قىرعىزدىڭ وڭىندەي...

ءبىز تانىعان باقتىعۇل – اكتەر­دىڭ شەبەرلىگىنەن تۋعان وبراز. قىرعىزدىڭ كورنەكتى اقىنى جولون مامىتوۆ ول تۋرالى: «بار الەم قازىر قىرعىزداردى سۇيمەنقۇلدىڭ بەت-ءجۇزى ارقىلى تانيدى»، دەيدى. «قىرعىزدىڭ ءوڭى چوقموروۆتىڭ وڭىندەي» دەگەن اۋىزەكى تىركەستىڭ تارالۋى دا وسىدان.

تۇتاس ۇلتتىڭ بار بولمىسىن، تابي­عاتىن، رۋحىن ءبىر بويى­نا سىيدىرعان تۇلعا تۋرالى بۇ­عان دەيىن دە مىڭ-سان جاقسى ءسوز ايتىلعان بولار. ءبىزدىڭ ماق­سات – ماناس شىڭىمەن قاتار تۇر­عان ادامنىڭ ماقتاۋىنا ماقتاۋ قوسۋ ەمەس. تەك اكتەر، ۆولەيبولشى سۇي­مەنقۇل چوقموروۆتىڭ سۋرەت­شىلىگى حاقىندا از-كەم ءسوز ايتۋدى ءجون كوردىك.

بالا سۇيمەنقۇل سوناۋ 1939 جىل­دىڭ كۇزىندە شوڭ-تاش ايى­لىندا كوپ­با­لالى وتباسىندا ومىرگە كەلىپتى. تۋمى­سىنان دىمكاس تارتقان بالانىڭ بار ەرمەگى قارىنداش بولاتىن. ول جوق كەزدە كومىردىڭ تاسىمەن، بورمەن دە سۋرەت سالا بەرەتىن. تالانتىمەن ۇشتاسقان وسى ەرمەگى ونى ۇلكەن ونەرگە الىپ كەلدى. لەنينگرادتاعى پ.رەپين اتىن­داعى ونەر اكادەمياسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، كسرو حالىق سۋرەتشىسى ە.مويسەنكودان ساباق الدى. 1964 جىلى ينستيتۋتتى اياقتاعان سوڭ چوقموروۆ ونەر مەك­تەبىن­دە ءدارىس وقىدى، كەيىن جەتەكشىلىك ەتتى.

وسى جىلداردا ول كەسكىندە­مەنىڭ ءتۇرلى جانرىندا جۇمىس ىستەدى: پەيزاج، ناتيۋرمورت سال­دى. اسىرەسە ادام جانىنىڭ ۇي­لەسىمىن بەرە الاتىن پورترەتكە ەرەكشە ىقىلاسى اۋدى. چوق­موروۆتىڭ ارتىقشىلىعى سول، كەيىپكەر مىنەزىنىڭ كورنەكتى ايشىق­تارىن بىردەن بايقاپ ءھام ونى الەۋمەتتىك تاعدىرىمەن قوسا ورنەكتەپ بەينەلەيتىن. ونىڭ كەيىپكەرلەرى، نەگىزىنەن، ونەر ادامدارى بولدى. سۋ­رەت­شى ايگىلى ماناسشى ساياقباي قارا­لاەۆتىڭ پورترەتىن ەكى رەت سالعان («س.قا­را­لاەۆتىڭ پورترەتى»، 1971; «ار­ناۋ. ساياقباي قارالاەۆ»، 1974). بۇ­گىندە بۇل تۋىندىلار قىرعىز بەينەلەۋ ونەرىنىڭ التىن قورىندا ساقتالىپ تۇر. بۇدان بولەك «اك­تەر ءجۇمادىلوۆ»، «ت.وكەەۆتىڭ پورترەتى»، «قىر­عىز كسر حالىق سۋرەتشىسى ا.جانگوروزوۆا»، ساپارلاردا جولىققان الەم كينوسىنىڭ ايدىك قايراتكەرلەرىمەن كەزدەسۋلەردەن تۋعان جاپون كينورەجيسسەرى اكيرا كۋروساۆا مەن اكتەر توسيرو ميفۋنەنىڭ، يتاليالىق اكتريسا مو­ني­كا ءۆيتتيدىڭ پورترەتتەرىنەن دە جىلى اسەر بىلىنەدى. ءتىپتى جاپو­نيادا بولعاندا كابۋكي تەاترى اكتەرلەرىنىڭ پورترەتتەر سەرياسىن جازعان ەدى. ال اۆتوردىڭ كوپكە ايگىلى «انا» (1967)، «مەنىڭ ۇلىم» (1972) كارتينالارىنىڭ اۋەزى بولەك: تا­بي­عاتقا باس يگەن ۇلكەن جۇرەك، جۇمىر جەر­دىڭ بەتىندەگى بارشا مەيىرىم، ىزگى­لىك اتاۋلىعا دەگەن كول-كوسىر ءىلتيپات بايقالادى.

چوقموروۆتىڭ العاشقى تاقى­رىبى – ايىل، ايىلداعى كىشكەنتاي ادامدار. سۋرەتشى ول ومىرگە ەنىپ، ونى ۇقساتىپ اۋرە بولمايدى. ءوزى كورگەن سول ادامدار، ءوزى وسكەن سول مەكەن. قىرعىز ايىلىنىڭ تۇرمىسىن كەيدە تىم جاداعاي قىلىپ سۋرەتتەگەن دە بولار. بىراق ءبارى شىنايى. ول پەيزاجدار مەن تۇرمىستىق كورىنىستەردە («اۋىل پەيزاجى»، 1954، «اۋىلداعى تاڭ»، 1958، «شوڭ-تاش اۋىلى»، 1958) اۋىلدىڭ جاڭارۋىن كورسەتۋگە اسىقپايدى. ءوزى كورگەن ەسكى ءومىردىڭ شىندىعى – جاتاعان ءۇي، قيسايعان شارباقتار مەن توپىراعى شىققان قارا جولدى اسقان ساعىنىشپەن بەينەلەيدى. بۇل – ونىڭ بالا كەز­دەگى الەمى، بوزبالا شاعىنىڭ كۋاسى.

اۆتوردىڭ پورترەت جانرىندا­عى العاش­قى كەيىپكەرلەرى دە وسى شوڭ-تاشتىڭ بالالارى بول­دى («نۇرسەيىت»، 1955، «بۋرۋل­چا»، 1956). ديپلوم قورعاۋ جۇمىس­تا­رى كەزىندە اۋىلداستا­رى­نىڭ پورترەتتەرىنىڭ تۇتاس سەرياسىن جاسادى – شوپاندار، كۇيەۋ جىگىت­تەر، كەڭشار جۇمىسشى­لارى. جالپى، چوقمو­روۆ بار شىعارماشى­لىعىن­دا قىلقا­لامىن ەركىن سىلتەگەن سۋرەتشى. كىشكەنتاي ادامداردىڭ تۇتاس گالەرەياسىن جاساعان اۆتور وسى ارقىلى ەلەۋسىز جانداردىڭ ءتۇرلى تاعدىرىن بەينەلەدى.

سۋرەتشى گالەرەياسىنداعى جىلى دا شىنايى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى – «انا». بار عۇمىرىن ۇرپا­عى­نا ارناعان، قيىن-قىستاۋ زامان­نىڭ بەينەتىن ءبىر ءوزى كوتەرگەن كۇرەسكەر انالاردىڭ ناق وبرازى. ۇجىمشاردىڭ قارا جۇمىسىنان قاجىعان، شارشاعان انا. ەندى ءبىر جاعىنان، قارسى الدىڭىزدا بايسالدى، سالماقتى جاندى كورە­سىز. ماماسالى اپى­شەۆ «سۇي­مەنقۇل چوقموروۆ. ءومىرى مەن شىعار­ماشى­لىعى» اتتى كىتابىندا سۋرەت­شىنىڭ وسى كارتينا تۋرالى ايت­قان ءسوزىن كەلتىرەدى: «...مەن انام­­دى پروتوتيپ ەتىپ الدىم. بى­راق پورترەتتەگى ايەل اناما بىر­دە ۇقسايدى، ەندى بىردە مۇلدەم ۇقسا­مايدى. ياعني بۇل – جالپىلاما وبراز».

قىرعىز ونەرىنە شىڭعىس ايت­ما­­توۆ­تىڭ كەيىپكەرلەرى ورتاق. مى­نا كارتيناعا قاراپ تۇرىپ تا جازۋشىنىڭ تولعانايى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.

سۇيمەنقۇل چوقموروۆ 400-گە تارتا كارتينا جازىپتى. نەگىزگى شىعارمالارى قىرعىز مەملەكەتتىك بەينەلەۋ ونەرى مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر. سونداي-اق سانكت-پەتەربۋرگ، پەتروزاۆودسك، دونەتسك، لوندون، نيۋ-يورك جانە ۆەنەتسيا مۇراجايلارىندا دا تۋىندىلارى قويىلعان. سۋرەتشى كارتي­نالارىنىڭ ءبىرىن پاكىستاننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بەنازير بحۋتتو ساتىپ العان دەسەدى.

كينو ونەرىندە شوق جۇلدىزداي جان­عان چوقموروۆ قاي كەزدە دە قىل­قالا­مىن تاستاعان جوق. 1968 جىل­دان كسرو سۋرەتشىلەر ودا­عى­­نىڭ مۇشەسى، 1971 جىلدان كسرو كينە­ماتوگرافيستەر وداعى­­نىڭ مۇشەسى اتاندى. قىرعىز كسر جوعار­عى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گرامو­تا­سى­­مەن ماراپاتتالعان. ال 1991 جىلى چوقمو­روۆقا ادە­بيەت، ونەر جانە مادەنيەت سا­لا­سىن­دا­­عى ش.ايت­ماتوۆ كلۋبىنىڭ حالىق­­­ارا­­لىق سىيلىعى بەرىلدى. دەسەك تە سۋرەتشى چوقموروۆتىڭ كوزىنىڭ تىرىسىن­دە بىردە-ءبىر كورمەسى وتپەپتى. اۆتور شىعار­ما­شىلىعىنا ارنال­عان العاشقى سۋرەت كورمەسىن اقىن مۇحتار شاحانوۆ قىر­عىز­­س­تان­دا ەلشى بولىپ تۇرعاندا ۇيىمداس­تىرعان.