مەديتسينا اكادەميگى

ەلىمىزدىڭ حيرۋرگتەر عىلى­مي مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى مۇح­تار اليەۆ جاڭاقورعانعا قاراستى، تومەن­ارىق ستانساسىندا تەمىر­جول قا­راۋ­شىسىنىڭ وتبا­سىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسىنەن ەرتە ايىرىلعان ونىڭ بالالىق شا­عى قيىن كەزەڭگە تاپ كەلدى. ەكىن­شى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنا ءدوپ تۇسكەن ول بالا كەزىندە تۇر­­مىس-تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىن كوپ كوردى. اۋرۋشاڭ اناسىنا تيت­تەي دە بولسا جاردەمىم ەرتەرەك ءتيسىن دەگەن ويمەن جەتى كلاس­تى بىتىرە سالا تۇركىستان قالا­سىن­داعى پەداگوگيكالىق ۋچيلي­ششەگە قۇجاتتارىن تاپسىرادى. ەڭبەك­قورلىق، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق ونى شالقىعان ءومىر تەڭىزىنە الىپ كەتە باردى. الاقانداي شاعىن اۋىلدا تۋعان بالا وسە كەلە الەمگە تانىلدى.

ەڭبەك جولىن شىمكەنت وبلىسى، ءشاۋىلدىر اۋدانى تەمىر اۋىلىنىڭ جەتى جىلدىق مەكتە­بىندە مۇعالىم بولىپ باستاعان. ودان كەيىن ويى مەديتسينا سالاسىنا اۋىسىپ، 1951-1957 جىلدارى الماتى مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ەمدەۋ ءىسى فاكۋلتەتىندە ءبىلىم العان. دا­رى­گەرلىك ماماندىقتىڭ ءبىراز قىرى مەن سىرىن يگەرگەن ول شىمكەنت وبلىسى «تەمىر» سوۆحوزىنىڭ ۋچاسكەلىك اۋرۋحاناسىنىڭ حي­رۋر­گى جانە باس دارىگەرى بولىپ قۇلشىنا ەڭبەك ەتتى. بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق ونى الماتىعا قايتا ورالتىپ، كلينيكالىق ور­ديناتۋراعا ءتۇستى. ۋاقىتپەن ساناسپاي، ءۇزىلىسسىز كۇنى-ءتۇنى اۋرۋحانادا ەڭبەك ەتىپ، حيرۋرگيالىق جاڭا تاسىلدەردى مەڭگەرۋگە كۇش سالدى. بىرەر جىلدان كەيىن حيرۋرگيا بولىمشەسىنىڭ حيرۋرگ-دارىگەرى، ورديناتورى بولىپ تاعايىندالدى. پراكتيكالىق جۇمىسپەن قاتار اسپيرانتۋراعا ءتۇسىپ، قازاق ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينس­تيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەت­كەرى بولىپ ەڭبەك ەتتى. ودان سوڭ الماتى دارىگەرلەر ءبىلىمىن جە­تىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، الماتى مەديتسينا ينستيتۋتى­نىڭ حي­رۋر­گيا كافەدراسىنىڭ مەڭ­گەرۋ­شىسى، قازاق كسر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ باس حيرۋرگى بول­­دى. سونداي-اق كلينيكالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك حيرۋرگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، قازاق كسر دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى، 1987 جىلدان باستاپ زەينەتكە جاسى جەتكەنشە ا.ن.سىزعانوۆ اتىنداعى حيرۋرگيا عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقاردى.

مۇحتار اليەۆ قازاقستان مەديتسيناسىن توراكالدى، ابدومينالدى، جۇرەك-قان تامىرلارى، ەندوسكوپيالىق حيرۋرگيا، ميكروحيرۋرگيا جانە ترانسپلانتاتسيا سالاسىن ايتارلىقتاي دامىتتى. ونىڭ باسشىلىعىمەن لازەردىڭ كومەگىمەن باۋىر ەحينوكوككوزىن حيرۋرگيالىق ەمدەۋدىڭ تۇبەگەيلى جاڭا ءادىسى قولدانىلدى. مىقتى مامان جۇرەكتىڭ يشەميالىق اۋرۋى كەزىندە 50-دەن استام اورتو­كورونارلىق شۋنتتاۋدى جاسادى. سونداي-اق ەلىمىزدە العاش رەت ءوت قابىن، انالىق بەز جىلاۋىق، بۇيرەك ءۇستى بەزىن، وكپەنى لاپاروس­كوپيالىق-ەندوسكوپيالىق جولمەن الىپ تاستاۋ وپەراتسيالا­رىن ىستەدى. م.اليەۆتىڭ باستاماسىمەن رەسپۋبليكالىق ورگاندار­­دى ترانسپلانتاتسيالاۋ ورتالىعى ۇيىم­داستىرىلدى. وكپەنىڭ، وڭەش­تىڭ جانە باسقا ورگاندار­دىڭ سوزىلمالى اۋرۋلارىن ەمدەۋ­دىڭ كوپ ادىستەرىن پراكتيكاعا ەن­گىزدى. حيرۋرگيامىزدىڭ جەتىستىك­تەرى جايلى حالىقارالىق كونگرەس­تەردە، سەزدەردە، كونفەرەنتسيا­لاردا باياندامالار جاساپ، وتان­دىق مەديتسينانىڭ كوكجيە­گىن كەڭەيتە ءتۇستى.

مۇحتار اليەۆتىڭ جەتەكشى­لىگىمەن 70 دوكتورلىق، 83 كان­دي­داتتىق ديسسەرتاتسيا قورعا­لىپ­تى. ونىڭ ديسسەرتانت شاكىرت­تەرى تەك ەلىمىزدە عانا ەمەس، كورشى قىرعىزستاندا، وزبەكستاندا، ازەر­بايجاندا، رەسەيدە، تۇر­كيادا، ءتىپتى افريكاداعى انگولا مەم­لە­كەتىندە ەڭبەك ەتۋدە. ول 970 عىلىمي ەڭبەكتىڭ، ونىڭ ىشىن­دە 59 مونوگرافيانىڭ اۆتورى، 155 اۆتورلىق كۋالىگى بار. حيرۋرگيا عىلىمي ورتالىعىندا بىرگە قىزمەت ەتكەن 18 دارىگەر-عالىم مۇحتار اعامەن بىرگە ەكى رەت مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋ­رەاتى اتاندى. عالىمنىڭ ات­قارعان جانكەشتى ىزدەنىستەرى مەن ەڭبەگى 1995 جىلى قازاق­ستاننىڭ جوعارى اتاعى «حالىق قاھار­مانى» (التىن جۇلدىز) ايرىق­شا بەلگىسىنىڭ تابىس ەتى­لۋىمەن لايىقتى باعاسىن الدى.

قوعامدىق ىستەردە دە م.اليەۆ ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىردى. ول قاز­كسر جوعارعى كەڭەسى 11 جانە 12-شاقىرىلىم دەپۋتا­تى، بۇكىلوداقتىق حيرۋرگتەر قو­عامىنىڭ باسقارما مۇشەسى، قاز­كسر عا تورالقاسىنىڭ، حا­­لىق­­ارالىق گاستروينتەستيانال­دى حي­رۋرگتەر كلۋبىنىڭ، ن.ي.پي­رو­گوۆ اتىنداعى حيرۋرگتەر اس­سو­تسيا­تسياسىنىڭ مۇشەسى دە بولدى. سپيد-پەن كۇرەسۋ جانە ال­دىن الۋ رەسپۋبليكالىق قو­عام­­دىق كوميتەتتىڭ قۇر­مەتتى تور­اعاسى جا­نە ۇيىمداس­تى­رۋشىسى قىزمەتىن دە اتقاردى. حالىقارالىق مەديتسينا عى­لىم­دارى اكادەمياسى­نىڭ نەگى­ز­ىن قالاپ ونى تۇڭعىش پرە­زي­دەن­تى بولعان. حالىق­ارا­لىق اقپاراتتاندىرۋ اكادە­ميا­­سىنىڭ، نيۋ-يورك عى­لىم اكا­دەمياسىنىڭ، گفر مەديتسي­نا­لىق ءبىلىم بەرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اتاندى. بۇدان بولەك تە سان الۋان اتاق-دارەجەسى جەتەرلىك.

قاراپ وتىرساق، بۇل دەگەنىڭىز ءبىر ادامنىڭ باسىنا كەلىپ قون­عان زور جەتىستىك، كەرەمەت باقىت ەكەن. ءبىر عۇمىردا وسىنشاما تا­بىسقا قالاي جەتۋگە بولادى دەي­سىڭ. بۇگىندەرى ەلىمىزدىڭ قاي وڭى­رىنە بارماڭىز م.اليەۆتىڭ قول­داۋىمەن حيرۋرگيا سالاسىن شەبەر مەڭگەرگەن، عىلىم جولىندا جۇر­گەن شاكىرتتەرىن كەزدەستىرۋگە بو­لادى. ءوزى نەگىزىن قالاعان ۇلت­تىق حيرۋرگيا ورتالىعى قازىر الەم­گە تانىلعان بەدەلدى ەمدەۋ كلينيكالارىنىڭ بىرىنە اينالدى. عالىم-دارىگەرلەردىڭ ۇستازى تۋرالى ىستىق لەبىزىن تىڭداي وتىرىپ، مۇحتار اعانى بەينە­بىر سايالى جاسىل جاپىراعىن كەڭگە جايعان، تامىرىن تەرەڭگە جى­بەرگەن الىپ بايتەرەككە ۇقسا­تامىز.

«مىڭداعان جانعا شاپاعا­تى تيگەن سونداي جەڭىل قولدى دارى­گەرلەردىڭ ءبىرى، مەديتسينا عى­لىمىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوس­قان ايگىلى ازامات مۇحتار اليەۆ ءوز عۇمىرىندا 13 مىڭنان استام وپەراتسيا جاساپتى. بۇل 13 مىڭ ادامنىڭ تاعدىرى. ونىڭ بو­يىنا بىتكەن تابيعي دارىنى ەلى­مىزدىڭ مەديتسينا سالاسىن تالاي بيىكتەرگە كوتەرىپ، سان مارتە جاڭالىقتارمەن تولىقتىردى. ول جاساعان وپەراتسيالار ءىزبا­سار عالىمدارعا تاعىلىمدى تاجىري­بە بولدى. م.اليەۆتىڭ جاسا­عان وپەراتسيالارى مەديتسينانىڭ ءتۇرلى سالاسىن قامتيدى. ول بىردە با­ۋىرداعى ەحينوكوكتى لازەرمەن كۇيدىرسە، ەندىگى ءبىر وپەراتسيانى اياق-قول ميكروحيرۋرگياسى بويىنشا جۇرگىزگەن. ال ونىڭ قان تامىرلارىن پلاس­تيكالىق جولمەن بايلانىس­تىرۋ، اسقازانعا حيرۋرگيالىق، پلاس­تيكالىق وپەراتسيالار جاساۋ ادىستەرى حيرۋرگياداعى ايتۋ­لى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى. م.اليەۆ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ايما­عىندا العاش رەت بۇيرەك، باۋىر ال­ماستىرۋ (ترانسپلانتاتسيا) وپەراتسيالارىن جۇرگىزگەن جاڭاشىل، ىزدەنپاز حيرۋرگ. سون­داي-اق ول ءوت جولى مەن انا­لىق بەز ىسىگىنە، سوقىر ىشەككە ەندولاپاروسكوپيالىق ءادىستى ويدا­عىداي قولدانا ءبىلدى. لاپا­روس­كوپيالىق وتالاردىڭ تەك الماتىدا عانا جاسالماي، باس­قا وبلىس ورتالىقتارىندا دا ەنگىزىلىپ، ءساتتى جاسالۋىنا كوپ تەر توكتى. بۇعان قوسا قان تامىرلارىنا جاسالاتىن وپەراتسيالاردى بارىنشا جەتىلدىرە وتىرىپ، ونى حيرۋرگيالىق تاجىريبەگە ەنگىزدى. اكادەميكتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىندا ۇيقى بەزىنە اۋتوترانسپلانتاتسيا جاساۋ، بۇيرەك پەن ارىقشا بەزدەرگە، لاپاراسكوپيا ءادىسىن قولدانۋ جۇمىستارى ەرەكشە ورىن الادى. سونداي-اق ول قازاقستاندا العاش رەت قولقا مەن تاجدىك (كورونارلىق) ارتەريالاردى جالعاستىرۋ وپەراتسيا­سىن جاساعان حيرۋرگ. سونىمەن قاتار ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى بولا ءجۇرىپ، بىرنەشە ونداعان عىلىم دوكتورلارى مەن كانديداتتاردىڭ عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاۋىنا زور ۇلەس قوستى. اسىرەسە، جەرگىلىكتى ۇلت كادرلارىنا دەگەن پەيىلى مەن كوڭىلى ەرەكشە ەدى، ولاردى قولداپ، ءوز اقىلىن ايتىپ وتىردى. ءبىز سول ۇستازىمىزدان ءبىلىم الىپ، حيرۋرگيانىڭ سىرلارىن تەرەڭ مەڭگەرگەنىمىزدى ءار كەز ماقتان ەتەمىز، ەڭبەگىنە باسىمىزدى يەمىز، – دەپ ەسكە الادى بولاتبەك بيمەندە ۇلى.

اكادەميك مۇحتار اليەۆتىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، وسى جولدار­دىڭ اۆتورى جام­بىل وبلىس­تىق اۋرۋحاناسىندا قاتارداعى دارى­گەر-حيرۋرگ بولا ءجۇرىپ، عى­لىمي ماقالالار جازا باستادىم. ولاردىڭ ءبىرازى ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، كيەۆ جانە دە باسقا قالالاردىڭ باسپالارى­نان شىعاتىن عىلىمي-پراكتيكا­لىق جۋرنالداردا جا­رىق كورىپ ءجۇردى. ماسكەۋدەگى دارى­گەرلەر­دىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينس­تي­تۋ­تىنا ەكى ايلىق كۋرسقا بار­عا­نىم­دا كافەدرا مەڭگەرۋ­شىسى پروفەسسور ي.ب.روزانوۆقا جو­لىعىپ، ەحينوكوككوز اۋرۋى جاي­­لى جيناعان، جارىق كورگەن ءبىر توپ عىلىمي ماقالام بار، سولار­دى جۇيەلەپ، رەتتەپ، ءبىر تار­تىپكە سالىپ ديسسەرتاتسيا قورعاسام دەگەن ويىمدى جەت­كىز­دىم. ماقالالارىممەن ­تانىسىپ شىققان ول: «ەحينوكوككوز اۋرۋى ازيا مەملەكەتتەرىندە ءجيى ۇشىراسادى. ونىڭ حيرۋرگيالىق ەمى جايلى عىلىمي ديسسەرتاتسيا جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان ويىڭ­دى، مىنا تاقىرىبىڭدى قول­دايمىن. عىلىمي جەتەكشىڭىز، قالا­ساڭىز، مەن-اق بولايىن»، دەپ كەلى­سىمىن بەردى. ءسويتىپ، جولىم بولىپ، نەگىزگى جۇمىس ورنىم­نان قول ۇزبەي، ەكى جىلدا جۇ­مى­سىمدى تولىقتىرىپ، عى­لىمي نەگىزىن قالاپ، ماس­كەۋدىڭ لازەرلىك مەديتسينا عى­لىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ءسات­تى قورعاپ شىقتىم. ەڭبەگىمدى ورىن­دى باعالاعان ماسكەۋلىك عا­لىمدار ءارى قاراي دوك­تورلىق ديس­سەرتاتسيامەن اينالىسۋىمدى ۇسى­نىپ، تاقىرىپ بەكىتىپ بەردى دە جۇمىسىم قىزۋ باستالىپ كەتكەن بولاتىن. بىراق باسىندا كەڭەس وداعى ىدىراپ، توز-توز بولىپ، شەكارالار جابىلىپ، ماسكەۋگە بارىپ-كەلۋ جۇك بولدى. تىعىرىققا تىرەلىپ، ءبىراز قينالعانىم بار. سودان ءبىر كۇنى «تاۋەكەل» دەپ جيعان-تەرگەن عىلىمي جۇمىسىمدى كو­­تەرىپ ەلىمىزدە «حيرۋرگيانىڭ كو­ريفەيى» اتانعان مۇحتار اليەۆ اعامىزعا بارىپ، باستان كەشكەن پروبلەمانى اسىقپاي باياندادىم. سىرت كوزگە ءتۇسى سۋىق، مى­نەزى قاتال كو­رىنەتىن عالىم ­مەنى تۇسىنىستىكپەن جىلى قابىل­دا­دى. ء«يا، سىرتىڭ­نان بىلەمىن، ما­قالالارىڭدى گازەت-جۋرنالداردان وقىپ ءجۇرمىن، بويىڭا بىتكەن تالابىڭ بار سياق­­تى»، دەدى. ديسسەرتاتسيامدى پاراقتاپ كو­رىپ: «اسقىنعان ­ەحي­نوكوككوزدىڭ حيرۋرگيالىق ەمى بىزدە ءالى ­قور­­­عالعان جوق. جۇمىسىڭ عى­لى­مي جاعىنان وزەكتى. وسى تاقى­رىپ­تا بىرىنشىدەن مونوگرافيا شىعارىڭىز. سودان كەيىن جو­لىڭىز اشىلادى»، دەپ كەڭەس بەر­دى. ءسويتىپ، اكادەميك مۇحتار اعامىزدىڭ قولداۋىمەن مونو­گرافيا جانە ودان كوپ ۋاقىت وتپەي دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ءساتى دە ءتۇستى. مىنە، وسىلاي دەگدار ازامات م.اليەۆتىڭ قولداۋىمەن العا قويعان ماقسات-ارمانىما جەتىپ، مەديتسينا عى­لىمىنىڭ دوكتورى اتاندىم. وعان ءاردايىم شۇكىرشىلىك ەتە­مىن. بۇل تەك ءبىر ماعان دەگەن قام­قورلىعى، قولداۋى ەمەس، تالاي بىلىمگە تال­پىنعاندارعا دەمەۋ كور­سەتكەنى كوپشىلىكتىڭ ەسىندە.

م.اليەۆ كوپشىلىككە جاقسى­لىق جاساۋدان جالىقپايتىن. ءوز قاراجاتىنا بىرنەشە اۋىل، قالا­دان مەشىت سالدىردى، تۋعان اۋى­لىنىڭ مەكتەبىنە قامقورلىق جا­ساپ، جاڭا جيھاز، كومپيۋتەرلەر­مەن جاراقتاندىردى، بالالار ۇيىنە دە كومەگىن اياعان ەمەس. ايگىلى ءشامشىنىڭ قۇرمەتىنە «شاپاعات» قورىن اشىپ، ونىڭ بەيىتى باسى­نا ەسكەرتكىش قويعىزدى. بىرنەشە رەت ءان كونكۋرستارىن ۇيىمداستى­­رىپ، الماتىنىڭ ءبىر كوشەسىنە ەسى­­مىن بەرۋگە مۇرىندىق بولدى. ونىڭ ىس­كە اسىرعان يگىلىكتى ىستەرىن جىپ­كە تىز­گەندەي ايتا بەرسەك، ءسوزىمىز جەت­پەيدى. 

ساعىندىق وردابەكوۆ،

مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

تاراز