ماسكۇنەمدىك ۇلتتى ازدىرادى

مەملەكەتتەن دە، مەديتسينادان دا بۇرىن وسكەلەڭ ۇرپاق­تىڭ دەن­ساۋ­لى­عى­نا الدىمەن اتا-اناسى جاۋاپتى. شارانا قۇرساققا بىتكەن كۇننەن باس­تاپ نە ءىشتىڭ، نە جەدىڭ، ونى توعىز اي كوتەرگەندە قۋانىپ ءجۇردىڭ بە الدە تاۋقىمەت شەكتىڭ بە – وسىنىڭ ءبارى بالانىڭ بۇكىل ومىرىنە اسەر ەتەدى. الىستان وراعىتا بەرمەي توتەسىنەن ايت­قاندا، جاستاردىڭ ىشىمدىككە سالىنۋىنا الدىمەن وتباسى، سودان كەيىن جۇرگەن ورتاسى اسەر ەتەتىنى دالەلدەنىپ وتىر. ددۇ ادامداردىڭ دەنساۋ­لىعى 50-55% – ءومىر ءسۇرۋ سال­تى­نا، 20-23% – تەگىنە، 20-25% – قور­شاعان ورتا، ياعني ەكو­­لوگياعا، 8-12% ۇلتتىق دەنساۋ­لىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ جۇمى­سىنا باي­لانىستى ەكەنىن ايتادى.

ەلىمىزدىڭ زاڭناماسىنا سايكەس الكو­گول­دى ىشىمدىكتەردى تەك 21 جاس­تان اس­قان­دارعا ساتۋعا رۇقسات ەتى­لە­دى. الايدا «دەنساۋلىق» ۇلت­تىق قاۋىم­داس­­تىعى جانە الماتى مە­نەد­ج­مەنت ۋنيۆەر­سيتەتى جۇرگىزگەن زەرت­­تەۋ­­لەر مۇل­دە باسقا جايتتاردى انىق­­تاپ وتىر. ماسەلەن، ساۋال­دا­ما­عا قاتىس­قان­دار­دىڭ 63%-ى اراق-شاراپتىڭ ءدامىن العاش رەت 18 جاسقا دەيىن، 31%-ى 18 بەن 21 جاس ارالى­عىندا، تەك 6%-ى عانا 21 جاس­تان اسقان سوڭ تاتىپ كورگەن. ەڭ وكىنىش­تىسى – بۇل زەرت­ت­ەۋلەر جاستار ارا­سىن­­داعى ماس­كۇ­نەمدىكتىڭ 25%-ى­ كۇي­­­زەلىس، ۇي­دەگى ۇرىس-­كەرىس پەن تو­رى­عۋ­­­دان،­ تىعىرىققا تى­رەلۋ­­دەن بولاتىنىن انىقتاپ وتىر.

زەرتتەۋدىڭ ماقساتتى توبىنا اتال­عان وقۋ ورنىنىڭ ءبىرىنشى كۋرس­تا وقيتىن 32 ستۋدەنتى تارتىلدى. جو­با­­نىڭ ءىس-شارالارى 2022 جىلدىڭ 10 قازانىنان 10 قاراشاسىنا دەيىن وتكىزىلىپ، الماتىنىڭ 16 جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنت­تەرىنەن ساۋالداما الىندى.

«زەرتتەۋ جۇمىستارى 18-21 جاس جانە ودان جوعارى جاستاعى 947 رەس­پوندەنت قاتىسقان الەۋمەتتىك سا­ۋال­دا­ما ادىسىمەن جۇرگىزىلدى. ءبىرىنشى بولىمدە رەسپوندەنتتەردەن جاسى، ولار­دىڭ قاۋىپ فاكتورلارىنا كىرۋ-كىر­مەۋى، ىشىمدىكتەردىڭ زيانى تۋرالى اقپاراتتار سۇرالسا، ەكىنشى بولىمدە الكوگولدى تۇتىنۋ­عا كوزقارا­سى مەن الكوگولدى تۇتىنۋ­عا قارسى قانداي شارالار ءتيىمدى دەپ سانايتىنى تۋرا­لى ارنايى سۇراقتار بولدى»، دەيدى «دەن­ساۋلىق» ۇلتتىق قاۋىمداستىعى ساراپشىسى دانيلا بەكتۇرعانوۆ.

دەنساۋلىققا زياندى فاكتورلار قاتارىندا تەمەكى شەگۋ (59%)، الكو­گولدى ىشىمدىك ءىشۋ (52%)، قوزعالىسى از ءومىر سالتى (30%)، تەڭشەلگەن تا­ماق­تانۋ (33%) جانە ارتىق سالماق (34%) اتالدى.

ساۋالداماعا قاتىسقاندار­دىڭ ۇش­تەن ءبىرى (33%) اراق-شاراپتىڭ ۇدايى قىمباتتاپ جاتقانى ىشىمدىك ىشۋگە توقتاۋ سالا المايتىنىن مالىم­دەگەن. قالعان رەسپوندەنتتەر باعانىڭ ءوسۋى تۇتىنۋعا اسەر ەتەتىنىن مويىندادى. ياعني 27%-ى الكوگول ساتىپ الۋدى سيرەتسە، 16%-ى ارزانداۋ برەندتەرگە كوشىپ، 15%-ى مولشەرىن ازايتىپ، 9%-ى كۇشتىلىگى تومەن سۋسىندار ساتىپ الادى.

سونداي-اق رەسپوندەنت­تەردىڭ شامامەن 28%-ى الكو­گول­دىڭ دەنساۋلىققا زيا­نىن ازايتۋ مۇمكىن ەمەس دەسە، 25%-ى ەگەر الكوگولى از سۋسىن­دار­عا اۋىسسا، زيانىن ازايتۋعا بولادى دەپ سانايدى. ال ولاردىڭ كوپشىلىگى جاستار ارا­س­ىن­داعى ماسكۇنەمدىكتىڭ تارالۋى­نا ارالاساتىن ورتاسى­نىڭ ىقپال ەتە­تى­نىن العا تارتىپتى.

«ساۋالداماعا قاتىسۋشى­لار­دىڭ 25%-ى تورىعۋ، كۇيزە­لىس، ۇرىس-كەرىس پەن ءتۇرلى جاع­دايعا تاپ بولىپ، تى­عىرىققا تىرەلۋ سالدارىنان ىشىمدىككە ءۇيىر بولىپ جاتقانى الاڭداتادى. بۇل كورسەتكىش 2018 جىلعى دەرەكتەرمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما ءوستى، ول كەزدە بۇل كورسەتكىش 22% بولاتىن»، دەيدى «دەنساۋلىق» ۇلتتىق قاۋىمداستىعى تور­اعاسىنىڭ ورىنباسارى ءارى دارىگەر گينتاۋتاس-يۋوزاس كەنترا.

ساۋالداماعا قاتىس­قان­داردىڭ 52%-ى الكو­گولدىك ىشىمدىك­تەردى ساتۋ شارت­تارىن قاتاڭداتۋ مەن باعانى كوتەرۋ ماسكۇنەمدىكپەن كۇ­رەس­تە ءتيىم­دى شارا دەپ سانايدى جانە 42%-ى ايىپپۇل سالعان دۇرىس دەپتى. سونداي-اق 27%-ى سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسي­حاتتاۋعا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەسە، 26%-ى ارزان نەمەسە تەگىن سپورت سەكتسيا­لارى­نىڭ سانىن كوبەيتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.

قاراپ وتىرساق، وسىدان 5 جىلداي بۇرىن قازاقستان ورتالىق ازيادا ماسكۇنەمدىك جاعىنان العاشقى ورىندا بولعان. ءتىپتى وتباسىندا ماس­كۇ­نەم اكە-شەشەسى بار بالالاردىڭ قاۋىم­داس­تىعى دا قۇرىلعان. ويتكەنى مۇنداي وتباسىندا وسكەن بالانىڭ پسيحيكاسى بۇزىلادى.

ال ماماندار اراق جەڭگەن اداممەن الدىمەن سويلەسىپ، سەبەبىنە ءۇڭىلۋ كەرەك ەكەنىن، پسيحولوگ پەن نار­كو­لوگ­تىڭ كومەگىنە جۇگىنۋدىڭ ما­ڭى­زىن العا تارتادى. بىراق ءبىزدىڭ قوعام پسي­حولوگكە بارۋعا جۇرەكسىنەدى. سە­بە­بى «پسيحيكاسى دۇرىس ەمەس دەگەن تىزىمگە ەنەدى ەكەنسىڭ، جۇمىسقا الماي قويادى» دەگەن پىكىر بار. الايدا ەلىمىزدە ەشقايدا تىركەلمەي-اق پسي­حو­لوگتىڭ كومەگىن الۋ مۇمكىندىگى بار. ءبىراز مامان قۇ­پيا قابىلدايدى، جەكە اقپاراتتى كورسەتپەي ەمدەي بەرەدى. بۇعان قوسا ارنايى رەابيليتاتسيا ورتالىقتارى بار. ول جەرگە كوبىنە ءوز بەتىمەن ەمدەلۋگە شاماسى جەتپەيتىن، اراقتان باس تارتا المايتىن قيىن جاعدايداعى ادامدار تۇسەدى. مۇنداي مەكەمەگە كەز كەلگەن ادامدى كىرگىزە بەرمەيدى، تۇسكەن ناۋقاستار ءۇش ايدان باستاپ بىر­نەشە جىلعا دەيىن جاتىپ ەمدەلەدى.

جالپى، ادامدى ماس­كۇنەمدىكتەن ارىلتۋدىڭ 12 قادامى بار. رەابيلي­تاتسيا ورتالىعىندا ناۋقاس وسى 12 قادامنان ءوتىپ، ەم الادى. ءبىر ەرەكشەلىگى – مۇنداي ورتالىقتا دارىگەرلەر مەن پسيحولوگتەر عانا ەمەس، كەزىندە ءوزى ماسكۇنەم بولعان قاراپايىم ادامدار دا قىزمەت ەتەدى. وسىنداي شارالاردان كەيىن دە ايىققاندار بار، بىراق تولىق جازىلىپ كەتكەندەردىڭ سانى اسا كوپ ەمەس...

سول سياقتى انونيم قاۋىم­داس­تىقتاردىڭ دا ماس­كۇنەمدىكتەن ارىلۋدا پايداسى كوپ. مۇنداي ورتاعا تاپ بولعانداردان ۇنەمى جاقسى ناتي­جە بايقالادى. ويتكەنى انونيم قاۋىم­­داستىقتاردىڭ قىزمەتى تەگىن، ەكىن­­شىدەن ادام ءوز ەركىمەن كەلەدى. ۇشىن­شىدەن، انونيم توپتاردا بار­لى­عى­­نىڭ احۋالى بىردەي. بۇل جەردە ناۋ­قاستىڭ «مەن ماسكۇنەممىن» دەپ ايتۋى ماڭىزدى. سەبەبى ىشىمدىككە سا­لىن­عان­دار ءوز اۋرۋىن مويىنداعاندا عانا ەركىمەن ەم-دوم الۋعا كونەدى.

الماتى