ەل قورعانى ەر بوگەنباي

دانالىعى مەن قاھارماندىعى تەڭ تۇلعا

سوناۋ ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا اتى شىققان بۇل ساردار كەيىندەرى جاس ابىلايدىڭ جورىقتاس ادال سەرىگى عانا ەمەس، بيلەر القاسىنىڭ كوزىقاراقتى كەڭەس­شىسى بولعانى دا تاريحي شەجىرە-مۇرا­عاتتاردان بەلگىلى. ابىلاي حاننىڭ: ء«بارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، قانجىعالى بوگەن­بايدى ايت – اقىلدىڭ جاتقان ءۇيىن تابۋشى ەدى» دەگەن ءسوزى بەكەردەن ايتىل­ماعانى انىق. ەكىنشى جاعىنان قازاق حالقى ونى باسقالاردان ەرەكشەلەگەندەي «قانجىعالى قارت بوگەنباي باتىر» دەپ اسپەتتەگەن.

1710 جىلى ەل باسىنا كۇن تۋعان سوڭ، قازاقتىڭ باس كوتەرەر يگى جاقسىلارى قاراقۇمدا قۇرىلتاي وتكىزىپ، سول كەڭەستە، ەلدىڭ تاعدىر تالايى بەلگىسىز بولىپ تۇرعان شاقتا بوگەنبايدى باس ساردار قىلىپ ءبىراۋىزدان سايلايدى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ بىلگىرى، اتاقتى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ «دانالارعا» دەگەن ولەڭىندە وسى وقيعا تۇسپا-تۇس ايتىلعان:

«ونەرگە قۇلاش ۇرىپ بالا جاستان،

تاريحىن بۇل ءۇش ءجۇزدىڭ ەتىپ داستان،

بالاسى تولىباي سىنشى قوجابەرگەن،

بوي ۇرعان ەرلىك ىسكە اۋەل باستان.

بابادان قوجابەرگەن باتا العان،

بوگەنباي قانجىعالى ساردار بولعان،

ەل قورعاپ، قامال بۇزىپ،

داڭقى شىعىپ،

وعان دا باقىت پەنەن ارۋاق قونعان».

وسى ءبىر شەشۋشى شاق شەتەلدىك زەرت­تەۋشىلەردىڭ دە نازارىنان تىسقارى قالماعان. بۇل تۋرالى ورىس تاريحشىسى يا.گاۆەردوۆسكي قاراقۇم قۇرىلتايى تۋرالى ەڭبەگىندە بايىپتى دەرەكتەردى العا تارتادى: «قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىر توبى جوڭعار قالماقتارىنا باس ۇسىنۋدى ءجون كوردى. باسقالارى ءۇي-كۇيىن تاستاپ، ەدىلدىڭ سىرتىنا كوشىپ بارىپ، جان ساقتاعىسى كەلدى، ال ەندى بىرەۋلەرى قويان سەكىلدى جان-جاققا بىتىراپ كەتپەك­شى بولدى. تالايى تولقىدى. بىراق سول كەزدە ەرلىگىمەن ايگىلى بولعان رۋ باسى بوگەنباي باتىر مۇنداي ارەكەتتەردىڭ ءبارىن تىيدى».

بوكەڭ ەل ءۇمىتىن اقتاپ، قازاق، نوعايلى، قاراقالپاق ەلدەرىنىڭ بىرىككەن اسكەرىن باسقارىپ، ۇلى جورىقتىڭ، شەشۋشى ايقاستىڭ باسىن باستادى.

رەسەي عالىمى پ.ن.رىچكوۆ­تىڭ ايتۋىنشا، قازاقتار ورىس پاتشاسىن پانالاۋدى ءجون سانايدى. بىراق سول زاماتتا قايسارلىق تانىتىپ، ەلدى سوزىمەن ۇيىتقان اتىشۋلى باتىر بوگەنباي ۇرەيى ۇشقان ەلدىڭ كوشباسشى كوسەمدەرىن ءوزىنىڭ ايتقانىنا كوندىرەدى: «نو يزۆەستنىي كيرگيزسكي باتىر ي ستارشينا بوگەنباي نا سەيمە (قۇرىلتايدا) ۆ كاراكۋماح سكلونيل نارود ك ناپادەنيۋ نا كالمىكوۆ» (پ.ن.رىچكوۆ). وسى قانقۇيلى ۇرىستىڭ جەتىستىگى حالقىمىزدىڭ جۇدەپ-جاداعان كوڭىلىنە ۇلكەن رۋح پەن سەنىم ۇيالاتتى.

ابىلقايىر حان باتىردىڭ قازاق اراسىنداعى زور بەدەلىنە جۇگىنىپ، ءوزىنىڭ اسكەرباسىسى قىلىپ تاعايىندايدى. بوگەن­باي باتىرعا حان ءوز ىقتيارىمەن تۋعان قارىنداسى ساقىپجامالدى قوسادى.

ءىلياس ەسەنبەرلين بۇل تۋرالى جان-جاقتى ىزدەنىپ، تاريحي رومانىنا ارقاۋ ەتتى. باتىرلاردىڭ اعاسى بولعان كىسى ابىلاي زامانىندا دا كورنەكتى ىستەرىمەن كوزگە ءتۇستى. جوڭعار يمپەرياسىنىڭ بەلىن ۇزگەنشە دامىل تاپپاعان جان ات ۇستىنەن تۇسكەن جوق.

شەشۋشى ايقاستاردا بوگەنباي باتىر ەل سەنىمىن بارىنشا اقتاعان باتىرلاردىڭ الدى، قالىڭ قولدى سوڭىنا ەرتە بىلگەن اياۋ­لى ەرلەرىنىڭ ءبىرى ەدى.

كورنەكتى اقىن ماعجان جۇماباەۆ ءوزىنىڭ «باتىر بايان» جىر-داستانىندا:

«اشۋى جاۋعان قارداي،

شوككەن نارداي،

قارت قىران قانجىعالى

قارت بوگەن­باي»،

– دەۋى ونىڭ وسى ۇلىلىعىنىڭ ءبىر مىسالىنداي ەستىلەدى.

قازاقتىڭ ۇلى كەمەڭگەر بيلەرى تولە مەن ايتەكە، قاز داۋىستى قازىبەك باتىرلار تۇگىلى حانداردى تەزگە سالعان قازاق اراسىنداعى وتە ىقپالدى جاندار بولعان. دالا دانىشپاندارىمەن كەلىس­پەي، اقىلداسپاي ءىس-قيمىل جاساماعان باتىرلاردىڭ ءبىرى – تاعى دا وسى بوگەنباي.

اشۋعا بەرىلمەيتىن، ويلانباي ءىس-ارەكەت جاسامايتىن، قاپىلىستا جاۋ كەلسە دە، اسىپ-ساسپايتىن ونىڭ بىرتوعا مىنەزىن بيلەر دە ۇنەمى جاقتاپ وتىرعان.

قالماقپەن ءجۇرىپ جاتقان يتجىعىس، قانتالاپاي مايداندا تولە بي بوكەڭە قاراپ: «قارت اعاڭ قاز داۋىستى قازىبەك­كە پانا بول، دالادا اداسىپ قالماسىن»، دەپ امانات ەتىپ مىندەتتەۋى – ونىڭ قىسىل­تاياڭدا سەنىمدى، جولداستىققا بەرىك كىسى ەكەندىگىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.

ابىلايدىڭ تولە ءبيدىڭ ەسىگىندە «سا­بالاق» اتانىپ، تۇيە باعىپ جۇرگەنىندە وسى بوگەنبايدى كەزدەستىرىپ، سوڭىنا ەرۋى – كەزدەيسوق وقيعا ەمەس. ويتكەنى باس باتىر حانداردان بۇرىن قارادان شىققان ۇلى بيلەر تولەمەن، قازىبەكپەن وتكىر ءارى وزەكتى ەل ماسەلەلەرىن ورتاعا سالىپ، ۇنەمى سالماق­تاپ وتىرعان.

تاعى ءبىر مىسال. قازىبەك جانە تولە بيلەرمەن كەزدەسكەننەن كەيىن ول 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇلىتاۋ ايماعىندا قازاق اسكەرىنىڭ ورتاق كۇشىمەن جاۋدىڭ قابىر­عاسىن قاقىراتتى.

ءباھادۇر بوگەنباي قازاق ەلىنىڭ بىرلىگىن ساقتاپ، حاس دۇشپاننىڭ بەتىن قايىرعان شاقتا قازاق حالقى جوعالعان سەنىمىن قايتا تاۋىپ، تەمىر قۇرسانىپ، وكشەلەي قۋعان جاۋ­دى كەرى قايتارا باس­تادى. قايراتى مەن ايبارى تەڭ كەلگەن باتىردىڭ ۇستامدى ءارى سالقىنقاندى مىنەزى تالاي قيىن-قىستاۋ كەزدە، ەل تاع­دى­رى شەشىلەر تۇستا زور سەپتىگىن تيگىزدى.

ۇلى جىراۋ بۇقاردىڭ سول تۇستا دۇنيەگە كەلگەن ولەڭ-جىرلارىنان مۇنى اڭعارۋ قيىن ەمەس.

«قيادان قيقۋ توگىلسە،

اتتىڭ باسىن تارتپاعان.

قيساپسىز قول كورىنسە،

قورقىپ جاۋدان قايتپاعان.

قازاق دەگەن حالقىنان،

باتىر شىققان داڭقىنان.

قارسىلاسقان اسىلدار،

قورعاسىنداي بالقىعان.

ەڭبەك قىلعان ەل ءۇشىن،

جاۋدا كەتكەن كەك ءۇشىن.

قازاقتىڭ ابىروي-ارىنا،

سارىپ قىلعان بار كۇشىن».

باتىردىڭ بويىنداعى جىگەر، ورلىگى مەن نامىسى، ەرلىگى مەن جانكەشتىلىگى سۋرەتكە سالعانداي سومدالىپ شىققان. جالپى، اتاقتى كومەكەي اۋليە بۇقار بابامىز ەر بوگەنبايدىڭ وبرازىن سومداۋدا جالىندى سوزدەرىن اياماعان. بۇل بەكەردەن-بەكەر تۋىنداماعان شىعارما ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «باتىر شىققان داڭقىنان» دەۋى ونىڭ سول كەزدە ەل ءۇشىن جاساعان قايراتتىلىعىنىڭ بەلگىسىندەي ەمەس پە!

ءحVىىى عاسىردا اتى شىققان جاۋىنگەر جىراۋلاردىڭ بىردە-بىرەۋى بوگەنبايدى اۋىزعا الماي وتپەيدى، ونى ەرلىكتىڭ ۇلگى-ونەگەسىندەي باعالاپ، شىنايى ەل قورعانى رەتىندە وسكەلەڭ ۇرپاققا شاما-شارقى جەتكەندەرىنشە ونەگە الاتىنداي دارىپتەگەن. مىسالى، تاتتىقارا جىراۋ دا سونى اڭعارىپ، باھادۇرگە تومەندەگىدەي سوزدەرىن ارناعان ەكەن:

«اعاشتا بيىكتى ايتساڭ –

قاراعايدى ايت،

جىگىتتىك، ەرلىكتى ايتساڭ –

بوگەنبايدى ايت».

مۇنداي جىر جولدارىن ءبىز كوپتەگەن جىراۋدىڭ ەڭبەگىنەن وقىعانىمىز بار. مىسالى، ۇمبەتەي جىراۋ ونىڭ قوعامداعى ورنى مەن اتقارعان ولشەۋسىز ەڭبەگىن ءوزىنىڭ ءبىراۋىز جىر شۋماعىمەن جەتكىزەدى:

«بۇل ادام ءىس قىلاتىن بولجاپ-بايقاپ،

ىرىسىن بۇزا المايتىن

ەشكىم شايقاپ».

ەكىنشى ءبىر تولعاۋىندا بوگەنباي تۋرالى مىناداي سۋرەتتى ءسوز تىركەسىن شىعارىپ، ونى قازاقتىڭ قازىناسىنا بالايدى: ء«تاڭىرىم بەرگەن سونداي سىي».

بۇل باتىر قازاسىن ابىلايعا ەستىرت­كەندە شىققان دۇنيە دەسەدى.

ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى

بوگەنباي باتىر جاسى جەتىپ، 90-عا تاياعاندا اقمولا وڭىرىنە جاقىن ەرەيمەن ەلىنىڭ تەرىسكەيىندەگى سىلەتى وزەنى اعىپ جاتقان تۇستا قايتىس بولادى. ارۋاقتى ەردىڭ قايتقان جەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن «بوگەنباي» اتالۋى، حالىق جادىندا ناقتىلىعىمەن ساقتالۋى – تاڭدان­دىراتىن وقيعا. بۇل اۋەلدە «بوگەنباي سورەسى»، كەيىندەرى التىن مەن كومىر تابىلعاسىن، اۋقىمى كەڭىپ «بوگەنباي رۋدنيگى» اتالىپ كەتتى. قازاق حالقى قانداي قۇبىلمالى كەزەڭدە ءومىر سۇرسە دە، ءبىر عاجابى بوگەنبايدىڭ ەسىمى سول جەرگە ماڭگىلىككە تاڭبالانىپ قالدى.

بىراق ابىلاي حاننىڭ جارلىعىمەن، بيلەر مەن جىراۋلاردىڭ قولداۋىمەن ونىڭ سۇيەگى تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە جەرلەنگەنىن جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى.

تارباعاتاي تاۋىندا بولعان شەشۋشى شايقاستان كەيىن سول جەردە «بوگەنباي اسۋى» دەگەن اتاۋدىڭ پايدا بولۋىن – ەلدىڭ قۇرمەتى دەپ ءبىلۋ كەرەك.

اۋليە ساناتىنا ەنگەن كىسىگە ابىلاي حان ونىڭ سۇيەگى تۇركىستانعا جەتكىزىلگەندە ارنايى اس بەرگەن. بۇل تۋرالى ءىلياس ەسەنبەرلين دە ەرەكشە اتاپ وتەدى.

بۇنى باتىردىڭ حالقىنا سىڭىرگەن ولشەۋ­سىز ەڭبەگى ءۇشىن جاساعان سىي-قۇرمەتى دەپ باعالاۋعا تۇرارلىقتاي. ايتپەسە قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىن ۇلى بۇقار جىراۋ ابىلايعا تومەندەگىدەي ايشىقتى جالىندى سوزدەرىن ارناماس ەدى عوي:

«قازاقتىڭ حانى ابىلاي،

ابىلاي حانىم، بۇل قالاي؟

اق يىقتى اسپانعا،

ۇشپاستاي عىپ تورلادى،

قۇلاعانعا ۇقسايدى

قازاقتىڭ قامال-قورعانى».

باتىردى التايدىڭ اقيىق ءىرى بۇركى­تىنە تەڭەپ، قازاق ەلىنىڭ قامقورى، قامال-قورعانى بولعانىن باعالاي ءبىلۋى جالپى حالىقتىق وي-پىكىردەن حابار بەرگەندەي ەستىلەدى.

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستە ەرەيمەن ەلى كوپ قيىندىقتى كورسە دە اق پاتشانىڭ جازالاۋشى اسكەرىنە ولىسپەي بەرىسپەدى.

كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا دا وسى داناگوي، حالىق جاناشىرى بولعان باتىردىڭ ارۋا­عىنا، ۇرپاعىنا قىسىم-قيانات جاساعان­دار از بولعان جوق. «شىنجىر بالاق، ءشۇبارتوس» جۋانداردىڭ تۇقىمى­سىڭ دەپ، كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاۋشى قانداستارىمىز 1928 جىلعى كامپەسكەدە ۇلى دالامىزدى ازات ەتكەن بوگەنباي باتىردىڭ ۇرپاقتارىنا كوپ قياناتتى ىستەر جاسادى. سولاردىڭ ءبىرى، اتاقتى اقىن ولجاباي، ونىڭ اعالارى بارلىباي مەن ەرالى شەشەندەر، اقىن-قايراتكەر ساكەن سەيفۋللينمەن ومبىدا بىرگە وقىعان تولەۋباي ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بىرەۋىن قارا ۇيشىككە جەر اۋدارسا، ەكىنشىلەرىن يتجەككەنگە دەيىن قۋدالادى. بۇلار بوگەنباي باتىردىڭ شوبەرەسى اتاقتى ساققۇلاق بيدەن تاراعان ۇرپاقتار ەدى.

تۋعان جەرلەرىنەن قۋىلعان شاقتا، نۇرالى ۇلى ولجاباي ماڭعىستاۋ، كەيىن­دەرى ومبى، قىزىلجار ماڭىندا، ەلىنە جاقىنداي الماي، زورلىق-زومبى­لىق­تىڭ كۇي-شەرىمەن ءومىر ءسۇردى. توپىراقتىڭ بۇيىرعان جەرى دە وسى قىزىلجار قالاسى. بىراق ەگەمەندىك العان العاشقى جىلداردا ەرەيمەندەگى ۇرپاقتارى مەن تۋما-تۋعاندارى ونىڭ سۇيەگىن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنە اكەلىپ، ارۋلاپ قايتا جەرلەپ ەدى.

ال تولەۋبايعا كەلسەك، ورىنبوردا زاڭ قىزمەتكەرى بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىندە ۇستالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.

جوعارىدا ايتقان ءبىر ۇرپاعى ەرالى اقساقال بالاسى تۇرسىنبايمەن بىرگە سەمەي شاھارىندا ءومىر ءسۇردى.

عالىم قايىم مۇحامەتحان­ ۇلىمەن سىيلاس بول­عان تۇرسىنباي اقساقال دا ەرتىس وڭىرىن­دە قايتپاس ساپارعا اتتانعان. ونىڭ كوپتەگەن مۇراعاتىن قايىم اعا­مىز ىسكە جاراتقانىن جارىق كورگەن كىتاپتا­رىنان، جازعان ەستەلىكتەرىنەن وقىدىق. اسىرەسە باتىرلار تۋرالى دەرەكتەر جيناستىرعاندا سول كىسىنىڭ سوزىنە كوپ قۇلاق اسقان ەكەن.

ءومىر كەرۋەنى العا وزعان سايىن ۇلى تۇلعالار دارالانا تۇسەدى. «جاڭبىرمەنەن جەر كوگەرەر، باتامەنەن ەر كوگەرەر» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ۇلكەن ءارى تەرەڭ. ءبىر عاجابى، باسقالارعا قاراعاندا، باتىردىڭ اتىشۋلى ۇرپاقتارى كوپ بولدى.

قارقارالىدا قازاقتىڭ جاقسى مەن جايساڭدارى باس قوسقان جيىندا كوپتىڭ ورتاسىندا وتىرعان ساققۇلاق بيگە ارقانىڭ جىر ءدۇلد ۇلى كەمپىرباي الدىمەن وعان سالەم بەرگەن ەكەن:

«اسسالاۋماعالەيكۇم، بوز ارعىماق،

قول باستاپ،

اتا جاۋعا تارتقان ساداق.

بوگەنباي، تۇرانالى، اكەڭ باپان،

ەجەلدەن ەل قورعاعان كارى ارۋاق».

ۇيلەسىمدى وي، دالەلدى تاريحي سيپاتتى ءسوز  بۇل اۋلەتتىڭ تەگەۋرىنىن، تەكتى­لىگىن اڭعارتىپ-اق تۇر.

ساققۇلاق ءبيدىڭ شەشەندىگىن، ايت­قان كوسەم سوزدەرىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ تە، باياناۋىلدىڭ ءىرىسى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ناعاشىسى، ورىس اسكەرىنىڭ پولكوۆنيك شەنىن العان مۇسا شورمانوۆ تا جاقسى بىلگەن.

ءبىرى ەرەيمەندە، ەكىنشىسى كورشى، جانى ارالاس، قويى قورالاس ەل – باياناۋىلدا ءومىر سۇرگەن سوڭ، جاز جايلاۋدا ءجيى باس قوسىپ وتىرعان. ءبىر كۇنى مۇسانىڭ كەلە جاتقانىن ەستىپ، قارسى الۋعا الدىنان ساققۇلاق ءبيدىڭ ءوزى شىعىپتى. سوندا ساعە­كەڭ مۇسا ىزەتتىك تانىتىپ، ىنىلىك ادەپ­پەن: «اسسالاۋماعالەيكۇم، ارعىننىڭ اقسا­قالى!» دەپ الدىمەن سالەم بەرگەن ەكەن. سول كەزدە بي توسى­لىپ قالماي: «ۋاعا­لەيكۇماسسالام، ورتا ءجۇزدىڭ شام­شىرا­عى!»، دەپ جاۋاپ قايتارىپتى. بۇل بەكەردەن-بەكەر ۇيقاستىرىلا ايتىلعان ءسوز ەمەس.

باياناۋىلدىڭ تۋ ورتاسىنان ءونىپ شىق­قان، جيھانگەر، قازاق شەجىرە ءسوزىنىڭ كوسەمى بولعان ءماشھۇر ءجۇسىپ تە ساققۇلاقتىڭ كونە قازاق قوعامىنداعى ورنى مەن بەدەلىن ءبىر-ەكى اۋىز شۋماقپەن بىلايشا سۋرەتتەگەن:

«بۇل اسقا جاقسى كەلدى، جامان كەلدى،

جينالىپ ۇلكەن-كىشى، تامان كەلدى.

ارعىننىڭ اقساقالى – ساققۇلاق بار،

ءار ەلدەن تاعى سونداي ادام كەلدى».

ۇلى قولباسشىنىڭ قىتاي ساپارى

قازاق تاريحىندا بوگەنباي باتىردىڭ قىتاي ەلىنە بارعان ساپارى 1761 جىل دەپ ناقتى كورسەتىلگەن.

ول اناۋ-مىناۋ ەمەس، قىتاي يمپەرا­تورى تساي لۋنگتىڭ تىكەلەي وزىمەن مامى­لەگەرلىك جۇرگىزىپ، تاپقىرلىعى مەن كەمەڭگەرلىگىنىڭ ارقاسىندا وسى ساپارىندا وزىنە جۇكتەلگەن ءىستىڭ تۇيتكىلىن ناقتى شەشە العان.

بۇل تۋرالى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى، تاريحشى قويشىعارا سالعارا ۇلى ماعان تەرەڭ ماعىنالى مالىمەت بەرىپ ەدى.

ول 2013 جىلى وسى ەلگە ارنايى ەلدىك تاپسىرمامەن بارعان.

– قىتاي وقىمىستىلارى بۇل ساپار بارىسىندا ماعان قازاق ءباھادۇرىنىڭ ەلشىلىكپەن كەلگەنى جايلى تولىق ماعلۇ­مات بەردى، – دەپ ەسكە الدى وتكەندى قوي­شى­عارا سالعارا ۇلى. – ناقتى دەرەك­ت­ەر­دى جازاتىن ۇلى يمپەراتوردىڭ ساراي قىزمەتكەرلەرى قانجىعالى قارت بوگەنبايدىڭ ۇزەڭگىلەس جولداستارىنىڭ سانىن، ولاردىڭ مىنگەن سايگ ۇلىكتەرى، ءتىپتى جىلقىلارعا بەرىلگەن جەم-شوپتەرىنىڭ ولشەمى تۋرالى دا تولىققاندى مالى­مەتتەر قالدىرىپتى.

عىلىمي شارا كەزىندە قىتايلىق ارىپتەستەر بوگەنباي باتىر مەن يمپەراتور تساي لۋنگتىڭ كەزدەسكەن جەرىن كورسەتىپتى. يمپەراتوردىڭ ورىنتاعى مەن ەلشى بولىپ كەلگەن قازاق باتىرىنىڭ تۇرعان جەرى تاسقا تاڭبالانعانداي ناق­تى بەلگىلەنگەنى ونى تاڭ-تاماشا كۇيگە بولەگەن. قويشىعارا اعا داڭقتى باتىر­دىڭ ەتىگىنىڭ ءىزى قالعان جەردە ىرىمداپ ءبىراز ۋاقىت تۇرىپتى دا.

مامىلەگەر قازاق باسشىسىنىڭ ءسوزى مەن ءىسى قىتايدىڭ پاڭ حانزادالارىنا ەرەكشە ءبىر اسەرىن تيگىز­گەن ەكەن. قىتايدىڭ جىلناماشىلارى ارنايى ەلشىلىك ىسىمەن بارعان بوگەن­باي باتىر بەدەلىنىڭ جوعارى بولعانىن يمپەراتوردىڭ ونى ەرتەڭىنە اڭ اۋلاۋ­عا ادەيى مارتەبەلى قوناق رەتىندە شاقىرعانىنان-اق اڭعارعان.

قويشىعارا سالعارا ۇلى قىتاي يمپە­را­­تورىنىڭ ساياتشىلىق كەزىندە بوگەن­­بايدىڭ قول مەرگەندىگى مەن شاپ­شاڭ­­دى­عىنا، استىنداعى جۇلدىزداي اعاتىن تۇلپارىنىڭ يەسىنىڭ ىڭعايىنا باعى­ناتىندىعىنا قاتتى ءتانتى بولعانىن ەرەكشە ءبىر تولعانىسپەن ايتتى.

– قازاق ساردارىنىڭ اڭشىلىق شەبەر­­لىگىنە، اتقان جەبەسىنىڭ ءمۇلت كەت­پەيتىندىگىنە قاتتى سۇيسىنگەن قىتاي يمپە­راتورى وعان ءوز جادىنان قولما-قول ولەڭ شىعارعانىنا مەن قاتتى قاي­ران قالدىم، – دەدى اعىنان جارىلا سويلەگەن قازاق تاريحشىسى قويشىعارا سالعارا ۇلى.

باتىردىڭ ساياتشىلىعى تۋرالى

بۇگىندەرى ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى وتىرعان ەلى – ەرتىس بويى مەن ەرەيمەن­تاۋدا ەكى ءبورىباسار جۇيرىك تازىلارىنىڭ تۇقىمى وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارىنا دەيىن باپتاي بىلگەن ازاماتتارعا كوپ ولجا سالعانى شىندىق.

ارىدەن باستايتىن بولساق، اتاقتى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «كوكسەرەك» پوۆەسىندە ەل-جۇرتقا مازا بەرمەگەن دالا تاعىسىن العان تازى تۋرالى قىزىقتى دەرەك قالدىرعان.

شىڭعىستاۋ وڭىرىندەگى جازۋشى دوسىنا قانجىعالى قارت بوگەنباي باتىر­دىڭ اتاقتى «اققاسقا»، «كوكقاسقا» تا­زى­­لا­­رىنىڭ ەكى كۇشىگىن جەتكىزگەن كىسى – كورنەكتى عالىم الكەي مارعۇ­لان. كوكسەرەكتى العان سىرتتان – وسى باتىردىڭ اتىشۋلى تازىلارىنىڭ تۇقىمى ەكەنىن مۇحتار اۋەزوۆ تە وقىرمانعا جەتكىزگەن.

ساكەن سەيفۋلليننىڭ جولداسى بولعان ورىس جازۋشىسى الەكساندر دۋبوۆيتسكي ەرەيمەنگە بارعان ساپارىندا باتىر ءبورىباسارلارىنىڭ ونەرىن اڭشىلىقتا  كورىپ قاتتى تاڭىرقاعان ەكەن.

II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە باتىر ۇر­پاق­تارى وتىرعان ەرەيمەنتاۋ ەلىندە اتى شىققان سۇركيىك اتتى تازىنىڭ ونە­رى كوپشىلىكتى بەرتىنگە دەيىن قاتتى ءتانتى ەتتى.

ءتىپتى حالىق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ­تىڭ بەرتىندەرى اسىل تۇقىمدى اققاسقا مەن كوكقاسقادان ءونىپ-وسكەن تازىلاردى كورۋگە ەرەيمەنگە ارنايى كەلگەنىن ەل ۇلكەندەرى جاقسى بىلەدى.

باتىردىڭ اقىن ۇرپاعى ولجاباي وسى ءبورىباسارلار تۋرالى، ولاردىڭ ساياتشىلىق كەزىندەگى وجەتتىگى تۋرالى «اققاسقا» اتتى تۋىندى قالدىرعان.

داڭقتى قازاق باتىرى جاۋگەرشىلىك زاماندا ەلگە قورعان بولا بىلسە، ونىڭ رۋحى بەرتىنگى ۇرپاقتارىنا دا بولىسقانىن ءبىز جاقسى بىلەمىز.

1979 جىلى ەرەيمەندە نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلادى دەگەن شەشىم شىققاندا، قينالعان قازاق ازاماتتارى بوگەنباي باتىردىڭ ارۋاعىنا جۇگىندى. مۇنى سول كەزدە ەرەيمەنتاۋ اۋدانىن باسقارعان تولەگەن وشاعانوۆ ايتقان ەدى. ۇلكەن-كىشىسى ۇدەرە تۇرەگەلگەن ەل ماسكەۋدىڭ شەشىمىنە قارسى تۇردى.

تسەلينوگراد وبلىسىنا باسشىلىق ەتكەن نيكولاي موروزوۆ، اندرەي براۋن كىتاپتارىندا بوگەنباي باتىردى ەرەكشە اتاپ، ءبىرسىپىرا تاريحي دەرەكتەردى دايەكتەيدى.

قانجىعالى قارت بوگەنباي باتىردىڭ اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتار بۇگىندەرى استانا، الماتى قالالارىندا، كوكشە وڭىرىندە، اقمو­لا، پاۆلودار مەن قوستاناي وبلىستارىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. باتىردىڭ  ەرلىككە تولى ىستەرى ەل جادىنان وشپەيدى.

جانات تۇگەلباەۆ،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى، ولكەتانۋشى

استانا