قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى مەكتەپتە قالىپتاستىرايىق

قارجى مينيسترلىگىنىڭ 2022 جىل­دىڭ 1 قازانىنداعى ەسەبى بو­يىنشا 7،8 ملن ادام ەكىنشى دەڭ­گەي­لى بانكتەرگە، ميكروقارجى ۇيىم­­دا­رىنا جانە كوللەكتورلارعا 14،3 ترلن تەڭگە قارىز. وكىنىشتىسى، ازا­ماتت­اردىڭ ءبىر بولىگى ءبىر بانكتەن العان قارىزىن وتەۋ ءۇشىن ەكىنشى بانك­تەن نەسيە راسىمدەيدى. مۇنداي قار­جىلىق امالداردىڭ قارىزعا بەل­شە­دەن باتىراتىنىن ولاردىڭ كوپ­شىلىگى تۇسىنبەيدى.

الدامشى بيزنەس-سحەمالاردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ادامدار عانا ەمەس، ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى دا جاپا شەگەدى. حالىقتىڭ قارجىلىق ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىمى ازايادى. ادامدار ارتىق اقشاسىن بانك­تەرگە سالۋعا جۇرەكسىنەتىن بولادى. ءتۇرلى ونەركاسىپ ورىندارىن دامىتۋ ماقساتىندا شىعارىلعان باعالى قاعازداردى ساتىپ الۋعا ق ۇلىق تانىتپايدى. ءسويتىپ، كەز كەل­گەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىندا ۇل­كەن ءرول اتقاراتىن ينۆەستيتسيا كو­لە­مى كۇرت ازايىپ كەتەدى. ال حا­لىق­تىڭ كوپ بولىگىنىڭ قارجى ۇيىم­دارى ال­دىنداعى قارىزىنىڭ ءوسۋى سول مەملەكەتتەگى الەۋمەتتىك تۇراق­سىز­دىق­تى قالىپتاستىرادى.

قازىرگى ۋاقىتتا قارجىلىق پيراميدالار ىشكى مازمۇنىن ساقتاي وتىرىپ، سىرتقى ءتۇرىن وزگەرتۋ ۇس­تىندە. بۇرىنعى پيراميدالاردا حالىقتىڭ قارجىسى جالعان جوبا مەن تۇسى­نىك­سىز قورلارعا قۇيۋ ۇسىنىلسا، قا­زىرگى كۇنى حالىقتى پاتەر ساتىپ الۋعا، جالعان زاۋىتتار جانە كەن ورىن­دارىن دامىتۋعا، باسقا دا پسەۆ­دوماتەريالدىق قۇندىلىق­تار­دى جاساۋعا شاقىرادى. «Questra Holding Inس»، «فينانس وپتو گرۋپپ»، «گارانت 24 لومبارد»، «پا­تەر كووپەراتيۆتەرى»، «قارا كاسسا» جانە باسقا دا قارجى پيراميدالارى – جوعارىدا ايتىلعان سوزىمىزگە دالەل.

ازاماتتاردىڭ قارجىلىق قىز­مەت­تەر مەن قۇرالداردى دۇرىس ءارى ءتيىمدى پايدالانۋى ءۇشىن، سونداي-اق الدامشى بيزنەس-سحەما­لاردى بىردەن انىقتاي الۋى ءۇشىن ادامداردا بەلگىلى ءبىر­ دەڭگەيدە قارجىلىق ساۋات­ بولۋى كە­رەك. ال جەكە تۇلعا­نىڭ قار­جى­لىق ساۋاتىنىڭ قالىپ­تاس­­ۋى مەك­­تەپتەن باستالاتىنى داۋسىز. ­

جۋىردا سەنات پەن ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىنداعى جەكە تۇلعا­لار­دىڭ بانكروتتىعى تۋرالى زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ كەزىندە ەكس-ماجىلىسمەن باۋىرجان سارتباەۆ قارجىلىق ساۋات ماسەلەسىن كوتەردى. «قار­­جى­لىق ساۋاتتى مەكتەپ ۇيرەتۋى كەرەك. بۇل ماسەلەنى وقۋ-اعارتۋ مينيس­ترلىگى زەرتتەۋگە ءتيىس. مەكتەپ باع­دارلاماسىنا قارجىلىق ساۋات­تى­لىقتى ءپان رەتىندە ەنگىزە الا ما، جوق پا، سونى قاراستىرۋى كەرەك. سەبەبى ادام نەسيەسىن وتەي المايتىن ءارى بانكروتتىققا ۇشىرايتىن جاعدايعا جەتكەندە، وعان اقشانى ساۋاتتى پايدالانۋعا ۇيرەتۋ كەش بو­لادى»، دەدى ول. پرەمەر-ءمي­نيستر­دىڭ ورىنباسارى – قارجى ءمينيسترى ەرۇلان جاماۋباەۆ دە­پۋتات­تىڭ ۇسىنىسىن قولداي وتى­رىپ بىلاي دەدى: «قارجىلىق ساۋات­تىلىق – ءبىزدىڭ قوعامداعى ۇلكەن ماسەلە. وسىنىڭ سال­دا­رىنان كوپتەگەن ادام قيىن جاع­دايعا تاپ بولادى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ­دى ەكى مينيسترگە (وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى) تاپسىرامىن».

قازىرگى كۇنى الەمدەگى قارجى نا­رىعى مەن قارجىلىق قىزمەتتەر­دىڭ تەز دامۋى نارىقتاعى قارجىلىق قۇرال تۇرلەرىنىڭ كوبەيۋىنە جانە ولارمەن جۇمىس جاساۋ ادىس­تەرى­نىڭ كۇردەلەنۋىنە اكەلدى. قارجى نا­رى­عىندا بانك تەرمينالدارى، پلاستيكالىق كارتالار، call-ورتالىقتار، ونلاين قارجىلىق قىزمەت تۇرلەرى جانە تاعى دا باسقا دۇنيەلەر پايدا بولدى. بانكتىك شوت اشۋ، بانك جۇيەسىندەگى دەبەت جانە نەسيە كارتالارىن الۋ ادامنان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى قارجىلىق ءبىلىمدى تالاپ ەتەدى. اتالعان قارجىلىق قۇرالداردى پاي­دالانۋ ءۇشىن وبەردرافت، ەكۆايرينگ، ساقتاندىرۋ ءپوليسى، ءارتۇرلى امالعا الىنا­تىن كوميس­سيا، كەشبەك، بونۋس­تار، نەسيە پا­يىزدارى جانە ونىڭ تۇر­لەرى، نە­سيە­لىك ليميت، نەسيە­لىك رەيتينگ، كارتا كومەگىمەن قارىزدى جابۋ، اۆتوتولەمدەر، اعىم­داعى جانە جيناق شوتتارى، نەسيە تاريحى، كرەديتتىك بالل سەكىلدى ەكو­نو­­ميكالىق-قارجىلىق ۇعىم­دار­دى جەتە ءبىلۋ قاجەت.

سوندىقتان ورتا مەكتەپتەردە جو­عارى سىنىپ وقۋشىلا­رىنىڭ قار­جىلىق ءبىلىمىن قالىپتاس­تى­رۋعا باعىتتالعان ءپان نەمەسە فا­كۋل­تاتيۆتىك ساباق ەنگىزۋ قاجەت. بىزدىڭشە، بۇل ءپاننىڭ نەمەسە فاكۋل­تاتيۆتىك ساباقتىڭ نە­گىزگى مىندەت­تەرى كەلەسىدەي بولۋى كەرەك: وقۋشىلاردا قارجىنى ۇنەمدەۋ جانە ساقتاۋ شەبەرلىگى مەن داع­دىسىن قالىپتاستىرۋ; اقشانى ءتيىمدى جۇمساۋعا ۇيرەتۋ; وقۋ­شى­نىڭ وزىنە تيەسىلى اقشا قورى­نىڭ شىققان كوزىن جاقسى ءبىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ (تابىس كوزى، جيناعان اقشاسىنىڭ كولەمى، ينۆەس­تيتسيا، قارىز جانە تاعى باسقالار); ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق مازمۇنداعى جاتتىعۋلار، تاپسىرمالار جانە ەسەپتەر جۇيەسىن ورىنداۋ، قارجىلىق مادەنيەتكە قاتىستى ەسسە جازۋ، جوبالار ورىنداۋ جانە باسقا دا شىعارماشىلىق جۇمىستار جاساۋ; كۇماندى قارجى ۇيىمدارى، ولاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىن، قۇ­رى­لىمىن جانە جۇمىس ىستەۋ مەحا­نيزمىن ءتۇسىندىرۋ. مۇنداي ءىس-شارالاردى كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن كوللەدجدەر جۇيەسىندە دە قولعا الۋ ماڭىزدى.

جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە بولاشاق ما­مان­داردىڭ قارجىلىق ساۋاتىن جانە مادەنيەتىن كوتەرۋ باعى­تىن­دا كەلەسىدەي كەشەندى ءىس-شا­را­لار ىسكە اسىرىلسا دەگەن تىلەك بار: بەلگىلى ءبىر ءپاندى وقىتۋ بارىسىندا قاراستىرىلىپ وتىرعان تا­قى­رىپتىڭ قارجىلىق-ەكونو­مي­كالىق جاعىن اشۋ; جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كافەدرالارى مەن وقۋ ورنىنىڭ قارجىلىق-ەكونوميكالىق كافەدرالارى اراسىندا عىلىمي-ادىستەمەلىك بايلانىستار ورناتۋ; قارجىلىق-ەكونوميكالىق كافەدرالار كومەگىمەن ەكونوميكالىق ەمەس ماماندىقتار ستۋدەنتتەرىنىڭ قار­جىلىق ءبىلىم جۇيەسىن قالىپتاس­تى­رۋعا باعىتتالعان ەلەكتيۆتى پان­­­دەر­ نەمەسە ارنايى كۋرستاردى وقۋ باع­دارلاماسىنا ەنگىزۋ; ەلەك­تيۆ­­تى پاندەردىڭ مازمۇنىن جاساۋ نەمەسە ارنايى كۋرستاردىڭ وقۋ باعدار­لاماسىن قۇرۋ كەزىندە «قار­جى ماتەماتيكاسى» عىلى­مى­­نىڭ ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋ; ەكونوميكاداعى قارجىلىق ۇدە­رىس­تەردىڭ ورنى مەن ءرولىن اشاتىن عىلىمي جوبالار جاساۋ جانە ستۋدەنت­تەردىڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇ­مىس­تارىنىڭ كونكۋرستارىن ۇيىم­داس­تىرۋ.

ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا وقۋشى جاستاردىڭ كۇماندى قارجى ۇيىمدارىنا كىرۋىنە جول بەرمەيتىن ءىس-شارالار بويىنشا سەمينارلار، ترەنينگتەر وتكىزىپ تۇرۋ قاجەت. ءبىلىم الۋشىلاردىڭ جانە جالپى ەل ازاماتتارىنىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋگە ارنالعان ءارتۇرلى قوعامدىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تەلەۆيزيالىق، تسيفر­لىق جانە ينتەرنەت رەسۋرستاردى (سايتتار، قوسىمشالار) پايدالانۋ، كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار وتكىزۋ، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى جاس­تار گازەتتەرى مەن جۋرنالدارىندا قارجىلىق ساۋاتتىلىق بويىنشا قوسىمشالار شىعارۋ جانە تاعى باسقا ءىس-شارالاردى جۇيەلى جانە ماقساتتى تۇردە ىسكە اسىرىپ وتىرۋ قاجەت.

ەگەر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ قا­بىر­عاسىندا قارجىلىق ءبىلىم جۇيە­سى قالىپتاسقان ءارتۇرلى سالا ما­ماندارى دايارلانسا، وندا بۇل فاكتور مەملەكەتتىڭ نارىقتىق ەكو­نو­ميكادا ۇلكەن تابىسقا جە­تۋىنىڭ نەگىزگى شارتى بولماق. مۇنداي وقۋ ورنىن بىتىرۋشىلەر ءوز ما­مان­دى­عى­نىڭ مىندەتتەرىن مەم­لەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ماقسات­تا­رىمەن كى­رىك­­­تىرە وتىرىپ، تابىس­تى ەڭبەك ەتەدى. ال ءاربىر قوعام مۇ­شەسى­نىڭ وڭ­تاي­لى قارجىلىق شە­شىم قا­بىل­داي الۋى، ءوز كەزەگىندە مەملە­كە­تى­مىزدىڭ ەكونوميكالىق-قار­جى­لىق تۇ­راق­تى­لىعى مەن الەۋ­مەتتىك جاع­دا­يىن قامتاماسىز ەتۋگە وڭ اسەر بەرمەك.

ابزال مۇقىشەۆ،

تەحنولوگيا جانە بيزنەس

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، PhD

استانا