دوستىق جانە مەملەكەتتىك مۇددە

تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن قا­زاق­ستان كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرا­مىن­داعى وداقتاس مەملەكەتتەردى دوس ساناپ كەلدى. ال قازىر تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر مەن ور­تالىق ازيا ەلدەرىن دوس تۇتامىز. ساياسي، ەكونوميكالىق باعىتتاعى دە­س­ترا­تەگيالىق ارىپتەس ەلدەر دە كوپ. نەگىزى رەسەي وسى ەكو­نوميكالىق تۇر­عى­دان العاندا وداق­تاس ەل. الايدا «قازاق پەن ورىس حا­لىق­تارىنىڭ ارا­سىن­د­اعى قارىم-قاتىناس، بايلانىس ەجەل­دەن باستالادى»، دەيدى سەنات دەپۋتاتى گەننادي شيپوۆسكيح.

– ەكى ەل بايلانىسىنىڭ تەرەڭگە كەت­كەنىن تاريح كوزدەرىنەن كورۋگە بو­ل­ادى. شەكارامىز دا شەكتەسىپ جاتىر، كورشى ەلمىز. ءبىر عانا مىسال – قازاق جەرى ورىس جازۋشى، اقىندارىنا شابىت بەرگەن جەر. ا.س.پۋشكين، م.ا.شولوحوۆ سەكىلدى ۇلى تۇلعالار قازاقستانعا تابان تىرەپ، ىزدەرىن قالدىرعان. ءتىپتى شولوحوۆتىڭ «نا دونۋ – يا كازاك، ا نا ۋرالە – كازاح» دەپ ايتۋىنىڭ ءوزى ورال وڭىرىنە ءسىڭىسىپ، تۋعان جەرىندەي، حالقىنداي كورگەنىن تانۋعا بولادى. قازاق پەن ورىستى باي­لانىستىرىپ، ۇشتاستىراتىنداي وسى سىندى دۇنيەلەر وتە كوپ، – دەدى ول.

دەپۋتاتتىڭ ايتقانىن جالعار بولساق، م.ا.شولوحوۆ باتىس قازاق­ستان­عا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا كەلگەن. ول وتباسىمەن 1941 جىلدىڭ كۇزىندە ەدىلدەگى نيكولاەۆسك قالاسىنا، ال 1942 جىلدىڭ جازىندا ستالينگرادقا جاۋ جاقىنداپ قالعان كەزدە شالعايدا جاتقان قازاق­ستان­عا كوشتى. جازۋشىنىڭ ۇل­كەن قىزى سۆەتلانا ميحايلوۆنا «8 شىلدەدە اكەم ءبىز­دى ەسكى فوردتاعى سولون­تسوۆس­كي فەرماسىنا ودان سوڭ نيكو­لاەۆ­سك جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ دارينسك اۋى­لى­نا الىپ كەتتى. ءبىز سەل­پوۆسكي دۇ­كەنىنىڭ عيماراتىنا قونىستاندىق. العا­شىن­دا جىلادىق، كەيىن ۇيرەنىپ قال­دىق. ويتكەنى بىزگە قازاقتار جاقسى قا­را­دى»، دەگەن ەستەلىك ايتادى.

سوعىس جىلدارى رەسەيدەن قا­زاق­ستان­­عا بەس ءجۇز مىڭ ادام قونىس اۋدار­­­عان. بۇگىندە ورىس ەتنوسى سانى جا­­عى­نان ەلىمىزدەگى ەكىنشى ەتنوستىق توپ جانە تۇرعىنداردىڭ 23،3 پايى­زىن قۇرايدى. جالپى، ورىس حالقى قا­زاق­ستانعا XVI-XIX عاسىرلاردا شار­ۋا­­لاردى، كازاك وتباسىلارىن، جەر اۋدا­رىلعان ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن قونىستاندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە، سون­داي-اق كسرو كەزىندەگى ەڭبەك كوشى-قونى كەزىندە كەلدى. باتىس قازاقستان 1520 جىلى ورىس قونىس اۋدارۋشىلارىن پانالاتقان ەل اۋماعىنداعى ەڭ كونە ءوڭىر.

قازاقستان مەن رەسەي تەرەزەسى تەڭ ەلدەر رەتىندە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە وسىدان 30 جىل بۇرىن رەسمي تۇردە قول قويدى. «وسى جىلدار ىشىندە ءبىر-بىرىنە ىرگەلەس جاتقان ەلدەردىڭ جەتكەن جەتىستىگى از بولمادى»، دەدى گەننادي شيپوۆسكيح.

– قازاقستان ەڭ العاشقى دوستىققا نەگىزدەلگەن كەلىسىمدى رەسەيمەن جا­ساس­­تى. 1992 جىلى 25 مامىردا دوستىق، ىنتىماقتاستىق جانە ءوزارا كومەك تۋرا­لى شارتقا قول قو­يىلدى. قازىر ەكى ەلدىڭ بىرلەسكەن ەكونوميكا، قارجى، تەحنولوگيالىق دۇنيەلەرگە بايلانىستى، ءبىلىم، تا­جىريبە الماسۋعا قا­ت­ى­س­تى بىرقاتار باس­تامالارى ءساتتى جۇ­زەگە اسىپ كە­لەدى. ەكى ەلدىڭ ۇلكەن ءبىر جەتىستىگى بۇل ەۋرازيالىق ەكونو­مي­كالىق ودا­عى (ەەو). ول قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس مەملەكەت باسشىلارى اراسىندا 2014 جىلدىڭ 29 ما­مىرىندا قول قويىلعان كەلىسىم نە­گى­زىندە قۇ­رىلعان. مۇشە ەلدەردىڭ پار­لا­مەنت­تەرى بەكىتىپ، وداق 2015 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا باستاپ كۇشىنە ەنگەن بو­لاتىن. ەەو ەشقانداي ءبىر ساياسي كوزقاراستى بىلدىرمەيدى، ءاۋ باستان تەك ەكونوميكالىق وداق رەتىندە قۇرىلدى. جالپى، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ىن­تى­ماق­تاسۋىنىڭ نەگىزى، ارينە، ال­دى­مەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ەڭ­بەگى ەكە­نى ءسوزسىز.

ەندى ەكى ەل باسشىلارىنىڭ قول جەتكىزگەن كەلىسىمدەرى زاڭ جۇزىندە بە­كى­تىلگەنى ءمالىم، وعان پارلامەنت ءوز ۇلەسىن قوستى. ەكونوميكالىق سالانى دا­مىتۋعا قاتىستى كوپتەگەن قۇجاتتار زاڭ­­مەن نەگىزدەلدى. قابىلدانعان زاڭ­دار ءار ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىنا وراي جاسالدى. ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، شىعىس قازاقستان، پاۆ­لو­دار، سولتۇستىك قازاقستان، قوس­تاناي، اقتوبە، باتىس قازاقستان، اتىراۋ وب­لىس­تارى رەسەيدىڭ بىرقاتار ايماعىمەن شەكارالاس ورنالاسقان. سون­دىق­تان ەكى ەل الدىمەن وڭىرلىك ىنتى­ماق­تاستىقتى دامىتۋعا اسا دەن قويدى. وعان جىل سايىن ەل وڭىرلەرىندە وتەتىن قازاقستان-رەسەي وڭىرارالىق فورۋمى دالەل. ءبىز قاي كەزدە دە ءبىر-بىرىمىزگە اعايىن بولىپ تابىلاتىنىمىز ءسوزسىز، – دەدى ەلدىڭ بايلانىسى تۋرالى وي قوز­عاعان دەپۋتات.

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە كوز سالساق، قازاقستان مەن رەسەي اراسىن­دا­عى تاۋار اينالىمى 2022 جىلى (قاڭتار-قازان) 21،2 ملرد دوللارىن قۇرادى، بۇل وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 7،1%-عا جوعارى (19،8 ملرد دوللار). قا­زاق­ستاننان رەسەيگە ەكسپورت 22،4%-عا ءوسىپ، 7 ملرد دوللاردى، ال رەسەيدەن قازاقستانعا يمپورت كولەمى 0،9%-عا ارتىپ، 14،2 ملرد دوللاردى قۇرادى.

رەسەيدەن قازاقستان ەكونوميكاسىنا سالىنعان تىكەلەي ينۆەستيتسيالار كولەمى سوڭعى 17 جىلدا شامامەن 19 ملرد دوللارعا جەتتى. ءوز كەزە­گىن­دە، رەسەيگە قۇيىلعان ينۆەستيتسيا كو­لەمى 5،7 ملرد دوللاردان استام سو­مانى قۇرادى. 2022 جىلعى III توق­سان­نىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستانعا رەسەي 1،3 ملرد دوللار ينۆەستيتسيا قۇيدى. ەل اۋماعىندا وتكەن جىلى قازاقستان-رەسەي بىرلەس­كەن كاسىپورىندارىنىڭ سانى 41،7 پايىزدان اسىپ، 23 179 كومپانيانى قۇرادى. جالپى، ەكونوميكالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ پراكتيكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميسسيا­نىڭ جانە ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ىن­تىماقتاستىقتىڭ سالالىق باعىت­تا­رى بويىنشا 7 كىشى كوميسسيانىڭ جۇمىسى ىقپال ەتەدى. قازىر ەكى ەل ۇكىمەتى 2018-2023 جىلدارعا ار­نال­عان وڭىرارالىق جانە شەكارا ماڭى ىنتى­ماق­تاستىعى باعدارلاماسى جانە ەكى ەلدىڭ وڭىرلەرى اراسىندا جا­سالعان 200-دەن استام شارت پەن كە­لىسىم نە­گى­زىن­دە جۇمىس اتقارىپ جاتىر.

ەكونوميكالىق سالادا رەسەي فە­دە­­را­تسياسى – قازاقستاننىڭ باس­تى سەرىكتەسى. الايدا بۇل سالانىڭ تۇ­راق­تى بولۋى حالىقتار اراسىندا بىرلىك بولعان كەزدە عانا ساقتالاتىنىن ايتادى ساراپشىلار. قازىرگى اۋمالى-توك­پەلى كەزەڭدە ەكى حالىق اراسىنا ىرىتكى سالۋشىلار كوبەيگەنىن دە كورىپ ءجۇرمىز. «سوندىقتان الدىمەن ەكى ەل ءۇشىن دە مىزعىماس دوستىق ماڭىزدى. بۇل مەملەكەتتىك مۇددەدەن دە جوعارى تۇرۋى ءتيىس»، دەپ تۇيىندەدى پىكىرىن سەنات دەپۋتاتى.