نامىس قۇربانى

1916-1917 وقۋ جىلىندا ۋچيليششەنىڭ 5-سىنىبىندا 355 شاكىرت وقىعان. ولاردىڭ اراسىندا ومبىعا بارىپ ءبىلىم قۋعان قازاق بالالارى دا بولعان. 1916 جىلعى قاراشانىڭ 3 كۇنى ومبىدا وقىعان قازاق شاكىرتتەرى ءۇشىن قايعىلى وقيعا ورىن الدى. ۋچيليششەنىڭ بەسىنشى سىنىبىندا وقيتىن سۇلەيىمبەك ەسىمدى جىگىت ءوزىن-ءوزى اتىپ ءولتىردى. وسى وقيعا جايىن­دا مارقۇمنىڭ جولداستارى «قازاق» گازەتىندە مۇناقىپ جاريالادى:

«3 نويابردە ومبى قالاسىندا بىر­گە وقىپ جۇرگەن جولداسىمىز ورتا دارەجەلى سەلسكو-حوزيايستۆەننايا شكولا شاكىرتى سايمان بيجان ۇلى ءوزىن-ءوزى اتىپ ءولتىردى. قالتاسىندا قالدىرعان قاعازدا: «مەنىڭ جازىعىم جوق، ءولىپ بارامىن ءميتستىڭ قارا­لا­عانىنان، ءبىرىنشى جۋليكسىڭ، ەليزا­روۆ­تىڭ كەسىرىنەن ءھام ينسپەكتور پرەوبراجەنسكي دالەلسىز ءىس قىلعان­دىعىنان»، دەپتى. بۇل قاعاز سۋديا سلەدوۆاتەلدىڭ قولىندا، ءىس تىركەيدى. جولداسىمىزدىڭ اتىلۋى تۋرالى قازىر قىسقاشا ايتارىمىز مىناۋ: بىرگە وقىپ جۇرگەن جولداسى ميتس دەگەن ورىس بالاسىنىڭ 100 سوم اقشاسى جوعالىپ، سايماننان كورەدى. مۇنى ينسپەكتور پرەوبراجەنسكي ەستىپ، دەرەۋ ەسىكتەردى جاۋىپ جىبەرىپ ساي­مان­دى تىنتەدى، ەش نارسە تابا المايدى. سويتسە دە ديرەكتورعا ايتىپ، پانسيوننان شىعارتادى. جۋىردا تا­عى قىسىپ، سەنەن باسقا ەشكىم العان جوق دەپ، جانىنا تيەتىن سوزدەر ايتىپ، پانسيوننان قۋىپ جىبەرەدى. ساي­مان بەيشارا نامىسقا شىداي الماي، بىرەۋدىڭ مىلتىعىن الىپ، اتىلىپ ولگەنى وسى.

الاشتىڭ قاي ازاماتىن جەرگە قيعاندايمىز، سوندا دا نەشە جىل بەينەت كورىپ وقىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋگە ءبىر-اق جىل قالدى دەگەندە، جولداسىمىزدىڭ ۋاقىتسىز ارامىزدان جوق بولۋى جۇرەگىمىزگە جارا سالدى. بىراق امال جوق، تاعدىرعا كىم قارسى تۇرادى! مەيىرىمدى قۇداي، جولداسىمىزدىڭ توپىراعىن جەڭىل قىل! قالعان جاقىندارىنا ءومىر بەر!

مارقۇمنىڭ جولداستارى: م.ساما­­توۆ، ا.شورمانوۆ، ج.بابا­تاەۆ، س.قاز­بەكوۆ، ر.تولىسپاەۆ، س.سادۋاقا­سوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ».

 («قازاق» گازەتى، 1916 جىل، № 205)

گازەتتە سۇلەيىمبەكتىڭ اتى سايمان دەپ بەرىلۋىنىڭ سەبەبىن ءبىز بىلاي تۇسى­نە­مىز. سول ۋاقىتتا قازاق جاستارى سا­دۋاقاستى – ساكەن، بىرمۇحامبەتتى – بىركەي، دىنمۇحامەتتى – دىنشە، قوشمۇ­حامەتتى – قوشكە دەمەكشى، سۇلەيىم­بەكتى – سايمان دەپ اتاعان بولسا كەرەك. ارحيۆ دەرەكتەرىندە سايمان ەسىمدى ادام جوق. وندا تەك سۇلەيىمبەك بيجان ۇلى دەگەن شاكىرتتىڭ اتى كورسەتىلەدى. ءبىز سۇلەيىمبەكتىڭ «قازاق» گازەتىندە اتا­لا­تىن سايمان ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىر­مەيمىز.

سۇلەيىمبەك بيجان ۇلى ۋچيليششەنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق بولىمىنە 1912 جىلى 1 قىركۇيەكتە تۇسەدى. قابىلداۋ ەمتيحاندارىنا جىبەرىلگەن 97 ادامنىڭ ىشىندەگى جالعىز قازاق بيجان ۇلى تىزىمدە بەسىنشى كورسەتىلگەن (ومبى وبلىسىنىڭ تاريحي ءارحيۆى، 65-قور، 1-ءتىزىم، 27-ءى. 8 ب.). سۇلەيىمبەك قابىلداۋ ەمتيحاندارىندا ورىس تىلىنەن – 3، ەسەپتەن – 3، قۇداي زاڭىنان – 4، گەوگرا­فيا­دان – 4 الىپ، ورتا باعاسى 14 بولىپ، وقۋعا قابىلدانادى. وسى جىلى ۋچيليششەنىڭ مادەني-تەحنيكالىق بولىمىنە قازاق تۇسپەيدى. ياعني اتالعان وقۋ ورنىنا ءبىرىنشى قابىلدانعان جانە ءبىر جىل جالعىز وقىعان، كەيىن كەلگەن قازاقتارعا جول سالىپ، اعا بولعان ازامات – وسى سايمان بيجان ۇلى ەدى. كورسەتىلگەن قۇجاتتىڭ 30، 39-بەت­تەرىندەگى مالىمەتتەن بيجان ۇلى 1892 جىلى سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋيەزىندە تۋعانى، ۋچيليششەگە دەيىن ءۇش كلاستىق ۆەتەرينارلىق-فەلدشەرلىك مەكتەبىندە وقىعانى، سەمەي وبلىسى­نىڭ ستيپەنديانتى ەكەنى جايىندا حابار بار. سارعايعان قاعازداردا «پرويسحوجدەنيە – كيرگيز، ۆەرويسپوۆەدانيە – ماگومەتانەتس»، دەگەن جازۋ بىرنەشە رەت جازىلعان.

سۇلەيىمبەك بيجان ۇلى وپات بول­عا­نى جايىندا قازاناما جارىق كورگەن «قازاق» گازەتىنىڭ سول سانىندا مىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «نامىس قۇربانىنا (مارقۇم سۇلەيىمبەك بي­جان ۇلىنا باعىشتادىم)» دەگەن اتپەن ولەڭى جاريالانادى:

سەن جوعىڭدا بۇ جالعاندا،

«جالعان ولقى» دەيدى كىم؟

سەن كەلگەندە ارامىزعا،

قانشا وراسان تولدى كىم؟

قايتىپ ەدىڭ قالىبىڭا،

بار ما نارسە وزگەرگەن؟

سەن ءبىر سىنشى كورەيىن دەپ،

سۇم جالعانعا كەز كەلگەن.

بار جولداسىڭ بويىڭداعى،

ار-يمانىڭ، نامىسىڭ،

He قىلايىن دەپ ەدىڭ سەن،

بۇ جالعاننىڭ تابىسىن!

نامىسىڭا ءتيىپ ەدى،

قىلدىڭ قۇربان مال-جاندى،

اتا-اناڭدى، اعا-ءىنىڭ مەن

ەلى-جۇرتىڭ جالعاندى.

مەن دە جاڭا ءبىلدىم ەندى:

ءبىر جىگىتتىڭ سىمباتىن.

بىلدىرۋگە كەلگەنىڭدى

ار-نامىستىڭ قىمباتىن.

كەيىن مىرجاقىپتىڭ بۇل ولەڭى جايىن­­دا جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى مەن مۇح­تار اۋەزوۆ «ابايدان سوڭعى اقىندار» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ماقالادا قۇندى دەرەك كەلتىرەدى: «بۇل ايتىلعان ولەڭشىلەردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ اقىندىق بەتى كۇشتى، ءتۇر تاپقىش، اسا ەلىكتەگىش ەمەسى – مىرجاقىپ. كەنەت­تەن كەلگەن وقيعانى تەز سەزىپ، تەز ءسىڭىرىپ، تەز جاۋاپ تاپقىش، جۇيرىك قيالدى ولەڭ مىرجاقىپتان شىعادى. مىسالى: «سۇلەيىمبەك بيجان ۇلىنىڭ، قازى نۇرماحاممەدوۆتىڭ ولىمدەرىنە شىعارىلعان «جۇت»، «قايدا ەدىڭ؟» دەگەن ولەڭدەرى سياقتى» (ايماۋىتوۆ ج. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 5-ت. الماتى: عىلىم، 1999. 129 ب.). پايىمداۋىمىزشا، سۇلەيىمبەك بي­جان­ ۇلىن الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋ­لاتۇ­لى دا جاقىن تانىعان. سول تانىس­تىقتىڭ بەلگىسى – گازەتتە جارىق كورگەن جوقتاۋ ولەڭى دەي الامىز.

ۋچيليششەنىڭ سوڭعى سىنىبىندا وقىپ جاتقان سۇلەيىمبەك ءوزىن-ءوزى نەگە اتىپ ءولتىردى ەكەن؟ تاعدىرىن قىر­شىن قيعان قازاق بالاسى قاتال شەشىمگە قالاي باردى؟ شىنىندا نامىس ءۇشىن بە؟ ءوزىن قۇربان ەتەتىن ول نە قىلعان نامىس؟ الدە ومىرلىك ماقساتى – وقۋدان شىعارىپ تاستاعان سوڭ، تىرشىلىكتىڭ ءمانى قالمادى ما ەكەن وعان؟ قالاي بولعاندا دا، الىستاعى قارقارالىدان ومبىعا وقۋ ىزدەپ كەلىپ، سول قالادا ماڭگىلىك ورىن تاپقان قازاق شاكىرتىنىڭ قازا بولعانى ونىڭ جان جولداستارىن قاتتى كۇيزەلتكەنى انىق.

وقىعان ازاماتى ساناۋلى زاماندا سۇلەيىمبەك سىندى ساۋاتتى جىگىتتىڭ قازاسى بار الاشقا «قازاق» گازەتى ارقىلى ءمالىم بولىپ، ويعا باتىردى. سۇلەيىمبەك قازاسى – جەكە ادام تاعدىرىنىڭ قيىلعانى عانا ەمەس، ول – وتارلانعان قازاق حالقىنىڭ ايانىشتى ءحالى، دارمەنسىز كۇيى ەدى. سونىمەن قاتار مۇنداي كۇردەلى وقيعالار الاش داۋىرىندە ۇلتتى ۇيىستىرا ءتۇسىپ، كەلەشەك ءۇشىن جانكەشتى كۇرەسكە جۇمىلدىرعانى دا ايان.

قايىربەك كەمەڭگەر،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى

ەۇۋ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى