ەلەۋسىز قالعان ەلدى مەكەندەر كوگىلدىر وتىنعا جارىماي وتىر

ءبىر قىزىعى، تاسقۇدىق ەلدى مەكەنىندەگى تۇرعىنداردىڭ دەنى مۇناي تاسىمالداۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. قۇبا جونداردى قۋالاپ، جەر استىمەن تارتىلعان قۇبىرمەن قان تامىرىنداي بۇلكىلدەپ اعىپ جاتقان «قارا التىننىڭ» دىتتەگەن نۇكتەگە شاشاۋسىز جەتۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان بۇل ەلدى مەكەن وكرۋگ ورتالىعىنان 30 شاقىرىمداي قاشىقتا ورنالاسقان. وعان باراتىن اسفالت جولدى بار دەۋگە تاسقۇدىقتىق تۇرعىنداردان ۇيالاسىڭ. دۇرىسىندا بۇرىن بولعان. سوناۋ 80-جىلداردىڭ سوڭىنا تامان «مۇقىر-قۇلسارى» باعىتىندا سالىنعان اسفالت جول قوڭىراۋلى جانە تاسقۇدىق ەلدى مەكەنىنىڭ ىرگەسىمەن وتەتىن. قازىر اتالعان جولدىڭ اسفالتى ابدەن توزعان. ەندى بۇل جولمەن ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس. كولىك يەلەرى شۇرىق تەسىك «اسفالتپەن» سەلكىلدەگەننەن گورى شاڭى بۇرقىراپ جاتقان قارا جولمەن جۇرگەندى ءتاۋىر كورەدى.

ال قوڭىراۋلى، كەنباي، بىل­­قىل­داقتى اۋىلدارى كۇن كوسەم ەسىمى بەرىلگەن كەڭ­شار­دىڭ، ال سارقۇماق، سور­كول اۋىل­­دارىن «گۋرەۆ» اسىل تۇقىم­دى قوي زاۋىتىنىڭ فەرما ورتالىعى بولعان.

بۇرىن ەكى شارۋاشىلىقتىڭ شوپاندارى وتار-وتار قوي ورگىزدى. مەحا­نيزا­تورلارى الا جازداي پىشەن شاۋىپ، قىستا جەم تاسيتىن. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دى­رىل­داعان تراكتورلار، گۇرىل­دەگەن ماشينالار ارتىنا ارقان­داي شۇباتىلعان قارا ءتۇتىن مەن شاڭ قالدىرىپ، ءارلى-بەرلى «شاپقىلاپ» جۇرەتىن. جەلىككەن جىگىتتەردى قاس-قاباعىمەن جاسقاپ، قازاقى بولمىسقا جات ارە­كەت­تەرگە ۇرىندىرمايتىن ونەگەلى قاريالارى قانداي ەدى؟

كەڭشار مەن قوي زاۋىتى تاراعان سوڭ فەرما ورتالىقتارى ەلەۋسىز قالعان. قازىر بۇل اۋىلداردا بۇرىنعىداي قايناعان ەڭبەكتىڭ نىشانى جوق. بۇرىنعىداي ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە قوناق بولىپ باراتىن تۇرعىندار دا، كەلىپ-كەتىپ جاتقان كولىك تە از. ويناپ جۇرگەن بالالار دا كورىنبەيدى. اۋىل­دار­داعى وتباسىلاردىڭ سانى جيىر­ماعا جەتپەيدى. جۇمىس ىزدەپ، وبلىس ورتالىعىنا كەتكەن جاستار اۋىلعا جىل قۇسىنداي اندا-ساندا ءبىر اينالىپ سوعادى.

بۇل اۋىلداردا باعانالاردى ءبىر-بىرىمەن جالعاپ، «دىزىلداپ» تۇرعان ەلەكتر جەلىسىنەن وز­گە ەشتەڭە جوق. كومىردى 10-15 جىل­­دان بەرى كورمەگەندەر بار. بۇ­رىن كومىردى مۇقىر، ساعىز ستان­­سا­­لارىنان تاسىمالدايتىن ەدى. ەن­دى اتالعان ستانسالار گاز جەلى­سى­نە قوسىلعان سوڭ بۇرىنعى­داي تەمىر­جول ۆاگونىمەن كومىر جەتكىزىلمەيدى.

وسىنداي سەبەپتەن ءتورت ت ۇلىگى ءۇشىن عانا امالسىز وتىرعاندار تاماقتى مال تەزەگىمەن پىسىرۋگە ءماجبۇر. ءۇيىن دە سولاي جىلىتادى. سولاي دەسەك تە ءار وتباسىنىڭ شىراعىن جاعىپ، شىرايىن كەلتىرىپ وتىرعان ايەلدەر بەلى قايىسىپ، قىسى-جازى شەلەكتەپ وتىن، سۋ تاسىپ، كۇل شىعارادى. بىراق اۋىل ايەلدەرى اۋدان، وبلىس اكىمدەرىنىڭ قابىلداۋىنا «تۇرمىسىمىز اۋىر، وتىن، سۋ تاسۋدان شارشادىق» دەپ شاعىم ايتا بارعان ەمەس. سودان با ەكەن، بۇل اۋىلدارعا اتىراۋ وبلىسىن باسقارعان اكىمدەردىڭ بىردە-بىرەۋى كەلگەنى، تۇرعىنداردىڭ الەۋ­مەتتىك احۋالىمەن تانىس­قانى جايلى دەرەك جوق. پرەزي­دەنت ار­نايى تاپسىرماسا، سول اۋىل­داردىڭ كوكەيكەستى ماسەلەسىنە نازار اۋداراتىن اكىم تابىلار ەمەس.

بۇل اۋىلداردا تۇرعىندار تۇرمىسىن جاقسارتۋعا قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان كوكەيكەستى ماسەلە شاشەتەكتەن. اۋىلداردىڭ بارىنە كوگىلدىر وتىن اسپانداعى ايعا قول سوزعاننان كەم تۇسپەيتىن ار­مانعا اينالعان. ماسەلەن، اي­سارا ابەزباەۆا 16 جىل بۇ­رىن كەنباي اۋىلىنا كەلىن بولىپ تۇسكەن. ونىڭ كۇندەلىكتى تىر­لىگى وت جاعۋمەن باستالىپ، قاس قاراي­عانعا دەيىن مىگىر تاپپايدى.

– كۇز باستالىسىمەن تاڭەرتەڭ جاققان وتتى كەشكە دەيىن سوندىر­مەيمىن. ءۇيدى جىلىتۋ ءۇشىن پەش­كە كەشكە دەيىن 15-16 شەلەك قي سالامىن. ونى جاعاسىڭ، استىنان ك ۇلىن ءتۇسىرىپ الاسىڭ. كۇنىمىز وتىن، سۋ تاسۋمەن، كۇل شىعارۋمەن ءوتىپ جاتىر، – دەيدى ءتورت بالانىڭ اناسى ايسارا.

وزگە اۋىلدارداعى ايەلدەر دە كەن­بايلىق اقجاۋلىقتىلاردىڭ كە­بىن كيىپ وتىر. بۇل اۋىلدارعا ور­تاق ءبىر ماسەلە – ەلەكتر جارىعى­نىڭ السىزدىگى. بىراق بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارىپ وتىرعان ەشكىم جوق. تۇرعىندار «جارىق وشپەسە ەكەن» دەپ قۇدايدان جالبارىنا تىلەك تىلەيدى.

– ءبىزدىڭ اۋىلعا تابيعي گاز جەلىسى تارتىلادى دەگەن حابار ەستىگەنىمىزگە 20 جىلعا جۋىقتادى. مۇقىر ستانساسىنان 9 شاقىرىم قاشىقتا وتىرمىز. جاقىن ماڭدا 40 جىلعا جۋىق مۇناي بەرىپ تۇرعان كەن ورنى بار. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العالى 30 جىلدان استى. بىراق ءبىز ءالى قي جاعىپ وتىرمىز. قىستا سۋدى ارتەزيان قۇدىعىنان قاۋعالاپ تارتامىز، – دەيدى قوڭىراۋلى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ايسۇلۋ نۇرعاليەۆا.

وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى قايرات نۇرتاەۆتىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، اتىراۋ، قۇلسارى قالا­لارى مەن 135 ەلدى مەكەن تۇرعىن­دارىنىڭ 88،4 پايىزى تابيعي گاز جەلىسىنە قوسىلعان. الايدا 18 اۋىل ءالى تابيعي گاز جەلىسىمەن قامتىلماعان.

باسپاناسىن جىلىتۋ ءۇشىن پەشكە تەزەك جاعىپ، مۇرجاسىنان جەلگە قارسى جەلگەن بۋرانىڭ شۋداسىنداي جەلكىلدەي ۇشقان ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ وتىرعان تۇرعىندار تەك قىزىلقوعا اۋدانىندا عانا ەمەس ەكەن. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۋادەسىنە ءۇمىت ارتىپ، تابيعي گازدىڭ راقاتىن كورگەن­دەرگە تامسانا قارايتىندار نيەت­باي، كەتەباي، كەڭورىس، تومان، مىڭتوبە، اۋقايران، ايباس، جاسقايرات، قىزىلۇي، قويسارى، قاراشا، ەسكەنە سەكىلدى ەلدى مەكەندەردە دە بار.

– قازىر قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ 6 اۋىلىنا، يساتاي اۋدانىنداعى 2 ەلدى مەكەنگە گاز قۇبىرى تارتىلىپ جاتىر. اتىراۋ قالاسى­نىڭ وڭ جاعالاۋ بولىگىندە ورنا­لاس­قان ەلدى مەكەندەردى گازبەن ۇز­دىكسىز قامتۋعا بايلانىستى جوسپار بار. وسى ماقساتتا «اگتس فينسكايا-120» جانە «رەدۋت-اگرس فينسكايا-120» ماگيسترال­دى گاز قۇبى­رىن سالۋ ءۇشىن جوبالاۋ-سمەتا­لىق قۇجاتتاماسىن جاساق­تاۋ قولعا الىندى. الداعى جىل­دارى تابيعي گاز جەلىسىنە قوسى­لا­تىن اۋىلدار قاتارى 145-كە جەتەدى. وسىلايشا، مۇنايلى ءوڭىر تۇر­عىندارىنىڭ 93،5 پايىزى كوگىلدىر وتىندى تۇتىنادى، – دەيدى ق.نۇرتاەۆ.

الىستاعى 18 اۋىلدىڭ تۇر­عىندارى مەديتسينالىق نىسان­دارعا دا زارۋلىكتەن ارىلعان جوق. بۇعان، ارينە، وبلىس ورتالىعى­نان شالعايدا بولسا دا التىن بەسىك­كە بالاعان اۋىلىنان وكشە كوتەر­مەي وتىرعان قانداسىڭدى كىنا­لاي المايسىڭ. بىراق مۇنى وسى كۇنگە دەيىن ءار دەڭگەيدەگى جەر­گى­لىك­تى اكىمدەردىڭ تاراپىنان اۋىل تۇر­عىندارىنىڭ مۇڭ-زارى­نا نەم­قۇرايدى قاراۋ دەگەن ءجون شىعار. ايتپەسە الدىمەن رەسەيمەن شەكارادا ورنالاسقان قۇر­­مانعازى اۋدانىنداعى ال­تىن­­­­شى، شاعىرلى، باتىربەك، ەگىن­­­قۇدىق، افاناسەۆ، ازعىر، قو­­ڭىر­­­تەرەك، جالعىزاپان ەلدى مە­­كەن­­­دەرىنە مەديتسينالىق پۋنكتتى بيىل ەمەس، جامبىل، قىزىلوبا، كۋد­ريا­­شەۆ، ارنا، كوپتوعاي اۋىل­دارى­­نا فەلد­شەرلىك-اكۋشەر­لىك پۋنكت­تەردى 2024 جىلعا قالدىر­ماي، باياعىدا-اق سالۋعا بولماس پا ەدى؟

بيىل ماحامبەت اۋدانىن­داعى تالدىكول اۋىلىندا فەلد­شەرلىك-اكۋشەرلىك پۋنكتتى ىسكە قوسۋ كوزدەلىپتى. ال كەلەسى جىلى قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ جان­تەرەك، جامانسور ەلدى مە­كەن­دەرىندە، ال يندەر اۋدانىن­دا ورنالاسقان ەسبول اۋىلىن­دا، يساتاي اۋدانىنىڭ اۋماعىن­داعى جاسقايرات اۋىلىندا مەديتسينالىق پۋنكت بوي كوتەرەدى.

اۋىل ادامدارىنىڭ بالتىرى سىزداپ، باسى اۋىرماعان دارى­­گەرگە بارمايتىنى اۋەلدەن بەل­­گىلى عوي. ءتىپتى ولاردىڭ مەدي­تسي­­نالىق ساقتاندىرۋدى قۇپ كور­مەيتىنى دە داۋسىز. ناقتى دالەل قاجەت پە؟ «مىندەتتى الەۋ­مەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورى» كەاق اتىراۋ وبلىستىق في­ليا­لىنىڭ ديرەكتورى بايتول­لا عا­زيزوۆتىڭ ايتۋىنشا، مۇ­ناي­­لى وڭىردە بىلتىرعى 1 جەلتوق­سان­داعى ستاتيستيكالىق دەرەككە ساي­كەس 82 مىڭ ادامنىڭ ءالى ساق­تان­­دىرىلماعانى انىقتالىپ وتىر.

– مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىنەن تىس قالعانداردىڭ باسىم بولىگى – اتىراۋ قالاسىنىڭ، قۇر­مانعازى مەن يساتاي اۋدانى­نىڭ تۇرعىندارى. ولاردىڭ ءالى كۇنگە ساقتاندىرىلماۋىن بىر­قاتار فاكتورمەن، ونىڭ ىشىندە تۇر­عىنداردىڭ الەۋمەتتىك مەدي­تسي­نالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسى تۋرالى جەتكىلىكتى حاباردار بولماۋىمەن بايلانىستىرۋ قاجەت. ءتىپتى كەيبىر جۇمىس بەرۋشىلەر ءوز قىزمەتكەرلەرىن مەديتسينا­­لىق ساقتاندىرۋمەن قامتى­ماي، مىندەتتى تولەمدەردى ۋاقتىلى اۋدارار ەمەس، – دەيدى ب.عازيزوۆ.

ونىڭ پىكىرىنشە، وڭىرلىك فيليال قىزمەتكەرلەرىنە بىلتىر تۇر­عىن­داردان مەديتسينالىق قىز­مەت­تەردىڭ، اسىرەسە العاش­قى مە­دي­تسي­نالىق-سانيتارلىق كومەكتىڭ سا­پاسىنا قاتىستى 348 ءوتىنىش تۇس­كەن. تۇرعىنداردىڭ ءوتىنىشىنىڭ بارى­نە تەكسەرۋ جۇر­گىزىلگەن. تەك­سەرۋ كەزىندە 219 ءوتىنىش نەگىز­سىز دەپ تانىلعان. ال 69 جاعداي­دا تۇر­­عىنداردىڭ تالابى راستالىپ، كەم­شى­لىكتى جويۋ ءۇشىن شارا قا­بىل­دانىپتى. مەديتسينالىق مە­كە­مەلەر وزگە وتىنىشتەر بويىنشا دارى­­گەرلەرگە قاتىستى تارتىپ­تىك ىق­پال ەتۋ شارالارىن قولعا العان.

– ءبىز بىلتىرعى قاراشادا بار­لىق اۋداننىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋ وتكىزدىك. قازىر تۇرعىندار مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينا­لىق ساقتاندىرۋ قورىنا جارنا تو­لەي­دى. بىراق تۇرعىنداردىڭ كوپ­شى­لىگى تەگىن كورسەتىلەتىن قىزمەت­تەر ساپاسىنىڭ تومەن­دىگىنە ءجيى شا­عىمدانادى. سول سەبەپتەن ولار اقىلى مەديتسينالىق قىزمەتتەردى الۋ ءۇشىن جەكە كلينيكالارعا بارۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر، – دەگەن ۋاجىمەن ءبولىستى ب.عازيزوۆ.

«قارا التىننىڭ» ۇستىندە وتىر» دەپ وزگەلەر قىزىعا قاراي­تىن اتىراۋ وبلىسىندا ەلەۋ­سىز قالعان وسىنداي ەلدى مە­كەن­دەر بار. ونداعى تۇرعىن­دار­دىڭ كەيبىرى تەك تابيعي گاز بەن مەدي­تسينالىق نىساننىڭ عانا ەمەس، تازا اۋىزسۋدىڭ دا قيىندىعىن كورىپ وتىرعانى بەلگىلى. بىراق «بارىنا دا شۇكىرشىلىك ەتەيىك» دەيتىن قازاقى بولمىستىڭ قاعي­داتىنان اتتاماي، كۇندى ايعا، ايدى جىلعا جالعاپ، بۇيىعى تىرلىك كەشىپ ءجۇر.

اتىراۋ وبلىسى