اسكەري بورىش: بەيبىت كۇندەگى بەرەكەسىزدىك

قىزىل ديپلوم ءھام قارا قاعاز

قازىر قوعامدا اسكەر تۋرالى تەرىس پىكىر قالىپتاسقان. سارباز ءولىمى جازاتايىم وقيعا بولسا ءبىر ءجون. ءوز-وزىنە قول جۇمساپ، اجالى وزگە ساربازداردىڭ الىمجەتتىك ارە­كەتتەرىنەن كەلىپ جاتىر. سارباز­داردىڭ ءولىمى ۇل تاربيەلەپ وتىرعان اتا-انالاردىڭ جۇيكەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعانى راس. قازىر كەز كەلگەن تۇرعىندى توقتاتىپ، «بالاڭىزدى اسكەرگە جىبەرۋگە قالاي قارايسىز؟» دەپ سۇراڭىزشى. قورعانىس مينيسترلىگىنە شاعىمىن ايتىپ، بالاسىن اسكەرگە جىبەرگىسى جوق. «قازىرگىدەي حالىقارالىق قاقتىعىستار بەلەڭ العان الماعايىپ زاماندا تەز ارادا اسكەردە ءتارتىپ ورناتىلۋعا ءتيىس. «بالىق باسىنان ءشىريدى» دەمەكشى، ءار ساربازدىڭ ءولىمى ءۇشىن شەندىلەر جاۋاپ بەرۋ كەرەك»، دەگەن پىكىردى العا تارتادى جۇرتشىلىق. «مينيسترلىك «ساربازدارعا تەگىن ءبىلىم گرانتىن ۇلەستىرىپ جاتىرمىز» دەپ جۇيەلى جۇمىس ىستەپ جاتقان كەيىپ تانىتپاي-اق قويسىن، قىزىل ديپلوم مەن قارا قاعازدىڭ قۇنىن سالىستىرۋعا بولمايدى!» دەيدى قالىڭ كوپشىلىك.

بىلتىر ورىن العان ساربازداردىڭ ولىمىنە قاتىستى قايعىلى جاعدايلار ۇمىتىلا قويعان جوق. جۋىردا وت­كەن جىلى جامبىل وبلىسىنداعى ءشول­دالا شەكارا بەكەتىندە وزىنە-ءوزى قول سالدى دەلىنگەن 18 جاستاعى سارباز بەكبول ميراشتىڭ ولىمىنە قاتىستى تىڭ دەرەكتەر جاريالانىپ، قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەدى. ءىستىڭ اق-قاراسى الداعى ۋاقىتتا بەلگىلى بولار.

وتكەن جىلى 29 شىلدە ساعات 21:00 شاماسىندا ستەپنوگورسك قالا­سىنداعى اسكەري بولىمدە ۇلتتىق ۇلاننىڭ اسكەري قىزمەتكەرى اسىلىپ قالعان جەرىنەن تابىلعان ەدى. «اۆتوپاركتە كەزەكشى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن مەرزىمدى قىزمەتتەگى قاتارداعى سارباز ن.ا.ورازباي كەزەكشىدەن دارەتحاناعا بارۋعا سۇ­رانعان. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ول اۆتوپارك قويماسىندا اسىلىپ قالعان جەرىنەن تابىلدى»، دەلىن­گەن رەسمي حابارلامادا. اۆتو­پارك كەزەكشى قىزمەتى دەرەۋ العاشقى مەديتسينالىق كومەك كورسەت­كەن. ودان كەيىن سارباز جەدەل جاردەم­مەن ستەپنوگورسك قالاسىنىڭ ورتا­­لىق قالالىق اۋرۋحاناسىنا جەتكى­زىلگەنىمەن كوز جۇمدى.

اراعا كۇن سالماي، دالىرەك ايت­ساق، 30 شىلدە ساعات 05:15-تە اسكەري بولىمگە اعا سەرجانت ا.س.مەر­عاليەۆتىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساعانى تۋرالى اقپارات تۇسكەن. ء«مان-جايدى ناقتىلاۋ كەزىندە جۇبايىنىڭ تۇنگى ساعات 03:30 شاماسىندا كۇيەۋىنىڭ دەنەسىن ءۇيىنىڭ دارەتحاناسىنان تاۋىپ العانى بەلگىلى بولدى»، دەپ حابارلادى ۇلتتىق ۇلان. ارنايى كومەنداتۋرانىڭ قاراۋىل باستىعى، اعا سەرجانت ابىلاي مەرعاليەۆ ۇلتتىق ۇلان قاتارىندا 2015 جىلدان باستاپ قىزمەت ەتىپ كەلگەن.

ەكى وقيعانى عانا تىلگە تيەك ەتتىك. قايعىلى جاعدايلاردىڭ جيىلەپ كەتۋى سونشالىق، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان ارمياسىنداعى اسكەري قىزمەتشىلەر اراسىندا ءولىم-ءجىتىمنىڭ جيىلەگەنىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ارنايى كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىرعان بولاتىن. پرەزيدەنت كەلەڭسىزدىكتەردىڭ سەبەبىن تەرگەپ-تەكسەرۋ، اسكەري قىزمەتشىلەر اراسىنداعى زاڭسىزدىقتاردى جويۋ جانە كەلەشەكتە اسكەردەگى مۇنداي تەرىس ءىس-ارەكەتتەردى بولدىرماۋدى ناقتىلاپ، وسىنداي جاعدايعا جول بەرگەن وفيتسەرلەر جازالاناتىنىن ەسكەرتكەن ەدى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ بىلتىر 22 ساۋىردە جامبىل وبلىسىندا گۆاردەيسك اسكەري قالاشىعىنداعى گوسپيتالدە مەرزىمدى اسكەري قىز­مەتكە شاقىرىلعان سارباز الىبەك قالبايدىڭ ولىمىنە قاتىستى ءىستىڭ ناقتى سەبەبىن انىقتاۋدى تاپ­­سىر­عانى بەلگىلى. بۇل رەتتە قورعانىس مينيسترلىگى جەكە قۇرام­­دى جەتكى­لىكسىز باقىلاۋ جانە 30212 اسكەري ءبولىمىنىڭ لاۋازىمدى تۇلعا­لارى تاراپىنان جۇمىستاعى ولقى­لىقتار فاكتىسى بويىنشا قىزمەتتىك تەرگەۋ جۇرگىزگەن بولاتىن. كەيىننەن 30212 اسكەري ءبولىمىنىڭ كومانديرى جانە وسى ءبولىمنىڭ وقۋ روتاسىنىڭ كومانديرى لاۋازىمىنان شەتتەتىلدى. ودان بولەك سارباز ولىمىنە بايلانىس­تى اتالعان اسكەري ءبولىمنىڭ تاعى 3 لاۋازىمدى تۇلعاسى قاتاڭ تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى.

ايتپاعىمىز، ءار سارباز ءولىمىنىڭ ناقتى سەبەبى انىقتالىپ، كىنالىلەر قاتاڭ جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك! بۇل – قوعامنىڭ تالابى.

كىم كىنالى؟

حالىق قاھارمانى، گەنەرال-لەيتەنانت باقىتجان ەرتاەۆ سوڭ­عى ۋاقىتتا اسكەردە ءجيى بولاتىن ساربازداردىڭ ولىمىنە بايلانىس­تى پىكىرىن ءبىلدىردى. گەنەرال ازامات­تىق بورىشتىڭ بۇرىنعىداي 2-3 جىل ەمەس، 1 جىلعا قىسقارسا دا سار­باز­داردىڭ ءولىم-ءجىتىمى توقتاماي تۇرعا­نىنا كۇيىنىپ وتىر.

– مۇندا بارلىق كىنا – كومانديردەن. ءارى جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر دە جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيدى. اسكەرگە جىبەرۋ جوسپارىن ميلارىنا قۇيىپ العان. جۇگىرىپ ءجۇرىپ ۆوەنكوماتقا ءتىزىم تاپسىرادى، بولدى. ءارى قاراي باقىلاۋ جوق. كوماندير ساربازعا اكە دە، انا دا بولۋى كەرەك. كەيدە ونىڭ كولەڭكەسىندە وزگەلەرى وسىنداي قيتۇرقى ارەكەتكە بارىپ جاتادى. بۇل جاعدايدا دا جاۋاپتى كوماندير بولىپ قالاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان قازىر كوپ ادام كومانديرلىكتەن قاشىپ جاتىر. مۇنى توقتاتۋ ءۇشىن رەفورما كەرەك. ياعني ول جەردە ەڭ الدىمەن كىم بولساڭ دا ءاربىر وپا­سىزدىققا كىنالىنى شەنىنە قارا­ماي جازالاۋ كەرەك. مەيلى گەنەرال، مەي­لى سەرجانت بولسىن، قاتاڭ جازالاۋ قا­جەت. ءتىپتى بۇكىل ەلگە كورسەتۋ كەرەك. ءبىلسىن. سول كەزدە اياق تارتادى. بۇل جاعداي توقتايدى، – دەيدى گەنەرال.

جۇرتشىلىقتىڭ جاعىمسىز پىكىرىنە قاتىستى بىلتىر ماۋسىم ايىندا قورعانىس ءمينيسترى رۋسلان جاقسىلىقوۆ ءوز ءۋاجىن ايتقان بولاتىن. ونىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى كەزدەرى جيىلەپ كەتكەن ساربازداردىڭ ولىمىنە اسكەري سالا كىنالى ەمەس. سالاعا جا­ۋاپتى تۇلعالارعا جالا جاپپاس بۇرىن جاستاردىڭ سۋيتسيدكە بارۋىنىڭ سەبەبىن انىقتاۋ قاجەت.

– ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە جاستاردىڭ ءوز-وزىنە قول سالۋىنىڭ استارىنا ءۇڭىلۋىمىز قاجەت. مۇنداي جاعدايعا تەك اسكەر نەمەسە اسكەري سالا عانا كىنالى بولمايدى. بوزبالا اسكەري بورىشىن وتەۋگە كەلگەننەن كەيىن ونىڭ ءومىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك كومانديرگە جۇكتەلەتىنى ايدان انىق. الايدا ادام اسكەر قاتارىنا جەتىلگەن، تولىسقان كۇيدە، قوعام ارا­سىنان كەلەدى. ول ءوز ماسەلەلەرىن، جانىن جەگەن پروبلەمالاردى وزىمەن بىرگە ارقالاي كەلۋى مۇمكىن، – دەگەن ەدى مينيستر.

مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنشە، اسكەرگە بارىپ، وتان الدىنداعى پارىز­دى وتەۋگە ءاربىر ازامات مىن­دەت­تى. «اسكەرگە بارۋدان قورقىپ جۇرگەندەرگە ايتارىمىز – قازىر بارلىق قارۋلى كۇشتەردە قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرمەۋ شارالارى قولدانىلىپ جاتىر. بارلىق قۇرىلىم ءبىر شاقىرىلىمنىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرىنەن جيناقتا­لادى. الىمجەتتىك بارلىق جەردە جويىلعان دەسەك تە بولادى. كازارمالار اسكەري ءبولىم بويىن­­شا كەزەكشىگە شىعارىلعان بەينە­باقىلاۋ جۇيەلەرىمەن جاب­دىق­­تالعان، بۇل جاعدايدى ۇنەمى قاداعالاپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرە­دى»، دەيدى اتالعان ۆەدومستۆو ۇسىنعان رەسمي اقپاراتتا. سونداي-اق رەسمي حابارلامادا اسكەردە بولعان كەلەڭسىز جايتتار تۋرالى ءانونيمدى تۇردە حابار­لاۋعا بولاتىنى ايتىلعان. «سار­بازدارعا باس جانە وڭىرلىك اسكەري قولباسشىلارى، تاربيە جانە الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جۇمىس بو­يىنشا ورىنباسارلارىنىڭ ۇيالى تەلەفون نومىرلەرى بەرىلەدى. ول نومىرلەرگە كەز كەلگەن ۋاقىتتا قوڭى­راۋ شالىپ، SMS حابارلاما جازۋعا بولادى. سونداي-اق ءانو­­نيم­دى تۇردە حابارلاي الادى. كەلىپ تۇسكەن ءار ءوتىنىش بويىنشا تەكسە­رىس جۇرگىزىلەدى. ەگەر ءتارتىپ بۇزۋ­شىلىق انىقتالسا، جەدەل شارا قولدانىلىپ، كەمشىلىكتەر جويىلادى»، دەيدى مينيسترلىك باسشىلىعى.

اسكەري سالاعا رەفورما قاجەت

اسكەرگە مىندەتتى بورىشكەر­لەردىڭ ستاتيستيكاسىن ساراپتاساق، 60 پايىزى ەنجارلىق نەمەسە قور­قاقتىقتان باس تارتسا، 30 پايىزى جارامسىزدىق سەبەبىنەن اسكەرگە بارمايدى ەكەن. تەك 10 پايىزى عانا وزدىگىنەن اسكەرگە بارۋعا سۇرانا­تىن كورىنەدى. قارۋلى كۇشتەرى باس شتابىنىڭ ۇيىمداستىرۋ-جۇمىلدىرۋ دەپارتامەنتىنىڭ اعا وفيتسەرى رۋسلان تاپاشەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ەلىمىزدە 30 مىڭنان اسا ازامات وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋدەن قاشىپ جۇرگەن كورىنەدى. بىلتىر اسكەرگە بارۋدان جالتارىپ، ەسەپكە الۋ قۇجاتتارىن قاساقانا بۇلدىرگەن نەمەسە جوعالتقان 4 مىڭ­عا جۋىق ادام اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتىلعان. «جەرگىلىكتى اسكەري ورگاننىڭ شاقىرتۋى بويىنشا كەلمەگەن ازاماتقا 5 اەك ايىپپۇل سالىنادى. ال اسكەرگە شاقىرىلۋشى اسكەردەن بىرنەشە رەت جالتاراتىن بولسا 1000 اەك دەيىنگى ايىپپۇل، نە بولماسا 400 ساعاتقا قوعامدىق جۇمىسقا تارتىلادى نەمەسە 1 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى»، دەيدى ر.تاپاشەۆ.

جاستار نەگە اسكەردەن جالتارادى؟ الىمجەتتىكتىڭ اسەرى بار ەكەنى ءسوزسىز. وزگە دە جەكەلەي سەبەپتەر دە جوق ەمەس. ماسەلەن، پسيحولوگ بالابەك ساقتاعانوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا جاستاردىڭ تۇراقتى اينالىساتىن ءحوببيى بار، وزدەرىنىڭ اينالىساتىن سۇيىكتى ىستەرى بار. «سول ىستەرىنەن، كۇندەلىكتى قالىپ­تاسىپ قالعان ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنان اجىراعىسى كەلمەيدى، ءومىرىن وزگەرتكىسى كەلمەيدى»، دەيدى ول.

قورعان بولىپ ەل قورعايتىن قاتارلاسىم كەلدى دەۋدىڭ ورنىنا، بار بىلگەنىن ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا ۇرىپ-سوعۋعا قۇمار «دەمبەلدەر». بالىق باسىنان ءشىريتىنىن ءبىلىپ ايتقان عوي بابالارىمىز. باسشىلار دا بار بىلىققا كوز جۇما قاراپ وتىرعانى وتىرىك پە؟ «باس جارىلسا بورىك ىشىندە» دەگەن پيعىلمەن كەز كەلگەن شۋدى اسكەري ءبولىمنىڭ سىرتىنا شىعارماۋعا تىرىسادى. سارباز ءولىمىن جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس، ارينە. وتان الدىنداعى بورىشىن وتەپ كەلگەن كەز كەلگەن جاس «تاياق جەدىم» دەپ تۋراسىنان ايتا قويماس. شىن مانىندە ء«ومىر مەكتەبىنەن» وتەتىنىن جاسىرمايدى. بۇل – پسيحولوگيالىق السىزدىك. قۇلدىق سانا. «مەن تاياق جەدىم، مەنەن كەيىنگىلەر دە تاياق جەۋگە ءتيىس» دەگەن جابايىلىق. الىمجەتتىك بولماسا ساربازدار ۇيىنەن اقشا سۇ­راپ سارى ۋايىمعا سالىنا ما؟ جاۋ­دىڭ كوزىن قۇرتۋعا بەرىلگەن وق ءوز-ءوزىن «جۇتۋعا» جۇمسالا ما؟ اس­كەر­گە ساۋ بولىپ بارعان جاس وتباسىنا اقىل-ەسى كەم بولىپ قايتار ما ەدى؟

قازىرگىدەي الماعايىپ زاماندا ءار ساربازدىڭ تاعدىرى ماڭىزدى. بەيبىت كۇندە جالعىز ۇلىنان ايىرىلۋ وڭاي ەمەس. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەردە ەكى پروبلەما – قاتارداعى جاۋىن­گەرلەردىڭ ءزابىر كورۋى، اسكەردىڭ ەل الدىندا بەدەلىنىڭ تومەندەۋى بايقا­لىپ وتىر. بۇل – مەملەكەتتى قورعاۋ سالاسىنداعى جۇيەلى پروبلەما، ازاماتتار مەن اسكەر وكىلدەرى بۇل ماسەلەنى بىرىگىپ شەشۋى قاجەت. ياعني ەلىمىزدەگى اسكەري-پاتريوتتىق تاربيەنى قايتا قاراۋ وتە ماڭىزدى.