابىلۋى دا – قازاق حالقىنىڭ ءبىلىم ىزدەنگىش، جوعارى مادەنيەتتى حالىق ەكەنىنىڭ دالەلى. مادەنيەتى مەن وقۋ-ءبىلىمى بولماسا، راسىتحانا دا بولماس ەدى. سول اسپان شىراقتارىنىڭ بەلگىلى مەزگىلدە كورىنبەي كەتۋى مەن ايلار وتكىزىپ بارىپ قايتا تۋىپ، قۇبىلۋىنا قاراي جەكە-جەكە ات قويىپ، تاني ءبىلۋى استرونوميالىق، ما­تەماتيكالىق، گەومەتريانى مەڭ­گەرگەن تەرەڭ بىلىمدىلىگىنەن ەدى.

وسى شەتسىز بەن شەكسىز عالامداعى اسپان شىراقتارىنىڭ قوزعالىسىن اسا دالدىكپەن رەتتەپ، وزىنە تارتىپ ۇستاي­تىن، بىراق ءوزى ءومىرى قوزعالمايتىن الىپ جۇلدىز – تەمىرقازىق. جىل بويى قوزعالىستا بولىپ، تابيعات-انا بوساڭسىپ، جاڭاراتىن ۋاقىت – ناۋرىز ايىندا اي مەن كۇن تەمىرقازىق تۇبىندە توعىسادى. قازاق حالقىنىڭ استرونومدارى تەمىرقازىق جۇلدىزىن اسپان مەن جەردىڭ تىرەگى، كىندىگى دەگەن. قازىرگى ناۋرىز تويىنا ارنالعان مەملەكەتتىك ەمبلە­ما­داعى ورتاداعى تاياقتىڭ ەكى جاعىنا شيرا­تىلعان قوشقار ءمۇيىز ىسپەتتەس سۋرەت وسى عالام جاراتىلىسىن بەينەلەپ تۇر. ورتاسىنداعى تاياق – تەمىرقازىق. ال ەكى جاعىنداعى شيىرلەي جينالعان ءجىپ – سول اق قوي مەن قارا قويدى (كۇن مەن ءتۇن عوي) ارقانداعان ءجىپ سۋرەتى.

تەمىرقازىقتىڭ وسى قوشقار ءمۇيىز زاڭى تۋرالى عالىم اقجان ماشاني «اسپان كىندىگىن تەمىرقازىق دەپ اتاپ، وعان تەبەننىڭ باعىتتالۋىن ءبىلۋدىڭ ءوزى ەرتە زاماندا حالقىمىزدىڭ ماگنيت تەمىر قاسيەتىن بىلگەندىگى. وگىزحاننىڭ (وگىزحان – تۇركى جۇرتىنىڭ ميفتىك كەيىپ­كەرى) قۇرىلتاي توبىندا وردانىڭ ەكى بوساعاسىندا قىرىق قۇلاش اعاش ورناتىلعان. سول اعاشتاردىڭ باسىندا تاۋىق، تۇبىندە قوي بايلانعان. تاۋىق – ۋاقىت ءبىلدىرۋشى. اق قوي مەن قارا قوي – ءتۇن مەن كۇن سيپاتى. وسى ەكى قويدىڭ اعاش تۇبىنە بايلانۋى تەمىردىڭ ماگنيت كۇشىن سيپاتتايدى. ويتكەنى قوي اتتى ەكى بۇرىش – ەسەكقىرعان، تەمىر، مارت – مارس پلانەتاسىنىڭ ءۇيى. ول وردانىڭ توبەسىندەگى اسپان تىرەگى تەمىرقازىقتىڭ تۇبىنە بايلانادى. تەمىرقازىققا ارقاندالعان اق قوي مەن قارا قوي ەكەۋى ەكى جاققا قاراي قازىقتى اينالا ءجۇرىپ، ارقان قازىققا ورالىپ قىسقارادى دا، اقىرىندا ەكى قوي قازىق تۇبىنە كەلىپ، قاراما-قارسى توعىسادى. وسى ەكى قويدىڭ ءىزى، ەكى سىڭار ءمۇيىز سپيرال بولىپ شىعادى. اق قوي مەن قارا قويدىڭ قاراما قارسى كەزدەسۋى – جىل باسى وسى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەندە ەكى ءمۇيىز اراسىنا كۇندىز كۇن، تۇندە اي قونادى. ەكى ءمۇيىز سول كەزدە اي وراعىمەن توعىسادى، توعىس ايى، كورىس ايى سول»، دەپ جازعان ەدى ءوز ەڭبەگىندە.

قازىرگى كەزدە عالىمدار راسىندا، الەمدى ۇستاپ تۇرعان شيراتىلعان ءجىپتىڭ ماگنيتتىك تارتۋ كۇشى دەيدى. الەم قوزعالىسىندا قۇس جولى جۇلدىزدارىن، تۇماندىقتاردا ماگنيت ءجىبى سەكىلدى قوشقار ءمۇيىز فورمالار ءجيى كەزدەسەدى ەكەن. ورگانيكالىق زاتتاردىڭ مولەكۋلالارى ەكى ءتۇرلى جىپتەن سپيرال تۇرىندە شيراتىلىپ قۇرىلعانىن كەيىنگى كەزدە عالىمدار دا ايتىپ ءجۇر.

تەك قازاق حالقى عانا ەمەس، اۋەلى ادام­زاتتىڭ جەر بەتىندەگى تىرلىگى تاۋلىك ساناۋ، مەزگىل اۋىسۋ، اۋا رايى وزگەرۋى اس­پان دەنەلەرىمەن بايلانىستى. ال مال شارۋا­شىلىعىمەن اينالىسقان قازاق حالقى ۇركەر، سۇمبىلە، تارازى وسى ءۇش شوق­جۇلدىزىنىڭ كوكتە كورىنۋى مەن باتۋىنا قاراپ جىل مەزگىلىندە اسپان كوگىندە پايدا بولۋى مەن جوعالۋىنا قاراي ماۋسىم اۋىسۋىن، مال كۇيتتەپ، كۇزەن سالىپ، كۇيىك الاتىن كەزدى، ەگىستىك ەگۋ ۋاقىتىن باستاعان. «مال وسىرسەڭ قوي ءوسىر، پايداسى ونىڭ كول-كوسىر» دەپ قوي شارۋاشىلىعىن ەكونوميكانىڭ وزەگى، تىرشىلىگىنىڭ كوزى ەتكەن. جىل مەزگىل­دەرىنە قاراي جاز جايلاۋعا، قىس قىستاۋعا كوشىپ، قوي شارۋاشىلىعىنىڭ جايىن كۇيت­تەگەن. سەبەبى بالا-شاعاسىنىڭ ءناسى­بى وسى مالدىڭ جايىنا بايلانىس­تى ەدى. ەندى كۇزدە توقتى جۇلدىزىن ىعىس­­­­تىر­عان ۇركەر شوقجۇلدىزى قىس ايى اس­پان كوگىنە جارقىراپ كوتەرىلەدى. سودان ناۋرىز ايىنىڭ 13 كۇنى جىلىس­تاپ جىلجىپ كورىنبەي كەتەدى دە، ورنى­نا ماڭىراي باسىپ، توقتى جۇلدىزى كىرە­دى. بيىل كىرگەلى وتىرعان مۇشەل جىل قويان­مەن بىرگە تەمىرقازىق تۇبىندە توعى­سادى. وسى كەزدە جەر پلانەتاسىنا كوك­تەم كەلىپ، قىس قاھارىنان امان شىق­قان ەل-جۇرت قىستان امالداپ، امان شىقتىق دەپ قىستاۋدان جايلاۋعا كوشىپ، 14 ناۋرىزدا قۋانا قاۋىشادى، كورىسەدى. وسىلاي تابيعات مەرەكەسى، جاڭا جىل باسى – ناۋرىزدى قارسى العان. تابيعات قۇبىلىسىن تىرلىكتىڭ وزەگىنە، تابيعاتتى قۇرمەتتەۋ مەرەكەسىنە اينالدىرعان تۇركى جۇرتى كۇندەلىكتى تۇرمىستا قىستان امان شىققانىدارىنا تاۋبە دەسىپ، ءبىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراپ، مەيىرىم توگىپ، قوناققا شاقىرعان. سونداي سالتتىڭ ءبىرى شەكەگە شاقىرىپ، ءدام تاتتىرۋ وسى مەزگىلدە جاسالعان. قازىر دە بۇل سالتتى ۇمىتپاي ومىرلەرىنە وزەك ەتكەن قازاقتار قاتارىمىزدا بار.

تابيعاتتىڭ ءىلىمى مەن عىلىمىن دەن قويا زەرتتەگەن تۇركى جۇرتىنىڭ جۇلدىزشىلارى ناۋرىزدىڭ 21-22 قاراعان ءتۇنى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەننەن كەيىن تاڭ اتا كۇننىڭ قاي جۇلدىزدار توبى تۇسىنان شىعاتىنىن باقىلاعان. ەستەرىڭىزدە بولار، بارلىق جانۋارلار جينالىپ الىپ تاڭ اتا كۇننىڭ شىعۋىن اڭدىپ، جىلعا تالاساتىن اڭىز بار. اڭىز ءتۇبى – اقيقات. مۇنىڭ ءبارى تابيعات قۇبىلىسىن باقىلاپ، انىقتاپ، اسپان دەنەلەرىنە ات بەرگەن سول داۋىردەگى عالىم جۇلدىزشىلاردىڭ اڭىزعا اينالعان ەڭبەگى سياقتى. سونىمەن، ەكى جارىم مىڭ جىلدا كۇن بالىق شوقجۇلدىزىنىڭ تۇسىنان شىققان تابيعي قۇبىلىس بار ەكەن. عالامدىق سيرەك بولاتىن بۇل كۇردەلى قۇبىلىستى استرونوميادا «پرەتسەسسيا» دەيدى. وسى كۇنى سيرەك بولسا دا قولدانىپ جۇرگەن «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى» دەگەن استرونوميالىق ءسوزدىڭ شىعۋى وسى استرونوميالىق قۇبىلىستارعا قاتىستى ايتىلعان ەكەن. استرونوميالىق ءسوز دەمەكشى، اسپان شىراقتارىنىڭ قۇبىلىسىنا قاتىستى قازاق حالقىندا سوزدەردىڭ استرونوميالىق ەتيمولوگيا­سى دا قالىپتاسقان. ناۋرىز تۋعان كۇن تاڭ اتپاي كۇننىڭ شىعۋىن كۇتىپ، جىل باسىنا تالاسىپ تۇراتىن اڭدار تۋرالى اڭىزدا تۇيە جانۋارى بار ەدى عوي. ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە «تۇيە بويىنا سەنىپ، جىلدان قۇر قالىپتى» دەگەن ءسوز دە ايتىلادى. حالىق استرونومياسىندا «ەرتە زاماندا، تۇيەنىڭ قۇيرىعى جەر سىزعاندا، ەشكىنىڭ ءمۇيىزى كوك تىرەگەن زاماندا» دەگەن ءسوز، ءبىر كەزدەرى تۇيەنىڭ مۇشەل جىل باسى بولعان ۋاقىتىن بىلدىرەدى. بۇل شامامەن ون مىڭ جىلدان استام ۋاقىت ەكەن. تۇيە جانۋارى ءبىر كەزدەرى مۇشەل جىل قايىرۋ ەسەبىنە ەنبەگەن بولسا، ەرتەدەگى جۇلدىزشىلار مۇنداي ءسوز جازباس ەدى. تۇيە جەر مەن جاز جانۋارى بولعاندىقتان، ونىڭ قۇيرىعى جەردە جاتادى. ال «ەشكىنىڭ ءمۇيىزى كوك تىرەگەندە» دەگەن سوزگە كەلسەك، ەشكى – كىس جانۋارى. اي جىلجىپ وتىرىپ ەشكى جۇلدىزىنا قىستا، قاڭتار ايىندا ايالدايدى ەكەن. قاڭتار ايىندا ەشكى شوقجۇلدىزى اسپان تورىندە جارقىراپ كورىنىپ، قىس مەزگىلىنىڭ ءسانى مەن ءمانىن كەلتىرگەندىكتەن، «ەشكىنىڭ ءمۇي­ى­­زى كوك تىرەگەندە» دەپ كوركەم ءسوز ساپتاعان.

ايتا كەتەرلىگى، جاراتىلىس زاڭىمەن ءار مۇشەل جىل باسى بولىپ ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت تۇرادى ەكەن. مىسالى، قازىرگى مۇشەل جىل باسى تىشقان جىلىنان قايىرىلعانىنا ەكى مىڭ جىل بوپ قالعان. وسىدان بەس مىڭ جىل بۇرىن سيىر مۇشەلدىك جىل باسى بولسا، ودان ءارى قاراي بارىستىڭ جىل باسى بولعانىنا جەتى مىڭ جىل بولعان. ءارى قاراي قويانعا توعىز مىڭ جىل، ال ون مىڭ جىل بۇرىن تۇيە جىل باسى بولعان ەكەن. ال ۇلۋ – ارسىلان جىل باسى بولعان كەزەڭ وسىدان 12 مىڭ جىل بۇرىن بولسا كەرەك.

ناۋرىزدىڭ وسى عىلىمى مەن ءىلىمى، قۋاتتى رۋحاني مادەنيەت مايەگى ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىن بىرىكتىرىپ تۇر دەسەك، ار­تىق ايتقاندىق ەمەس. ۇلىس وڭ، اق مول بولسىن!

ءزۇبايرا تىلەگەنقىزى،

جۋرناليست