تۇلعا تۋرالى تۋىندى

زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ءبىر سوزىندە: «قازاقتا ءۇش مۇنارا بار، ولار: اباي، شوقان، ىبىراي»، دەپ ايتىپتى. XIX عاسىردا تۋىپ، قاتارلاس ءومىر سۇرگەن ءۇش الىپتىڭ حالقىمىز ءۇشىن جاساپ كەتكەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. سوندىقتان دا ولاردىڭ ورنى دا، ءجونى دە بولەك.

بۇعان دەيىن دە ۇلى اعارتۋشى تۋرالى بىرنەشە كوركەم شىعارما جازىلدى. سونىڭ ىشىندە عافۋ قايىربەكوۆتىڭ «دالا قوڭىراۋى» پوەماسى، جايساڭبەك مولداعاليەۆتىڭ «تازا بۇلاق» جانە موريس سيموشكانىڭ «قوڭىراۋ» اتى رومانىن ايتساق بولادى. سوندا دا ۇلى اعارتۋشى­نىڭ ءومىرى مەن ۇلتقا جاساعان قىزمەتى عى­لىمي تۇرعىدا بارىنشا زەردەلەنگەنى­مەن، كوركەم شىعارماداعى بەينەسى ءالى دە تو­لىق اشىلماعان سەكىلدى كورىنەتىن. وسى ءبىر ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا قالام تەربەگەن جازۋشىنىڭ ەڭبەگىنە ءتانتىمىز.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان رومان جوعارى­دا ەسىمدەرىن ايتقان اقىن-جازۋشىلار­دىڭ شىعارمالارىنا مۇلدە ۇقسامايدى. مۇن­دا اۆتور حرونولوگيالىق تارتىپپەن ى.ءالتىنساريننىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى تۇستارعا توقتالىپ، ونى ايشىقتى دەتال، قىزىقتى سيۋجەتتەرمەن كوركەم جەتكىزگەن.

«كەيبىر تاريحي رومانداردىڭ مازمۇ­نى ومىرلىك شىندىقتان الىستاپ كەتىپ جا­تادى. بۇل تۋىندىدا ولاي ەمەس. شىعارمانى وقىپ وتىرىپ، بۇرىنعى وسى تاقىرىپتاعى تۋىندىلاردا كەزدەسپەيتىن نەمەسە ايتىلما­عان كوپتەگەن اڭگىمەنىڭ قامتىلعانىن باي­قايسىز. مىسالى، ىبىرايىمنىڭ جاستىق شاعى تۋرالى ەشكىم كوركەم جازا قويعان جوق. ول بالالىق، بوزبالالىق كەزدەردى قالاي وتكىزدى، قانداي وي-ارمانى بولدى، ول جاعى كوركەم شىعارمالاردىڭ وزەگىنە اينالماعانى بەلگىلى. اۆتور وسى جاعى­نان كەلە وتىرىپ، ىبىرايدىڭ مەكتەپ اشۋ جولىنداعى قيىندىقتاردى مەن باستان وتكىزگەن كەدەرگىلەرىن قىزىقتى ەتىپ بايانداي ءبىلىپتى»، دەپ جازىپتى كىتاپتىڭ العى سوزىندە اقىن، ىبىرايتانۋشى سەرىكباي وسپان ۇلى.

سونداي-اق قالامگەر بالا كۇنىمىزدەن قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستى بولعان اعارتۋشىنىڭ ەسىمىن «ىبىرايىم» دەپ جازادى. نەگىزى، بۇل دۇرىس. ويتكەنى «ىبىرايىم» – ايتۋلى تۇلعانىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى. سوندىقتان ونى اتاسى، اكە-شەشەسى «ىبىش» دەپ ەركەلەتسە، جاقىن تۋىستارى «ىبىراي» دەپ ايتىپتى.

روماندا اعارتۋشىنىڭ ومىرىندەگى بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان دەرەكتەر مەن ءتۇرلى سيپاتتاعى تالاس-تارتىستار شىعار­مانىڭ كوركەمدىك سالماعىن ارتتىرىپ، بايىتا تۇسكەن. باس كەيىپكەردىڭ ءومىر جولىن قىزىقتى وقيعالار ارقىلى سۋرەتتەي وتىرىپ، شىعارما اۆتورى تاريحي شىندىقتان مۇمكىندىگىنشە الىستاماۋعا تىرىسقان.

اسىرەسە ىبىرايىمدى بالا كۇنىنەن وقۋعا بەرىپ، سانالى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا بار كۇشىن جۇمساعان اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ بولمىسى مەن ونىڭ نەمەرەسىنە بەرگەن ءتالىم-تاربيەسى كوركەم ورىلگەن. جالپى، بالعوجا دا ولقى ادام ەمەس. توبىل – تورعاي وڭىرىنە تانىمال اۋزى دۋالى بيلەردىڭ ءبىرى. سول كەزدەگى ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ الدىندا بەدەلى دە زور بولعان. بالعوجا بي بىردە ورىنبورعا بارعاندا وندا قازاق بالالارىنا ارناپ مەكتەپ اشىلاتىنىن ەستىپ، ەلگە قۋانىپ كەلەدى. ەندى مىنا ءبىر ۇزىندىگە زەر سالىڭىز.

«پاتشانىڭ مەيىرىمى ءتۇسىپ، وسىنداي ءبىر كەڭشىلىك جاساپ جاتىر ەكەن. الدىمەن سۇلتانداردىڭ، ەل ىشىندەگى اتقا مىنەرلەردىڭ بالالارىن وقىتامىز دەيدى. سول وقۋعا مەن دە ءبىر بالامدى بەرەمىن دەپ كەلدىم. ورىنبورداعى ۇلىقتار قۋانىپ قالدى.

– بالانى بەرەمىن دەيدى، قاي بالا ايتىپ وتىرعانىڭ؟

– باسقاسىن ەمەس، الگى ىبىشجانىمدى بەرسەم دەيمىن... اكەسى ولگەننەن كەيىن موينىما قارىز بولىپ قالدى ەمەس پە، جىلامسىراتقىم كەلمەيدى... – دەي بەرگەن ساتتە حانقوجانىڭ اششى داۋسى قۇلاقتى جارا شاڭق ەتە تۇسكەنى:

– نە دەيدى، ەي، مىنا كوك سوققان! – قالىڭ قاستارىن ۇدىرەيتە كوتەرىپ، شانشىلىپ قالعان شالدىڭ سوپاقتاۋ ءجۇزى كىسى تىكتەپ قاراي الماستاي بولىپ، لەزدە ىزبارلانىپ ۇلگەرىپتى: – ورىستىڭ وقۋى دەپ ساندىراقتاعانى نەسى؟ جاڭا عانا «ورىستىڭ بالالارى قۇساتىپ» دەدىڭ ەمەس پە؟ ەندىگى قالعانى سول ەدى»، دەپ قارسى شىعادى. وسىدان باستاپ ەل ىشىندە: ء«بىزدىڭ بي دەپ، ەل اعاسى دەپ اسپەتتەپ جۇرگەن بالعوجا ورىسقا ابدەن ساتىلىپ بولىپتى. التىنسارى مارقۇمنان قالعان جالعىز نەمەرەسىن ورىنبوردىڭ ورىسىنا بەرىپ، كاپىر وقۋىنا وقىتپاق كورىنەدى»، دەگەن جەل ءسوز تارايدى.

سونىمەن قاتار شىعارمادا باس كەيىپ­كەردىڭ وزىنەن باسقا، كەزىندە وعان قولۇشىن سوزعان ورىس وقىمىستىلارى يلمين­سكي، گريگورەۆ جانە تاتار وقىمىستىسى فايىزحانوۆ، تىكەلەي باسشىسى بولعان كاتارينسكي جانە تورعاي وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورلارىنىڭ بەينەلەرى مەن ەسىمدەرى سول قالپىندا الىنىپ، بولعان وقيعالار تاريحي دەرەكتەن الىسقا كەتپەگەن. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ مەكتەپ اشۋداعى كورگەن قيىندىعىن سوزبەن جەتكىزۋ قيىن. قيىن بولسا دا قالامگەر سوعان ءتوزىپ، مويىما­­عان كەيىپكەرىنىڭ بولمىسىن شەبەر بەينە­لەي­دى. اسىرەسە كورنەكتى اعارتۋشىنىڭ ارمان-مۇڭىن تۇسىنبەگەن قازاقتىڭ كەيبىر باس كوتەرگەندەرى ونىڭ مەكتەپ اشسام دەگەن ءىسىن كەلەكە ەتىپ، ءتىپتى وعان: « بۇل ورىسقا شوقىنۋ، كاپىردىڭ باۋىرىنا كىرۋ»، دەپ قارسىلىق كورسەتەدى. سوندا دا ول العان بەتىنەن تايماي، قازاقتىڭ بالالارى دا «وزگە جۇرتتان كەم بولماي، ءبىلىم السىن» دەگەن تۇپكى ماق­ساتىنان، ومىرلىك باعىتىنان تايماي، جانكەشتىلىك قاداممەن العا ۇمتىلادى.              

قورىتىپ ايتقاندا، حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ ءومىرى مەن اعارتۋشىلىق جو­لىنداعى قىزمەتىن قامتىعان تولىمدى ءبىر تۋىندى وقىرمانعا جول تارتتى. وقىڭىز!