ۇلت ۇستازىنىڭ قالام قۋاتى

2 اقپان – ۇلت رۋحانياتى مەن جۋرناليستيكاسى ءۇشىن ايتۋلى كۇن. 1913 جىلى ءدال وسى كۇنى ورىنبور قالاسىندا حالقىمىزدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كوردى. قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي-مادەني تاقىرىپتاردى قامتىعان گازەت 1918 جىلعا دەيىن تۇراقتى شىعىپ تۇردى.

مازمۇندى ءىس-شارادا قادىرلى قوناق­تار الدىمەن ۇلت ۇستازىنىڭ ءتورت تىلدە جارىق كورگەن «تاڭدامالىنىڭ» جانە «الاش قوزعالىسى: دەرەك پەن دايەك» اتتى قورىتىندى جيناقتىڭ تۇساۋىن كەسىپ، وقىرمانعا جول تارتقان تولىمدى ەڭبەككە ءسات-ساپار تىلەدى.

ودان كەيىن اتالعان ورتالىقتىڭ ديرەكتورى، عالىم ەربول تىلەشوۆ «قازاق» گازەتىنىڭ باستاۋىندا تۇرىپ، ۇلت ءباسپاسوزىنىڭ ودان كەيىنگى دامۋىنا كەڭ ءورىس اشقان تۇعىرلى تۇلعانىڭ ونەگەلى جولى مەن ۇلتقا جاساعان قىزمەتى تۋرالى سالماقتى ءسوز قوزعادى.

«قازاق گازەتتەرى» جشس-نىڭ باس ديرەكتورى، اكادەميك ديحان قامزابەك ۇلى الاش ارداقتىسىنىڭ مەرەيتويى اياسىندا ۇيىمداستىرىلعان عىلىمي ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنىڭ تىڭ دۇنيەلەرى قامتىلعان «الاش قوزعالىسى: دەرەك پەن دايەك» اتتى جيناقتىڭ ءمان-مازمۇنىنا  توقتالدى.

«بىرىنشىدەن، بۇل ەڭبەك – از قارجى­نى ءتيىمدى پايدالانىپ، بىلىك­تى مامان­داردى شەتەلگە جىبەرىپ، بەس ەل­دەن كەلگەن قۇجاتتىڭ نەگىزىندە دايارلانىپتى. ەكىنشىدەن، بىلتىر احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. ەندى وسى عىلىمي جۇمىستاردىڭ سالالانۋى بارىمىزگە بايلانىستى. تەك ونى مەرەيتويعا بايلاپ قويماۋىمىز كەرەك. اركىم ءوزىنىڭ قىز­مەتىندە، سالاسىندا جالعاستىرۋى قا­جەت. ءبىز گۋمانيتارلىق عالىمدار جي­نا­لىپ الىپ، پروبلەمانى وزىمىزگە عانا ايتامىز. جاراتىلىستانۋ، تەحنيكا عىلىم­دارىنىڭ وكىلدەرى، بىزدەن: «احمەت باي­تۇرسىن ۇلىنىڭ مۇراسىن ستۋدەنت­تەرىمىزگە قالاي ناسيحاتتايمىز؟» دەپ سۇرايدى. وسى جونىندە دە ءبىراز ويلانۋى­مىز كەرەك. ۇشىنشىدەن، لاتىن قارپىنە بايلانىستى ۇستانىمىمىز عىلىمي تولىق شەشىمىن تاپپاي وتىر. وسى ماسەلەدە عالىمدارىمىزدىڭ اۋىزبىرلىگى كەرەك. ءتىلشى عالىمداردىڭ اقاڭنىڭ قاعيداتىنا ساي ۇستانىمى وتە ماڭىزدى»، دەپ پىكىرىن ساباقتادى.

قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگىن­دە قىزمەت ىستەگەن جىلدارى الاش قوز­عالىسى مەن قايراتكەرلەرىنە قاتىستى بىرقاتار دەرەك تاۋىپ، ونى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن بەلگىلى عالىم، پروفەسسور سەرىك­قالي بايمەنشە «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى ءنومىرى باسىلعان ورىنبورداعى باسپاحانا ءۇيىنىڭ تاريحى تۋرالى باياندادى.

«قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالى دا رەسەيدە جارىق كوردى. وسى ەكى باسىلىمعا بەلگى ورناتۋ جونىندە ازىن-اۋلاق ەڭبەگىم دە ءسىڭدى. ورىنبوردا «قازاق» گازەتى باسىلعان عيماراتتى ىزدەپ باردىم. ەكى قاباتتى ءۇي. الدىندا جۋان تەرەك ءوسىپ تۇر. سۋرەتكە دە ءتۇسىردىم. كەيىن وسى ۇيگە بەلگى ورناتۋ ماسەلەسىمەن اينالىس­تىم. بەلگى قويىلدى. بىراق ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ەمەس. باسقالار قويدى. ايتەۋىر، تۇڭعىش گازەتىمىز ءۇشىن بەلگى ورناتىلدى. «ايقاپ» جۋرنالى – ترويتسك قالاسىنداعى «ەنەرگيا» اتتى باسپادان شىققان. بۇل باسپا ءالى بار. ونى ىزدەپ بارىپ، سول جايىندا «ەگەمەن قازاقستانعا» ماقالا جازدىم. بۇعان بەلگى چەليابى قالاسىنداعى قازاق دياس­پورا وكىلدەرىنىڭ كومەگىمەن قويىلدى»، دەپ وتكەن كۇندەردىڭ ەستەلىگىن جاڭعىرتتى. سونداي-اق ول «الاش قوزعالىسى: دەرەك پەن دايەك» اتتى جيناقتا بۇرىن ايتىلماعان دەرەكتەردىڭ مول ەكەنىن ايتا كەلىپ، اسىرەسە ماعجان جۇماباەۆتىڭ وسىعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن عاشىقتىق تۋرالى ءبىر ولەڭىن قىزىعا اڭگىمەلەدى.

ء«تىل-قازىنا» ۇلتتىق-عىلىمي پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن بەس مەملەكەتكە ساپارلاعان عىلىمي ەكسپەديتسيا الاش قوزعالىسىنا عانا ەمەس، ۇلت ۇستازىنا دا قاتىستى ءبىراز دەرەك تاپقان. وسى جايىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جاندوس سماعۇلوۆ ماسكەۋ ساپارىنىڭ قورىتىندىسىن اڭگىمەلەدى.

جالپى، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءۇش تىلدە العاش جارىق كورىپ وتىرعان تاڭدامالى شىعارمالارى – رۋحانياتقا قوسىلعان سۇبەلى ەڭبەك. بىراق ونى وزگە تىلگە اۋدارۋ دا وڭاي بولماعان. بۇل جايىندا عالىم، اۋدارماشى جانتاس جاقىپوۆ جاقسى ايتتى.

«مەن اتالعان ەكسپەديتسيا اياسىندا سانكت-پەتەربۋرگكە باردىم. بىراق وندا 1917-1940 جىلدارعا دەيىنگى ارحيۆ دەرەكتەرىن جاۋىپ تاستاعان. قۇجات­تار وڭدەلىپ جاتىر دەيدى. الايدا تاپقا­نىمدى اكەلدىم. سونىمەن قاتار اقاڭ­نىڭ ورىسشا جازىلعان ەڭبەگىن قازاق­شاعا اۋداردىم. جانە قازاقشادان ورىس­شاعا اۋدارىلعانداردى رەداكتسيالا­دىم. قازىرگى قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى، ءماتىن تۇزەۋى مەن سويلەۋى مۇلدە باسقا. ۇستاز ەڭبەگىن سوعان سالعىمىز كەلسە دە، وعان كەلمەدى. قىسقاسى، كونبەيدى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جازعانى – انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنان شىعىپ تۇرعاندىقتان، وعان ورىس ءتىلىنىڭ تەرميندەرى كەلمەيدى. سوندا دا ءبىز وعان قازىرگى قالىپتاسقان ورىس ءتىلىنىڭ تەرميندەرىن قولدانۋعا تۋرا كەلدى»، دەسە، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ شىعارمالارىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارعان جاس عالىم اقنۇر تولەۋباەۆا دا ءتىل ەرەكشەلىكتەرىن ءسوز ەتتى.

ال پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتورە ءجۇسىپ ۇلت ۇستازىنىڭ جۋرناليستىك ىزدەنىسىن ايتا كەلىپ: «الداعى اپتادا تۇركىتىلدەس ەلدەرى­نىڭ پارلامەنتارالىق جيىنى وتە­دى. ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قاتىستى دۇنيە­لەردىڭ كوبىسى ىرگەلەس ورنالاسقان وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆىندە ءالى شاڭعا كومىلىپ جاتىر. ەگەر ولاردىڭ مۇراعاتتارىن­دا تسيرفلاندىرۋ جۇر­گىزىلسە، قاجەتتى اقپاراتتى شىعا­رىپ الۋ­دىڭ ءبىر ورتاق جۇيەسىن جاساۋ كەرەك. وسى ماسەلەنى كوتەرەيىك. سىزدەردىڭ تارا­پىڭىزدان قانداي ۇسى­نىستار بار؟»، دەپ جينالعان زيالى قاۋىمعا وي تاستادى.

ەربول تىلەشوۆ ءسوز اراسىندا تاشكەنت مۇراعاتتارىنان دەرەك الۋدىڭ قيىن ەكەنىن، ويتكەنى عىلىمي ەكسپەديتسيا قۇرامىنداعى بارعان عالىمدارعا ارحيۆكە كىرۋگە رۇقسات بەرىلمەگەنىن ايتتى.

سونىمەن قاتار اكادەميك كارىمبەك قۇرمانالى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كورگەن – 2 اقپاندى – «قازاق ءباسپاسوزىنىڭ كۇنى» دەپ جاريالاساق دەگەن ۇسىنىس بىلدىرسە، الاشتانۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇل ۇلى «قازاق» گازەتى – قازاق دالاسىنداعى تۇڭعىش تاۋەلسىز باسىلىم ەكەنىن ايتىپ، ونىڭ تاريحي باستاۋىندا تۇرعان ءاليحان بوكەي­حان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مىر­جاقىپ دۋ­­لات ۇلى سەكىلدى تۇلعالاردىڭ پايىمدى پىكىرلەرىن جەتكىزدى.

سونداي-اق جيىنعا قاتىسقان الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي، جازۋ­شى، مەملە­كەت­­تىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى الىبەك اس­قاروۆ، قوعام قايراتكەرى وراز­كۇل اسان­عازى، اقىن، قايراتكەر قازىبەك يسا ۇلت ۇستازىنىڭ شىعار­مالارى مەن كوسەمسوزىنىڭ ەرەكشەلىگى تۋ­را­­لى وي ءوربىتتى. سونىمەن بىرگە ونلاين رە­جىم­­دە احمەتتانۋشى عالىمدار دا پىكىر-ۇسىنىستارىن جەتكىزدى.

جيىن سوڭىندا ء«تىل-قازىنا» ۇلت­تىق-عىلىمي پراكتيكالىق ورتالىعى ازىرلەگەن «baitursynuly.kz» سايتى تانىستىرىلدى. ينتەرنەت-رەسۋرستىڭ بەزەندىرىلۋ كومپوزيتسياسى مەن ماز­مۇنعا باي كونتەنتى جينالعانداردىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. شارا اياسىنداعى «ۇلت ۇستازى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى» اتتى كىتاپ كورمەسى جينالعانداردى ءتانتى ەتتى.