ەكونوميكانى رەتسەسسيا كۇتىپ تۇر ما؟

دۇنيەجۇزىلىك بانك جاھاندىق رەتسەسسيا تاۋەكەلىمەن جالعاسىپ جاتقان بەلگىسىزدىكتى ەسكەرە وتىرىپ، 2023 جىلى الەمدىك ءىجو ءوسىمى 3 پايىزدان پەسسيميستىك 1،7 پايىزعا دەيىن تومەن­دەتتى. ال قازاقستانداعى ەكونو­ميكانى قولدانبالى زەرتتەۋلەر ورتالىعى (AERC) 2023 جىلدى ءبىرشاما ءپوزيتيۆتى باعا­لايدى. بۇل رەتتە AERC ساراپشىلارى قىتايدىڭ «اشىلۋ» فاكتورىن جانە ۋكرايناداعى سوعىستىڭ تەزىرەك اياقتالۋ مۇمكىندىگىن ەسكەرەدى.

ءبىز ءۇشىن باستى تاۋەكەل – ينفلياتسيا بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ۋكراي­ناداعى سوعىس لوگيستيكالىق تىزبەكتەردى بۇزدى، سونىڭ سالدارىنان قازاقستانداعى ينفلياتسيالىق قىسىم ارتا ءتۇستى. بىلتىر جىل سوڭىندا ينفلياتسيا 20،3 پايىزعا جەتتى. ينفلياتسيانىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن ۇلتتىق بانك 2022 جىلى بازالىق پايىز­دىق مولشەرلەمەنى 6 رەت كوتەرىپ، 16،75 پايىزعا جەتكىزدى.

ەكىنشى تاۋەكەل – قازاقستان مۇنايدى بەلسەندى ەكسپورتتاۋشى ەل رەتىندە ءبىر­شاما مۇناي شوگىنا ۇشىرادى. مۇناي نارى­عىنداعى جاعداي دا قۇبىلمالى. 2023 جىل باستالا سالىسىمەن «قارا التىن» نارىعىنداعى احۋال ازىرگە وڭ بولىپ تۇر. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قىتايدىڭ اشىق ەكونوميكالىق ساياسات ۇستانۋى نارىققا قولايلى اسەر ەتتى. ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار باعاسىنىڭ قۇبى­لۋى تەڭگەنىڭ دوللار مەن ەۋروعا قاتىس­تى ايىرباس كۋرسىنىڭ وزگەرىسىنە اسەرىن تيگىزەدى.

تاۋەكەلدەر قاتارىندا قارىز داع­دا­رى­سى دا بار. حالىقارالىق ۆاليۋتا قور­ىنىڭ دەرەگى بويىنشا، الەمدىك ەلدەر­دىڭ قارىز دەڭگەيى 2020 جىلمەن سالىستىرعاندا 10 پايىزدىق تارماققا تومەندەگەنىمەن، ءالى 70 جىلدىق ماكسيمۋمدا قالىپ وتىر، بۇل – ءىجو-ءنىڭ 247 پايىزى.

«ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 2021 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جاھاندىق ءىجو-ءنىڭ 96 پايىزىن قۇرادى. گەوساياسي جاعداي ەلدەردىڭ اسكەري شىعىندارىن ۇلعايتىپ، سوعان وراي مەملەكەتتىك قارىز پروبلەماسى 2022-2023 جىلداردىڭ قورىتىندى­سى بويىنشا ءتىپتى ۋشىعۋى ىقتيمال. مەملەكەتتىك قارىزدىڭ جوعارى دەڭگەيى ينفلياتسيامەن كۇرەستەگى مونەتارلىق ورگانداردىڭ جولىنا كەدەرگى بولادى. وسى رەتتە قارجى مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەت تاپشىلىعىن تومەندەتۋدەگى شەشىمى وزەكتى بولىپ سانالادى. 2022 جىلى 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا اتالعان كورسەتكىش ءىجو-ءنىڭ 3،3 پايىزىنان 2،7 پايىزىنا دەيىن تومەندەدى. ينفلياتسيامەن كۇرەس جانە ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك شىعىندى ازايتۋعا دەگەن ۇمتىلىسى 2023 جىلى جاھاندىق رەتسەسسيا تاۋەكەلىن كۇشەيتە تۇسەدى. دەگەنمەن قازاقستان ءۇشىن حالىقارالىق اگەنتتىك وسى جىلعى ەكونوميكالىق وسىمگە قاتىستى وڭ بولجام ۇسىنىپ وتىر. جالپى قابىلدانعان كۇتۋگە سايكەس، قازاق­ستانداعى بازالىق مولشەرلەمەنىڭ كوتەرىلۋى ىسكەرلىك بەلسەندىلىك يندەكسىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەدى»، دەيدى AERC باس ديرەكتورى جانىبەك ايعازين.

ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ باعالاۋى بويىنشا، 2022 جىلى قازاقستان ءىجو-ءسىنىڭ جىلدىق ناقتى ءوسىمى 3،1 پا­يىز بولدى. ءوسىم درايۆەرى – ورمان جانە بالىق شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى (9،1 پايىز) جانە قۇرىلىس سەكتورىنداعى (9،4 پايىز) ءونىم كولەمىنىڭ ۇلعايۋى. وڭدەۋشى ونەركاسىپ ءبىرىنشى جارتى جىلدىقتا قارقىندى ءوسىم كورسەتكەنمەن، جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باياۋلاپ قالعان، ناتيجەسىندە بۇكىل جىل بويىنا 3،4 پايىزدىق ءوسىم كورسەتكەن. مۇنداي تۇراقسىز ديناميكا ساۋدا جانە تاۋ-كەن ونەركاسىبى سەكتورلارىنا دا ءتان.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق­ستاننىڭ باستى ساۋدا سەرىكتەستەرى – ەۋرووداق، قىتاي جانە رەسەي ەكونو­ميكالارىنىڭ ءوسىم قارقىنى تومەن بولادى دەپ كۇتىلىپ وتىر. دۇنيەجۇزىلىك بانك ولاردىڭ ەكونوميكاسى بيىل 0، 4،3 جانە 3،3 پايىزعا وسەدى دەسە، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى 0،5، 4،4 جانە -2،3 پايىز دەڭگەيىندە بولجايدى. AERC بولجاۋىنشا، بيىل مۇناي باعاسى باررەلىنە 83،1 دوللار دەڭگەيىندە قالىپتاسۋى مۇمكىن. ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆتىڭ ايتۋىنشا، بيىل مۇناي ءوندىرىسى 90،5 ملن تونناعا دەيىن جەت­كىزىلمەك. وسى جىلى ءىرى مۇناي-گاز جوبا­لارىن دامىتۋدىڭ كەشەندى جوسپارى ازىرلەنەدى جانە مۇناي ەكسپورتىن ءارتاراپتاندىرۋ بويىنشا جول كارتاسى جۇزەگە اسىرىلادى. مۇنىڭ ءبارى وتاندىق مۇناي نارىعىنا وڭ اسەر ەتۋگە ءتيىس. ساراپشىلار وسى جاعىن ەسكەرە وتىرا ەلدەگى مۇناي جانە گاز كوندەنساتىنىڭ ءوندىرىس كولەمى 86 ملن توننا (بىلتىر قازاندا 85 ملن توننا بولادى دەپ بول­جاعان) دەڭگەيىندە بولجايدى.

«ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى بىلتىر اقش، قىتاي جانە ەۋروپادا ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك تومەندەپ، بۇل مۇناي باعاسىنىڭ قۇبىلمالى بولۋى­نا اسەر ەتتى. سوڭعى جارتى عاسىرداعى اسا اۋقىمدى گەوساياسي جاعداي ەنەرگيا تاسىمالداۋدىڭ لوگيستيكالىق تىزبە­گىنىڭ قايتا قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى. الەم­دەگى ءىرى مۇناي مەن گاز جەتكىزۋشى رەسەي­گە ەكو­نوميكالىق سانكتسيا، ەمبار­گو جاريا­لاندى جانە مۇنايدى ساتۋ باعا­سى­نا شەكتەۋ قويىلدى. ناتيجەسىندە، كوپ­تەگەن ەۋروپالىق مەملەكەت رەسەي مۇ­نا­يى­نان باس تارتىپ، مۇناي ۇلكەن جەڭىلدىكپەن ازيا نارىعىنا جونەلتىلدى. ونىڭ ۇستىنە الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسى سانا­لاتىن جانە ەنەرگيا كوزدەرىن يمپورت­تاۋشى قىتايداعى COVID-19-عا دەگەن «نولدىك توزىمدىلىك» قاتاڭ ساياساتى ەنەرگيا ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىستى تۇنشىقتىردى. سالدارىنان Brent ماركالى مۇناي باعاسىنىڭ جىل باسىنداعى 77 دوللاردان ناۋرىزدا 139 دوللارعا دەيىن ءوسىپ شىعا كەلگەنىنە قاراماستان، 2022 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءوسىم نەبارى 10 پايىز بولدى، ال جىلدىق ورتاشا باعا باررەلىنە 100 دوللاردان اسقان جوق»، دەپ جازادى AERC.

بۇل رەتتە مۇناي نارىعىنىڭ بولجامى تومەندەگى بىرنەشە سۇرانىس پەن ۇسىنىس فاكتورىنا تاۋەلدى بولماق. بۇل: سۇرانىس ءوسىمىن قامتاماسىز ەتە الاتىن قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ «اشىلۋى»; ەنگىزىلگەن سانكتسيالارعا بايلانىستى رەسەيدەن كەلەتىن ەنەرگيا تاسىمالداۋشىلار جەتكىزىلىمىنىڭ قايتا باعىتتالۋى نەمەسە قىسقارۋى; وپەك+ ارەكەتى; الەمنىڭ دامىعان ەكونوميكالارىنداعى اقشا-نەسيە ساياساتىنىڭ ءارى قارايعى ۆەكتورى.

2023 جىلى قاڭتاردا شىققان حەا بايانداماسى بويىنشا، Brent ماركاسى­نىڭ شيكى مۇنايىنا باعا باررەلىنە 83 دوللاردان كەلەدى، 2024 جىلى 78 دوللار بولادى. اگەنتتىك بيىل مۇناي جانە باسقا دا سۇيىق وتىن ءوندىرىسىنىڭ ءوسىمى تاۋلىگىنە 1،1 ملن، 2024 جىلى 1،7 ملن باررەلگە دەيىن، سايكەسىنشە 101،1 ملن جانە 102،8 ملن باررەلگە دەيىن جەتۋى مۇمكىن دەپ كۇتەدى. حەا دەرەگىنشە، بولجامدى كەزەڭدەگى رەسەيلىك ءوندىرىستىڭ تاۋلىگىنە 1،5 ملن باررەلگە تومەندەۋى وپەك-كە كىرمەيتىن بىرنەشە ەلدەگى ءوندىرىستىڭ جانە وپەك ەكسپورتىنىڭ ايتارلىقتاي وسۋىمەن وتەلەدى. ەگەر بيىل مۇنايعا سۇرانىس تاۋلىگىنە 1،9 ملن باررەلگە ارتىپ، 101،7 ملن باررەلگە جەتسە، بۇل رەكوردتىق ەڭ جوعارى كورسەتكىش بولماق.

ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ ءالى دە تۇسىنىكسىزدىگىنە قاراماستان الەمدىك سۇرانىس ءوسىمىنىڭ تەڭ جارتىسىن قىتاي ىنتالاندىرماق.

«ەكىنشى جاعىنان، جاقسارتىلعان ەنەرگيا تيىمدىلىگى مەن ەلەكتر كولىكتەرىنىڭ جىلدام ءوسىپ كەلە جاتقان ساتىلىمى 2023 جىلى جاھاندىق سۇرانىستىڭ ءوسۋىن كۇنىنە شامامەن 900 مىڭ باررەلگە تەجەيدى. الەمدىك مۇناي نارىعىنداعى سۇرانىس پەن ۇسىنىس تەڭگەرىمىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى تاۋەكەل فاكتورى – 2023 جىلدىڭ 5 اقپانىنان باستاپ رەسەيلىك مۇناي ونىمدەرىن تەڭىز ارقىلى يمپورتتاۋدى شەكتەيتىن ەۋروپالىق وداقتىڭ تىيىمى بولۋى مۇمكىن. مۇنداي تىيىم قازىردىڭ وزىندە ۇلىبريتانيا مەن اقش-تا كۇشىنە ەنىپ تۇر. Bloomberg پىكىرىنشە، ەو تاراپىنان جاريالانعان جاڭا تى­يىم نەگىزگى وتكىزۋ نارىعىن جوعالتقان رەسەيلىك مۇناي ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتى ءۇشىن جويقىن سوققى بولماق. قىتاي مەن ءۇندىستان سياقتى ءىرى ازيالىق نارىقتار وزدەرىنىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى ءۇشىن شيكى مۇنايدى يمپورتتاۋعا كوبىرەك مۇددەلى، ال دايىن ءونىم يمپورتىنىڭ ۇلەسى تومەن»، دەيدى ساراپشىلار.

وتكەن جىل قازاقستاننىڭ مۇناي نارىعى ءۇشىن دە تاۋەكەلگە تولى بولعا­نىن بىلەمىز. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق­ستان مۇنايىن ەكسپورتقا شىعاراتىن كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمىنا (كتك) بايلانىستى. كتك ارقىلى ءبىزدىڭ شيكى مۇنايدىڭ 80 پايىزى سىرتقا تاسىمالدانادى. بىراق AERC ساراپشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، تاۋەكەلگە تولى بولعانىنا قاراماستان قازاقستان ءوز ويىنداعىداي تاسىمال جاساي الدى. بىلتىر كتك ارقىلى جاسالعان تاسىمال كولەمى 2021 جىلعى كورسەتكىشتەن نەبارى 1،7 پايىزعا عانا تومەن بولعان. ناقتى سانمەن ايتقاندا، 2022 جىلى قازاقستان جالپى 64،8 ملن توننا مۇناي ەكسپورتتادى. سونىڭ 81،2 پايىزى كتك-عا تيەسىلى.

ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بازالىق ستسەناري جاعدايىندا بيىل نەگىزگى كاپيتالعا سالىناتىن ينۆەستيتسيا ءوسىمى – 4 پايىز، ورتاشا ايلىق جالاقى ءوسىمى – 18 پايىز، تەڭگە مەن دوللاردىڭ ءوزارا ايىرباس كۋرسى 474،03 تەڭگە دەڭگەيىندە كۇتىلەدى.

«2023 جىلى ورتاشا جىلدىق تۇتىنۋ­شىلىق ينفلياتسيا، بازالىق بولجامعا سايكەس، 9،8 پايىز دەڭگەيىندە بولادى. بيىل جالاقى تولەمىنىڭ جوعارى قارقىن­دى ءوسىمى حالىقتىڭ تۇتىنۋشىلىق سۇرانى­سىنىڭ وسىمىنە قولداۋ كورسەتەدى. الايدا 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 2023 جىلى ينفلياتسيا الدەقايدا باياۋلاي­دى. بىرىنشىدەن، بىلتىرعى جوعارى با­زانىڭ اياسىندا ينفلياتسيانىڭ باسەڭدەۋى كۇتىلۋدە. ەكىنشىدەن، الەمدىك ازىق-ت ۇلىك ينفلياتسياسى ايلىق ماندە تومەندەيدى، ەو مەن رەسەيدە ينفلياتسيا باياۋلايدى. ال ونەركاسىپتىك ينفلياتسيا 2 پايىزعا تەڭ بولماق. بۇعان Brent ماركالى مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى اسەر ەتەدى»، دەپ جازادى AERC ساراپشىلارى.

بازالىق ستسەناري بويىنشا، 2023 جىلى ناقتى ەكسپورتتىڭ جىلدىق ءوسىمى – 0،9 پايىز، ناقتى يمپورت ءوسىمى 4 پايىز بولماق. سونداي-اق 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا اۋىل، ورمان جانە بالىق شارۋاشىلىعى سەكتورى – 4،3 پايىزعا، تاۋ-كەن ونەركاسىبىنىڭ ونىمدەرى – 2،5 پايىزعا، وڭدەۋشى ونەركاسىپ – 3،9 پايىزعا، قۇرىلىس سەكتورى – 7،8 پايىزعا، كوتەرمە جانە بولشەك ساۋدا سەكتورى – 4 پايىزعا، ترانسپورت جانە ساقتاۋ سەكتورى 5،7 پايىزعا ءوسىم كورسەتپەك.

بۇل رەتتە ساراپشىلار بيىل جوعارىدا اتالعان ەكونوميكا سەكتورلارىنداعى ونىمدەردىڭ وسۋىنە بايلانىستى قازاقستان­نىڭ ىشكى جالپى ءونىمى ء(ىجو) 4،2 پايىزدى قۇرايدى، سونىمەن بىرگە سۇرانىس پەن ۇسىنىس ۇلگىلەرى بويىنشا بازالىق ستسەناريدە 2023 جىلى قازاقستان ەكونو­ميكا­سىنىڭ ءوسۋىنىڭ كونسەنسۋس بول­جامى 4،2 پايىزدى قۇرايدى دەپ بولجام جاسايدى. وسىلايشا، ءىجو ءوسىمى مەن ەكونوميكالىق ءوسىم بيىل تەڭەسىپ تە قالۋى مۇمكىن.

AERC بولجامى بويىنشا، بيىل مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە كەلەتىن سالىق ءتۇسىمى 13،8 ترلن تەڭگەنى قۇرايدى. سونىڭ ىشىندە كورپوراتيۆتى تابىس سالىعى – 3،6 ترلن تەڭگە، جەكە تابىس سالىعى – 1،5 ترلن تەڭگە، قوسىلعان قۇن سالىعى – 3،7 ترلن تەڭگە. ال مەملەكەتتىك بيۋدجەت شىعىنى 20،1 ترلن تەڭگەگە جەتۋى ىقتيمال. ۇلتتىق قوردان ترانسفەرت جاسالاتىن 2،2 ترلن تەڭگەنى ەسكەرە وتىرىپ، AERC بيىلعى مەملەكەتتىك بيۋدجەت تاپشىلىعى 4،1 ترلن تەڭگە مولشەرىندە قالىپتاسادى دەگەن پىكىرىن ايتادى.