تاريف جانە ينۆەستيتسيا: تىعىرىقتان شىعار جول

– نۇرلان نۇرمۇحامبەت ۇلى، بىلتىر تابيعي مونوپوليالار تۋرالى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ بويىنشا قانداي جۇمىس جۇرگىزىلدى؟

– پرەزيدەنت وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا «قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەملەكەت باسشى­سىنىڭ جەكەلەگەن تاپسىرمالارىن ىسكە اسىرۋ ماسەلە­لەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. اتالعان زاڭ شەڭبەرىندە مەم­لەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ماقساتىندا «تابيعي مونوپوليالار تۋرالى» زاڭعا بىرقاتار تۇزەتۋ ەنگىزىلدى.

– ول قانداي تۇزەتۋلەر؟

– تۇزەتۋلەرگە سايكەس رەتتەلىپ كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى ۇسىنۋ كەزىندە تەحنولوگيالىق تسيكل­دە پايدالانىلاتىن جەلىلەر مەن نىسانداردى تەڭگەرىمگە نەمەسە سەنىمگەرلىك باسقارۋعا العان جاعدايدا ءتاريفتى ونىڭ قولدانىلۋ مەرزىمى اياقتالعانعا دەيىن وزگەرتۋگە بولادى. ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن مىسالعا الا­يىق. اتالعان سالاداعى ماڭىز­دى الەۋمەتتىك پروبلەمانىڭ ءبىرى – بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن سالىنعان ەلەكتر جانە باسقا دا جەلىلەردى ۇستاۋ جانە پايدالا­نۋ ماسەلەسى. بۇل فاكتور تۇتى­نۋ­­شى­لاردى ساپالى جانە سەنىم­دى ەلەكترمەن جابدىقتاۋعا تەرىس اسەر ەتەدى جانە يەسىز ەلەكتر جەلى­لەرىنىڭ كوبەيۋىنە جول اشادى. زاڭعا ەنگىزىلەتىن وزگە­رىس­تەر تا­بيعي مونوپوليالار سۋبەك­تىلەرىنىڭ شەككەن شىعىندارىن وتەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

سونىمەن قاتار تسيفرلاندىرۋ ارقىلى تاريف بەلگىلەۋ ۇدەرىسىنىڭ اشىقتىعىن ارت­تىرۋعا مۇمكىن­دىك بار. تاريف قالىپتاستىرۋدىڭ اشىقتىعىن قامتاما­سىز ەتۋ ماقساتىندا تاريفتىك سمەتالار مەن ينۆەستي­تسيالىق باعدار­لامالاردى ورىن­داۋ جانە تۇزەتۋ بويىن­شا تابيعي مونوپو­ليا­لار سۋبەك­تىلەرىنىڭ ەسەپ­تەرىن، بەكى­تىلگ­ەن تاريفتىك سمەتانى جانە ين­ۆەس­تيتسيالىق باع­دار­لاما­نى وزگەرتۋ تۋرالى وتىنىش­تەر­دى «مونو­پوليست» بازاسى ار­قىلى ەلەكت­روندى فورماتتا جىبە­رۋگە جول اشى­لادى. سون­داي-اق سۋبەكتى­لەردىڭ تاريف­­تەرىن بەكىتۋ كەزىندە الەۋ­مەت­تىك جەلى­لەردە قوعام­دىق تىڭ­داۋ­لاردىڭ بەينەسىن ساقتاۋ، ون­لاين رەجىمدە سۇراق قويۋ مۇم­كىندى­گىمەن ونلاين ترانسليا­تسيالاۋ تا­جىريبەسىن ەنگىزۋ كوزدەلىپ وتىر.

بۇعان قوسا تابيعي مونوپو­ليالار سۋبەكتىلەرىنىڭ وتىنىمىنە قوسا بەرىلەتىن قۇجاتتار تىزبەسىن ينۆەستيتسيالىق باعدارلامالار شەڭبەرىندە نىسانالى كورسەت­كىشتەرى بار جوندەۋ كارتاسىمەن تولىقتىرۋعا مۇمكىندىك بار. ءتيىستى سالادا باسشىلىقتى جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك ورگان نەمەسە جەرگىلىكتى ات­قارۋ­شى ورگانمەن بىرلەسىپ ينۆەست­يتسيالىق باعدارلامانى بەكىتۋدەن باس تارتۋ تۋرالى شەشىمدى قابىلداۋعا بولادى. سونىمەن قاتار تابيعي مونوپوليالار سۋبەكتىلەرىنىڭ حالىق­ارالىق قارجى ۇيىمدارىنىڭ، قازاقستاننىڭ دامۋ بانكىنىڭ جانە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ قارىزدارىن تارتۋ جونىندەگى كرەديتتىك كەلىسىمدەردى ۋاكى­لەت­تى ورگانمەن كەلىسۋ مىندەتىن بەلگىلەۋگە بولادى. ۋاكىلەتتى ورگان بەكىتكەن مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ قۇجاتتارىن ىسكە اسىرۋعا بايلانىستى بەكى­تىلگەن ينۆەستيتسيالىق باع­دار­لاما وز­گەرگەن جاعدايدا ءتاريفتى وزگەر­تۋگە مۇمكىندىك بار.

سونداي-اق ءبىر قىزمەتكەردىڭ جىلدىق ستاتيستيكا دەرەكتەرى نەگىزىندە قالىپتاسقان ەكونومي­كالىق قىزمەت تۇرلەرى بويىنشا ورتاشا ايلىق جالاقىنى وزگەرۋگە جول اشىلادى. جالپى، تابيعي مونوپوليالار سالاسىندا 300 مىڭنان استام ادام جۇمىس ىستەيدى. وسىلايشا، بۇل جاڭاشىلدىق سالاداعى كوپ جۇ­مىسشىنى قامتىماق. ءوز كەزە­گىندە، كاسىپورىندار قىزمە­تىنىڭ تيىمدىلىگى قۇزىرەتتى جانە بىلىكتى قىزمەتكەرلەرگە بايلانىستى بولماق. قازىرگى ۋاقىتتا قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس تاريف بەلگىلەۋ ساياساتى جانە شىعىنداردى تىكەلەي ەسەپكە الۋ رەسپۋبليكانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ بولجامى مەن كورسەتكىشتەرىن (ينفلياتسيا) ەسكەرە وتىرىپ جۇرگىزىلەدى. شەكتى تاريف 5 جانە ودان دا كوپ جىلعا بەكىتىلەدى. وسى­لايشا، جالاقىنىڭ تومەن­دىگى كادرلاردىڭ ءجيى اۋىسۋىنا اكەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۇسى­نىلاتىن رەتتەلىپ كورسەتى­لەتىن قىزمەتتەردىڭ ساپاسىن تومەندەتەدى.

– بيىل قانداي جۇمىستار قولعا الىنباق؟

– مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2022 جىلعى 1 قىركۇيەكتەگى «ادىلەتتى مەملەكەت. ءبىرتۇتاس ۇلت. بەرەكەلى قوعام» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى جالپى­ۇلتتىق ءىس-شارالار جوسپارىندا ء«تاريفتى ينۆەستيتسياعا ايىرباستاۋ» جاڭا تاريف سايا­ساتىنا كوشۋدى قامتاماسىز ەتۋ كوز­دەلگەن. تيىسىنشە، وسى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا «تابيعي مونوپوليالار تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. ء«تاريفتى ينۆەستيتسياعا ايىر­باستاۋ» دەگەن جاڭا تاريف ساياساتىنا كوشۋ كەزىندە ءبىرشاما جۇمىس تىندىرىلۋعا ءتيىس. اتاپ ايتقاندا، ينفراقۇرىلىمعا ينۆەستيتسيانىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن ءتاريفتىڭ ەمەس، ءوز قار­جىسىنىڭ ەسەبىنەن سالۋ بولى­گىندە مونوپوليستەردىڭ قارسى مىن­دەتتەمەلەرى ەنگىزىلەدى. ءون­دىرۋشى قۋاتتاردىڭ، ەلەكترمەن جابدىقتاۋ، جىلۋ كوممۋنيكاتسيالارى جەلىلەرىنىڭ جانە سۋ قۇبىرى جەلىلەرىنىڭ توزۋ كورسەتكىشىن بىرتىندەپ كەمىندە 15 پايىزعا تومەندەتۋ جوسپارلانىپ وتىر. كاسىپورىنداردا يننوۆاتسيا­لىق شەشىمدەردى ەنگىزۋ جانە جابدىقتاردى جاڭ­عىر­تۋ ءۇشىن پارمەندى ىنتا­لان­دىرۋ كوزدەل­مەك. تابىس­تىڭ بەل­گىلى ءبىر ۇلەسىن ءمونوپوليس­تىڭ يەلىگىندە قالدىرۋ جوسپار­لانعان. شىعىنداردىڭ ءبىر بولىگى وندىرىستىك پەرسونالدىڭ ەڭبەكاقىسىن ارتتىرۋعا، جەدەل جوندەۋ جۇمىستارىن جۇر­گىزۋگە جانە تاعى دا باسقا باعىت­تارعا جۇمسالعان جاعدايدا ءمونوپوليستىڭ ولاردى تاريفتىك سمەتانىڭ ءارتۇرلى باپتارى اراسىندا ءوز بەتىنشە قايتا ءبولۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلماق.

–  قالاي دەسەك تە، بيىل تا­بي­عي مونوپوليالار سۋبەكتىلەرى­نىڭ تاريفتەرى كوتەرىلەدى. بۇل ەل تۇرعىندارىنىڭ قارجىلىق جاعدايىنا قالاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىز؟

– الدىمەن تاريفتەردىڭ ديناميكاسىنا توقتالعان دۇرىس. ەگەر 2023 جىلعى قاڭتاردى 2022 جىلعى قاڭتارمەن سالىستىراتىن بولساق، وندا كوممۋنالدىق قىزمەتتەردىڭ تاريفتەرى ورتا ەسەپپەن ينفلياتسيا دەڭگەيىندە ءوستى. ياعني جالپى ءوسىم شامالى بولدى. ويتكەنى 2022 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا حالىققا ارنالعان تاريفتەردىڭ وسۋىنە موراتوري جاريالاندى. تيىسىنشە، جۇزدەن استام مونو­پوليا سۋبەكتىسىنىڭ تاريف­تەرى تۇزەتىلدى. بۇل حالىق ءۇشىن 3،2 ملرد تەڭگەنى ۇنەمدەۋگە مۇم­كىندىك بەردى. بيىل كۇتىلەتىن وسىمگە كەلەتىن بولساق، تاريف­تەر­دىڭ وسۋىنە اسەر ەتەتىن ەكى فاكتوردى اتاپ ءوتۋ كەرەك. ءبىرىن­شىسى – ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ باعاسىنىڭ ءوسۋى. بۇل ستانسالاردا جاڭا قۋاتتار وندىرۋگە جانە قولدا بار تاپشىلىقتى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشى فاكتور زاڭعا سايكەس ەنگىزىلەتىن يننوۆاتسيالارعا بايلانىستى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمنىڭ توزۋىن ازايتۋعا، تابيعي مونوپو­ليالار سالا­سىنداعى قىزمەت­كەرلەردىڭ جالاقىسىن ارتتىرۋعا، يەسىز جەلى­لەرگە جۇمسالاتىن شى­عىس­تاردى وتەۋگە قاتىستى. قازىر ءبىز جەلىلەردىڭ توزۋ دەڭگەيىنىڭ ارتقانىن بايقاپ وتىرمىز. بۇل ۇسىنىلاتىن كوممۋنالدىق قىز­مەتتەردىڭ ساپاسى مەن سەنىم­دىلىگىنە اسەر ەتەدى.

جىل ەندى باستالدى. ازىرگە تاريفتەردىڭ بەلگىلى ءبىر ءوسۋى تۋرالى ايتۋ ەرتەرەك. ويتكەنى ءار­بىر جاعداي ينجەنەرلىك ينفرا­قۇرىلىمنىڭ تەحنيكا­لىق جاع­دايىنا جانە وڭىرلەر­دەگى الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى جەكە قارالاتىن بولادى. سونداي-اق بۇل تابيعي مونوپوليالار سۋبەكتىلەرىنىڭ وتىنىمدەرىن بەرۋگە بايلانىستى جانە ءبىز ولاردىڭ دەڭگەيىنەن شىعاتىن بولامىز. وتىنىمدەر بىرتىندەپ كەلىپ تۇسەدى جانە تاريفتەردىڭ ءوسۋى «تابيعي مونوپوليالار تۋرالى» زاڭ اياسىندا قابىلدانعان جاڭالىقتارعا بايلانىستى بولادى. تاريفتەردىڭ قاشان كوتەرىلەتىنى ءوتىنىش بەرۋگە بايلانىستى. دەسە دە ءبىزدىڭ بولجام بو­يىنشا، تاريفتەردىڭ ءوسۋى ەنەرگيا ءوندىرۋشى ۇيىمدارداعى باعانىڭ وسۋىنە، جەلىلەردىڭ توزۋ دەڭگەيىنە، ءوڭىردىڭ قاجەتتىلىگىنە جانە تابيعي مونوپوليالار سۋبەكتىلەرىنىڭ وتىنىمدەرىنە بايلانىستى ورتاشا ەسەپپەن 10-20 پايىزدى قۇراۋى مۇمكىن. ولاردىڭ بارلىعى ءالى قاراۋعا تۇسكەن جوق. بۇل رەتتە بىردەن 2-3 ەسە ارتتىرۋعا جول بەرمەۋ ءۇشىن تاريف­تەردىڭ ءوسۋى 2029 جىلعا دەيىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزى­لەدى. ءبىز تۇتىنۋ­شىلاردىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايىنا نازار اۋدارامىز.

اڭگىمەلەسكەن

فارحات قايرات ۇلى،

«Egemen Qazaqstan»