ازىق-ت ۇلىك وداقتارى وتاندىق وندىرۋشىلەر باعدارلاماسىن قولداي ما؟

سول سياقتى حالىقارالىق تاجىري­بەگە سۇيەنە وتىرىپ، «قازاقستاندا جاسالعان» مامانداندىرىلعان دۇ­كەندەرىن اشۋ جوسپارلانىپ جاتقان جايى بار. باعدارلاماعا ەنگىزۋگە ۇسىنىلىپ وتىرعان وسى تەكتەس باسقا دا امالدار سۋپەرماركەتتەرىمىزدەگى شەتەلدىك، ساپاسى كۇماندى ازىق-ت ۇلىك تاۋارلارىنىڭ، اسىرەسە، يمپورتتالاتىن تاۋارلاردىڭ باسىمدىعىن تۇپكىلىكتى رەتكە كەلتىرۋدى كوزدەيدى. قىسقاسى، وسى ۋاقىتقا دەيىن وتاندىق ءوندىرىس ماسەلەسىنىڭ نازاردان تىس قالعانى سونشا، ونى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما قابىلداۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.

ۇكىمەتتىك جوبانىڭ تۇسىندىر­مەسىندە پرەزيدەنتتىڭ وتاندىق ءونىمدى نارىقتا ءسوزسىز قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى تاپ­سىر­ماسىنىڭ دۇرىس اتقارىل­ماي جاتقانى اتاپ وتىلگەن. «فەر­مەرلەردىڭ ءىرى ساۋدا جەلىلەرىنە بىرىگۋىنە، ونىڭ ىشىندە ولاردىڭ قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرۋعا جانە مۇددەلەرىن قۇقىقتىق قورعاۋعا قولداۋ كورسەتۋ تەتىكتەرى ازىرلەن­بەگەن. وتاندىق تاۋارلاردى ساپالى ءارى تابيعي ءونىم رەتىندە ساتىپ الۋدى ناسيحاتتاۋ شارالارى جوق. بولشەك ساۋدا جەلىلەرىنىڭ وتاندىق تاۋارلاردى سورەلەردىڭ كورنەكتى ورىندارىنا ورنا­لاستىرۋ مىندەتىن، سونداي-اق ساۋ­دا ۇستەمەسىن رەتتەۋدى جانە دەل­دالدار سانىن ازايتۋدى كوز­دەيتىن زاڭنامالىق نورمالاردى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. شە­كارالاس ايماقتارداعى ساۋدا جەلىلەرىندە قازاقستاندىق تاۋارلاردى ۇلعايتۋ شارالارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت»، دەلىنگەن باعدارلاما جوباسىنىڭ ىلەسپە ماتىنىندە.

الايدا وتاندىق وندىرۋشىلەر قازىردىڭ وزىندە ۇكىمەتتەگىلەردىڭ وسى ماسەلەدەگى كوزقاراسىمەن كەلىسە بەرمەيدى. مىسالى، ولار ۇستەمە باعانى رەتتەۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. كاسىپكەرلەردىڭ ويىنشا، بولشەك ساۋدا جەلىلەرى تاراپىنان تاۋارلاردىڭ باعاسى­نا قاتىستى كەلىسىمشارتتار­دا «قىز­مەت كورسەتۋ» دەپ اتالاتىن، بىراق شىن مانىندە اشىق الىم-سالىقتار بولىپ تابىلا­تىن رەتروبونۋستار، بونۋستار سياق­تى قوسىمشا ۇستەمەلەر بول­ماۋى كەرەك. ماسەلە سوندا، بىزدە ساۋدا ۇستەمەلەرىن رەتتەۋگە تىرىس­قانىمەن، ولار ماردىمسىز بول­عان­دىقتان، ماسەلە تۋىندامايدى.

ءوز كەزەگىندە وندىرۋشىلەر «قازاق­ستاندا جاسالعان» باعدار­لا­ماسىن قۋانا قارسى العانى­مەن، بىراق ونى ازىرلەۋ بارىسىندا ءوز مۇددەلەرىن بەلسەندى تۇردە قورعايتىنى كورىنىپ وتىر. دەگەنمەن باعدارلامانى ازىر­لەۋشىلەر وتاندىق وندىرۋ­شى­لەردىڭ پىكىرىن تەك ەسكەرگەن سى­ڭاي تانىتاتىنىن دا جاسىر­ماۋ قاجەت. ويتكەنى وندىرۋ­شىلەرگە باعدارلاماعا ءوز ۇسىنىس­تارىن دايىنداۋ ءۇشىن جاڭا جىل قار­ساڭىندا، مەرەكەلىك قاربالاس الدىندا بار-جوعى ەكى كۇن بەرىلگەن.

«ەكى كۇندە ونداعان ءتۇرلى وندىرۋشىلەردەن ەلەكتەن وتكەن ۇسىنىستارىن جيناۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ۇكىمەتتەگى باع­دار­لامانى ازىرلەۋشىلەرگە قۇ­جات­تى اسىقپاي، ساپالى زەردەلەۋ­گە ۋاقىت بەرىپ، مۇددەلەرىمىزدى تولىعىمەن ەسكەرۋگە شاقىرامىز. ايتپەسە، باعدارلاما شىن مانىندە ىسكە اسپايدى. ءبىز باسقا ازىق-ت ۇلىك وندىرۋشىلەر وداقتارىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە «قازاقستاندا جاسالعان» باعدارلاماسىنىڭ ءماتىنىن دايىنداۋ جونىندەگى بارلىق جۇمىس توبىنا، سونداي-اق زاڭنامالىق اكتىلەرگە ءتيىس­تى تۇزەتۋلەر ەنگىزۋمەن اينالىساتىن توپتارعا قاتىسقىمىز كەلەدى. باعدارلاما تۇپتەپ كەلگەندە دەلدال كومپانيالاردىڭ ەمەس، وتاندىق ءوندىرۋشىنىڭ مۇد­دەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى دەپ سەنەمىز»، دەيدى قازاقستان ءسۇت وداعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ۆلاديمير كوجەۆنيكوۆ.

توتەسىنەن ايتقاندا، ازىق-ت ۇلىك نارىعىندا ءتارتىپ ورناتاتىن كەز جەتتى. دەگەنمەن بۇل ماسەلەگە بايىپپەن قاراۋ كەرەك. بۇل باعدارلاما جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن فەرمەرلەردىڭ، وڭدەۋشىلەردىڭ پىكىرى مەن مۇددەسىن ەسكەرۋ قاجەت. ويتكەنى باعدارلاما سولار ءۇشىن جاسالادى. قازاقستاندىق ازىق-ت ۇلىك وندىرۋشىلەرى كوپتەن بەرى ايتىپ جۇرگەن دە سول: ساۋدا جەلىلەرى ءۇشىن ەڭ باستىسى – ءونىمنىڭ ساپاسى ەمەس، ساتىپ الۋ باعاسىنىڭ تومەندىگى. ءىرى سۋپەرماركەتتەر ءۇشىن تاۋارلاردىڭ قازاقستاندا جاسالعانى ماڭىزدى ەمەس، ولار ءۇشىن ەڭ باستىسى – ماكسيمالدى پايدا تابۋ ءۇشىن تاۋارلاردى بارىنشا ارزان باعادا ساتىپ الۋ. قازاقستاندىق ازىق-ت ۇلىك وندىرۋشىلەرى بارلىق ستاندارتقا ساي ساپالى تاۋار شىعارۋعا دەن قويىپ، وتاندىق تاۋارلارعا باسىمدىق بەرۋگە مەملەكەت كومەكتەسەتىنىنە سەنەدى جانە ولار ءوز ونىمدەرىن ساۋدا جەلىلەرىنە ارزان باعامەن بەرۋگە دايىن ەمەس. سونىمەن قاتار ەڭ تومەنگى باعاعا ۇمتىلۋ ءۇشىن ساۋدا جەلىلەرى وزدەرىنىڭ «جسب» بەلگىسىمەن جەكە ساۋدا ماركالارىن شىعارادى. ويتكەنى سەنىمدى وندىرۋشىلەر ءوزىن-ءوزى اقتامايتىن مۇنداي باعامەن ءونىمدى جەتكىزگىسى كەلمەيدى. ۇنەمدەلگەن شىعىنمەن ساپالى ءونىم شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. وسىلايشا، ساۋدا جەلىلەرى ەلدىڭ ارزان ساپاسىز تاۋارلارعا سۇرانىسىن قالىپتاستىرادى.

سول سياقتى ساۋدا جەلىلەرى اينالامىزداعى كورشى ەلدەردەن توركىنى بەلگىسىز ونىمدەر ىزدەي­دى جانە ساپاسى كۇماندى، ءتىپتى دەنساۋلىققا قاۋىپتى تاۋارلاردى شىمىرىكپەستەن حالىققا ساتىپ وتىرعانىن جوققا شىعارا المايمىز. ناتيجەسىندە، بولشەك ساۋدا جەلىلەرى ءبىزدىڭ ەلدەگى ەڭ تومەن­گى ازىق-ت ۇلىك ستاندارتتارىن قۇرايدى. مەملەكەتتىڭ تاراپىنان باقىلاۋسىز نارىق­تىڭ ءوزىن-ءوزى رەتتەۋى بۇل جەردە جاقسىلىققا اپارمايدى. دەنساۋ­لىققا پايدالى، مەمست تالاپ­تارىنا ساي تاۋارلاردىڭ ورنى­نا تۇتىنۋشىلاردىڭ دەنساۋ­لىعىنا زياندى، تابيعي ەمەس ينگرە­ديەنت­تەرى مەن كونسەرۆانتتارى جوعارى تومەن سورتتى ونىمدەردى تۇتىنۋعا ءماج­بۇر. مۇنىڭ سالدارى مەن زاردابى زايا كەتپەك ەمەس. اۋرۋدىڭ ءتۇرى كوبەيىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى قازاقستاندىقتاردىڭ ەمدەلۋىنە جۇمسايتىن قاراجات­تىڭ كولەمى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ءبىز ساۋدا جەلىلەرىنىڭ ورا­سان پايداسىن مەملەكەتتىك بيۋد­جەت ەسەبىنەن اياماي تولەپ وتىرعانىمىزدى تۇسىنەتىن كەز جەتتى. ال ساۋدا جەلىلەرى نارىق­تىق جولمەن ەمەس، مونوپوليالىق جولمەن بايىپ وتىر.

قازاقستاننىڭ ەت وڭدەۋ كا­سىپ­ورىندارى قاۋىمداستى­عى­نىڭ اتقارۋشى ديرەكتورىنىڭ ورىن­باسارى يۋليا نام: ء«بىز «قازاق­ستاندا جاسالعان» باعدار­لاما­سىنىڭ قابىلدانۋى وتاندىق ءوندى­رىس­تىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرە­تى­نىنە، تاماق ونەركاسىبى ءۇشىن جاقسى جاعداي جاسالىپ، نارىقتى ارسىز باسەكەدەن قورعايتىنىنا سەنەمىز»، دەيدى.

وسى ارادا سوڭعى ءبىر جىلدىڭ كولەمىندە ەت، ءسۇت وڭدەۋشىلەر مەن باسقا دا تاماق ونەركاسىبىن­دەگى ءىرى بىرلەستىكتەر تاراپىنان كوپ­تەگەن دوڭگەلەك ۇستەل مەن كونفە­رەنتسيا وتكىزىلىپ، وندا قىزۋ تال­قىلاۋلار جۇرگىزىلىپ جاتقا­نىنا توقتالا كەتكەن ءجون. ازىق-ت ۇلىك وداقتارى قالىپ­تاس­قان جاعدايدىڭ وتان­دىق ونىم­دەردىڭ پايداسىن كوزدە­مەيتى­نىن ايتۋداي-اق ايتىپ ءجۇر. ناق­تى ايتقاندا، يۋليا نام قازاق­ستاندىق ەت وڭدەۋ كاسىپ­­ورىن­دارىنىڭ جۇكتەمەسى قۋاتى­نىڭ جارتىسىنا دا جەتپەي­تىنىن، جىل وتكەن سايىن دامۋ جانە شەتەلدىك وندىرۋشىلەر­مەن باسە­كەگە توتەپ بەرۋ قيىنداپ بارا جاتقانىن العا تارتىپ وتىر.

ماسەلەن، وسىدان 10-15 جىل بۇرىن عانا ءوندىرىس تولىق قۋا­تىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان. قازىر رەسەيلىك جانە باسقا دا وندىرۋشىلەر قازاقستانعا تاۋارلاردى كەدەرگىسىز اكەلە وتىرىپ، تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر، بۇل كورشىلەرىمىزدىڭ ءوز نارىعىن كەز كەلگەن ادىسپەن قورعاپ جاتقانىن كورسەتەدى. ال ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەر ءوز ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارعان كەزدە بۇل جاعدايدى «جاقسى» سەزىندى. سونداي-اق مەملەكەت رەتتەمەيتىن ساۋدا جەلىلەرىنىڭ رەترو-بونۋستاردى بەرۋى جانە باسقا دا مىندەتتەپ كورسەتكەن قىزمەتتەر پروبلەماسى دا ۇلكەن اۋىرپالىق تۋدىرادى. مۇنىڭ ءبارى قوردالانا كەلە وتاندىق ءوندىرىستىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى، بۇل تىزبەك بيزنەس وكىلدەرىنىڭ شەڭبەرىندە شەكتەلىپ قالمايدى، الەۋمەتتىك سيپاتتاعى پروبلەمالاردى دا تۋىنداتادى.

قالاي دەسەك تە، سالالىق ماماندار الاڭداۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان وسىناۋ احۋال ۇكىمەت دەڭگەيىندە باعدارلاما ازىرلەپ وتىرعان قۇزىرلى ادامداردىڭ قۇلاعىنا جەتۋگە ءتيىس. ويتكەنى ەل ەكونوميكاسىن دامىتاتىن دا، ەكى قولعا جۇمىس تاۋىپ بەرەتىن دە – وتاندىق كاسىپورىندار. ولاردان تۇسەتىن سالىق مەملەكەت قورجىنىن تولتىرىپ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك نىسانداردى سالۋعا جۇمسالاتىنى قارجىلىق ساۋاتى ورتاشا ادامعا دا ايان.

قازاقستاننىڭ ساۋدا كاسىپ­ورىندارى قاۋىمداس­تىعى­نىڭ پرەزيدەنتى جىبەك اجىباەۆانىڭ ايتۋىنشا، وتاندىق ونىمدەر تەك ساۋدا جەلىلەرى ارقىلى عانا ساتىلمايدى. بۇعان كەز كەلگەن بولشەك ساۋدا جەلىلەرى­مەن باسەكەگە تۇسە الاتىن ساۋدا نۇكتەلەرى، قايتا وڭدەۋشىلەر مەن كولىك قىزمەتكەرلەرىن ءبىرتۇتاس لوگيستيكالىق جۇيەگە بىرىكتىرە الاتىن بازارلار، جەكە ينتەرنەت-دۇكەندەر مەن ء«ۇي جانىنداعى» فورماتىنداعى دۇكەندەر دە قاتىسۋى كەرەك. «قازاقستاندا جاسالعان» باعدارلاماسى ءدال وتاندىق ونىمدەردى قازاقستاندا ءوندىرۋ مەن وتكىزۋدى ءتيىمدى ەتۋگە جول اشۋى قاجەت. جوباسىنا كوز جۇگىرتىپ شىقساڭىز، اتالعان باعدارلامانىڭ تاعى ءبىر مىن­دەتى – جەرگىلىكتى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا ءتيىس. جەر­گىلىكتى بازارلار، ء«ۇي جا­نىن­­­داعى» فورماتىنداعى شاعىن دۇ­كەن­دەر جەكە شارۋا قو­جالىق­تارى­نىڭ شاعىن كولەمدە وندىر­گەن ونىمدەرىن ساتۋى قا­راستى­رىل­عان. الايدا ولاردى كە­يىن­گى جىل­دارى ەلدىڭ ازىق-ت ۇلىك نا­رىعىندا ەرەكشە باسىم جاعداي­عا يە بولعان بولشەك ساۋدا جەلى­لەرى نا­رىقتان ىعىستىرىپ بارا جاتىر.

ء«ىرى ساۋدا جەلىلەرى وتاندىق تاۋارلاردى ساتىپ الۋدان باس تارتىپ، ارزان يمپورتقا باسىم­دىق بەرۋىنە بايلانىستى وتان­دىق كاسىپورىندار ءونىم كولە­مىن قىسقارتۋعا ءماجبۇر. ال ءوندىرىس­تىڭ قىسقارۋى جۇمىس ورىندارى­نىڭ قىسقارۋىنا، سالىق اۋدارىم­دارىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى»، دەيدى قازاقستان ءسۇت وداعىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير كوجەۆنيكوۆ.

مۇنداي باسەكەگە توتەپ بەرە المايتىن كاسىپورىندار شتات قىسقارتۋعا ءماجبۇر، اينالىپ كەلگەندە مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تولەم تولەۋدى ازايتادى. تۇتاس العاندا، وتاندىق ازىق-ت ۇلىك ونىمدەرىنىڭ ءوندىرىسى بارلىق جەردە قولداۋ كورسەتۋ مەن سالاۋاتتى تۇتىنۋشى ءپاتريوتيزمىنىڭ جۇيە­لى ستراتەگياسىنىڭ جوقتى­عىنان قۇلدىراپ وتىر دەۋگە نەگىز بار. سونىمەن قاتار ەلى­مىز­دىڭ ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى تولىق قورعالعان دەي المايمىز. ويتكەنى ەگەر ازىق-ت ۇلىكتىڭ باسىم بولىگى يمپورتتالاتىن بولسا، وندا بۇل، اسىرەسە، كۇتپەگەن سىرتقى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن جەتكىزىلۋى كۇرت توقتاۋى ابدەن مۇمكىن قازىرگىدەي كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا اسا قاۋىپتى. وعان قوسا كەز كەلگەن ۋاقىتتا باعانىڭ نەگىزسىز قىمباتتاۋى ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالماق.

قالاي بولعاندا دا، ازىق-ت ۇلىك سياقتى ستراتەگيالىق سالانى باقىلاۋسىز نارىققا قالدىرۋعا بولمايتىنى ايدان انىق. بولشەك ساۋدا جەلىلەرى قوجايىندارى­نىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىنى بار­شاعا بەلگىلى. ساۋدا، ءوندىرۋ­شى جانە تۇتىنۋشى مۇددە­لەرىن تەڭەس­تىرمەي، تۇيتكىل وزدىگى­نەن تار­قا­تىلمايدى. سوندىقتان بۇكىل الەمدە وتاندىق ازىق-ت ۇلىك ءوندى­رىسى ماسەلەسى قاتاڭ رەتتەلەدى. ال ساۋدا جەلىلەرى جەكە بيزنەس ەكەنى داۋ­سىز. بىراق ولاردىڭ سايا­ساتى وتاندىق ازىق-ت ۇلىك ءون­دىرى­سىنىڭ ازا­يۋ مەن قۇلدىراۋعا اكەلە­تىن بول­سا، وندا مەملەكەت بۇل ۇدە­رىس­كە ارالاسىپ، جاعدايدى رەتتەۋى كەرەك.

قورىتا ايتقاندا، وندىرۋشى­لەرىمىز جوعارىداعى ماسەلەلەردىڭ ءبارى «قازاقستاندا جاسالعان» باع­دارلاماسىنىڭ اياسىندا مەم­لەكەتتىك قۇزىرلى مەكەمەلەر مەن بيزنەس-قاۋىمداستىقتاردا پاي­دا بولاتىن جاڭا قۇقىقتىق قۇرال­داردىڭ كومەگىمەن جولعا قويىلاتىنىنا ءۇمىت ارتادى.

«مۇنداي باعدارلامالاردىڭ مىسالى كوپ. ماسەلەن، كەڭىنەن تانىمال شۆەيتساريالىق «Swiss made» جوباسى نارىقتىڭ بارلىق دەڭگەيىندە، ونىڭ ىشىندە مۋنيتسيپاليتەتتەر دەڭگەيىندە ساۋدا سالاسىندا وتاندىق تاۋارلار­دىڭ باسىمدىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرادى. بۇل دەگەنىڭىز – مەم­لەكەتتىڭ ءوز ەكونوميكاسىن قولداۋعا جانە نارىق سۋبەك­تىلەرى اراسىنداعى قارىم-قا­تىناستى ۇيلەستىرۋگە باعىت­تال­عان سالاۋاتتى پروتەكتسيونيزم»، دەيدى قازاقستاننىڭ ساۋدا كاسىپ­ورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرە­زيدەنتى جىبەك اجىباەۆا.

الماتى